تشکیلات در تئاتر

اجرای یك نمایش، مستلزم وجود طرحی كارآمد است و كارآمدی طرح‌ها، انتخاب ساختمان تشكیلاتی است. تشكیلات، یكی از شك‌برانگیزترین واژه‌های زمان حال ماست. این مسئله‌ای است كه ما باید به آن توجه داشته باشیم. واژه تصویری دارد از یك بی‌كفایتی به هم پیوسته: ‌یك بدنه مجازی تصمیمات اتخاذ‌شده، گرچه برگرفته از نامی منطقی است، نیاز به حس مشترك و انسانی را نیز آشكار می‌سازد.
ارگانیسم،‌ به وسیله یك ساختار بر اساس یك نقشه و تكمیل آن، تحقق می‌پذیرد. موفق‌ترین تشكیلات،‌ آن است كه به دقت در حد و اندازه‌های مطلوب به هم پیوسته باشد. اندازه كمتر می‌تواند نقشی ویران‌كننده در برنامه‌ریزی نامناسب تهیه فعالیت‌ها داشته باشد. بیش از اندازه بودن می‌تواند نقشی در تولید بیش از حد شود. چنین شیوه‌ای،‌ دارای یك زبان است: هدر رفتن سرمایه و زمان.
● ساختمان تشكیلاتی
ساختن و تكمیل تصمیمات، برای یك ساختمان تشكیلاتی یك ضرورت است. در اینجا دو احتمال وجود دارد؛‌ یا باید نباشد یا اینكه قبلاً مجهز شده باشد. بدون شك هیچ وضعیتی ایده‌آل نیست. یك ارگانیسم تشكیلاتی دارای بعضی معایب است، البته این معایب ممكن است مجازی باشند. از سویی دیگر، بنا نهادن یك تشكیلات بر پایه حذف كردن به مراتب ترس‌آورتر و حتی بدتر از نارسایی و كمبودهای ناشی از تركیب این دو است. تشكیلات ناقصی كه ما آن‌ها را می‌شناسیم در حد امكان، بهتر از، احتمالاً، تشكیلات كاملی است كه ما هیچ‌گونه شناختی از آن نداریم. شناخت، عاملی است كه ما می‌توانیم زندگی كردن با كاستی‌های بسیار را اگر تشخیص دهیم بیاموزیم.
تئاتر سنتی قدیم انگلیس یا آمریكا، بر دو بخش پایه‌ریزی شده است:
مالكین تئاترها ساختمانشان را برای اجرا، به ما اجاره می‌دهند. این مسئله برگرفته از وضعیت «ما»‌ و «آن‌ها»‌ست كه هر محصولی دارای دو جایگاه مردمی است؛ و در جایگاه عوامل: «مال ما» و «مال آن‌ها». به‌علاوه، دو بخش «مال ما» و «مال آن‌ها» به مفاهیمی متفاوت مورد استفاده قرار می‌گیرند.
این امر می‌تواند در فهم كسی كه در حال تمرین نقش است، نقشی كاملاً مهم داشته باشد! چنین وضعیتی در یك شركت تئاتری در لندن، برادوی یا تئاتر توریستی به آشكارترین شكل نمود دارد. تا آنجا كه این امر در یك دهكده یا سالن مدرسه نیز رواج پیدا كرده است: هر‌كس كه با سرپرست شریك شده باشد، یا واقعاً سرپرستی داشته باشد، می‌تواند علائم «ما» و «آن‌ها» را تشخیص دهد. وضعیت تئاترها، حتی می‌تواند در مالكیت نمایش‌دهنده نیز، نمود پیدا كند.
عوامل فنی، تمام جزئیات نمایش را می‌شناسند، چراكه آن‌ها طرح و نقشه و دیالوگ‌های پیشین را جهت حركت روی صحنه دارا بوده‌اند و مدام آن را تكرار كرده‌اند. آن‌ها گردانندگان بالقوه‌كارند، ولی باید همیشه مشاركت داشته و در ارتباط دائم باشند.
مردم مجذوب خواهند شد اگر كه بدانند آن‌ها رهبری شده‌اند و با چه خط سیری حركت می‌كنند. هر محصولی دارای یك هدف و نقشه است. از هر جهت این تنها راه دوری گزیدن از تحركات پنهانی است. از قبیل زمزمه: «ای كاش آن‌ها عقلشان را به كار می‌انداختند»، «اینجا، ما دوباره می‌ریم. یا شاید این نقشه كارشكنانه است!».
● گروه‌ها
شیوهٔ‌ سنتی تقسیمات گروهی چنین است:‌ صحنه (یا آرایش صحنه)، لوازم صحنه، برق و آرشیو لباس. صمیمیتی فولكلوریك و حقیقی و قصه‌هایی ساختگی كه خطوط حد‌فاصل آن به زیبایی ترسیم شده است. برق با ظرافت هرچه تمام‌تر به‌آسانی جانشین چراغ‌های گِردسوز قدیمی شد كه صرفاً جنبه دكوری داشت و مسئولیت روشن كردن ابزار صحنه را به عهده گرفت ـ‌ گرچه بعدها دیده شد كه به وسیله برق روشنایی منازل و خیابان‌ها تأمین گردید... روشنی بین آرایش صحنه و لوازم صحنه نیز تاریك و روشن بود كه بعدها با پیدایش سیستم‌های جدید نوری، موجب پیدایش طراحی نور و تكنیك‌های جدید ساختمان صحنه شد. لوازم دستی صحنه و مبلمان به‌راحتی، قابل دسته‌بندی هستند.
یك تئاتر بزرگ و پیچیده، نیازمند یك گروه بسیار كارآمد و متخصص است. برای مثال؛ اعضای گروه‌های صحنه و برق، بر اساس تخصصشان به دقت هرچه تمام تفكیك می‌شوند. در همهٔ تئاترها، با وجود اعتراضات گسترده، یك حركت فزاینده رو به جلو وجود دارد كه بیشترین انعطاف‌پذیری را با خدمات عمومی تكنیسین‌ها،‌ همه وظایف، به عنوان یك مسئولیت می‌بایست زیر نظر مدیرانی متخصص انجام شود. نتیجه این هماهنگی و مطابقت گسترده، این است كه لیاقت و مهارت تكنیسین، بیشتر و بیشتر محقق شود.
● پست‌ها
تلاش برای درك ساختار هر جزء تشكیلات، فهرست عوامل شاغل، گاهی ما را به اشتباه می‌اندازد. به طور مثال كارگردان فنی چنین تعریف شده است: او پوشش‌دهندهٔ همه كارهای اجرایی و در رأس هرم بزرگ تشكیلاتی قرار دارد. او چون پیشه‌وری است كه با یك دست لوازم صحنه را می‌سازد، دیگ بخار را روشن و نور را كنترل می‌كند و با دست دیگر خانه را سر پا نگه می‌دارد. افرادی چون كارگردان، مدیر، رئیس، ناظر تئاتر، شخصیت خود را از ژنرال، وام گرفته‌اند. جدا از همهٔ این اصطلاحات، بودن در خطی به گستردگی زندگی پ‍ُر‌هیاهو ضروری‌ترین بخش تئاتر است.
البته این مسئله برای كسی كه دارای رتبه بالای شغلی است نداشتن توازن بین شغل و دستمزد ناشناخته نیست.
بخشی از فهرست عوامل، با ذكر بعضی زیرمجموعهٔ آن‌ها به شرح زیر است:
▪ تهیه‌كننده
در گذشته به كسی می‌گفتند كه هدایت بازیگران را به عهده دارد. امروز گِردآورنده محصول نام دارد،‌ یعنی كسی كه نمایشنامه، سال تئاتر، كارگردان، طراحان و احتمالاً بازیگران را دور هم جمع می‌كند. اما مهم‌ترین پست او، تأمین بودجه است.
▪ كارگردان
كسی است كه مسئولیت نهایی او عینیت بخشیدن تصویر عمومی كار و تحقق آن است. هدایت بازیگران و كنترل‌كنندهٔ همه اعضای نمایش است (صحنه، لباس، طراحان، مدیر صحنه،‌ و غیره)‌ او باید حق «و‌ِتو» داشته باشد،‌ اما در حد ضرورت و لزوم.
▪ طراح
مسئول عینیت بخشیدن همه عوامل بصری و شنیداری اجراست. او امضاكننده برتر مجریان طرح مطابق با بودجه تعیین شده است. آنجا كه آرایش صحنه، لوازم صحنه یا لباس‌های مخصوصی كه باید طراحی گردد. آنجا كه چیزهایی باید اجاره یا وام گرفته شود. او مسئول انتخاب، و تفكیك طراحانی است كه ممكن است برای آرایش صحنه و لباس استخدام شوند.
▪ طراح نور
تعیین‌كنندهٔ سیستم نوری با مشورت كارگردان و استقرار تیم طراحی نور، پلان‌های مورد نیاز و تجهیزات است كه بر طبق بودجه تعیین‌شده باید اجرا شود ایجاد توازن نور در زمان تمرینات و نظارت بر اجرا و تغییرات كلی تكنیكی و عناصر نمایش از دیگر مسئولیت‌های اوست.
▪ كارگردان فنی خانم یا آقای مدیر
هماهنگ كردن و تعیین بودجه، كار همه گروه‌های فنی تولید است. در یك سازمان گسترده، كه از چند تهیه‌كننده تشكیل شده است ایجاد هم‌زمانی اجرا و تمرین نمایش یك اصل است.
▪ مدیر تولید
در یك تشكیلات بزرگ، او مسئول آماده‌سازی تولید جدید از نخستین فكر تا اولین اجراست. او باید ادارات و بودجه تشكیلات را با كارگاه‌هایشان یا پیمانكاران و تهیه‌كنندگانش هماهنگ و در یك تشكیلات كوچك، شاید تحت نظر مدیر ارشد صحنه یا تكنیسین انجام وظیفه كند.
▪ كارگردان صحنه
در گذشته مدیریت ارشد، عضوی از تیم مدیریت صحنه بود؛ ‌ولی امروز با تغییر نام تهیه‌كننده به كارگردان، كنار گذاشته شده است.
▪ مدیر صحنه
كنترل لباس و لوازم اجرا و مسئولیت هماهنگی كار بازیگران با تكنیسین‌ها، به عهدهٔ اوست. در غیاب كارگردان (یا تعیین جانشین)،‌ مسئول رسیدگی و مراقبت از كل كار است كه شامل كنترل بازی فردی نیز می‌شود تا كوچك‌ترین انحرافی صورت نگیرد.
▪ مدیر جانشین صحنه
در تئاتر انگلستان، «اداره كردن» نمایش به وسیله سوفلور صورت می‌گیرد حالت را تذكر می‌دهد و دیالوگ‌ها را به بازیگران می‌رساند، مدیر صحنه را آزاد می‌گذارد تا بر فضای صحنه نظارت كامل داشته باشد یا صحنه را از میان تماشاچیان مراقبت كند.
▪ مدیر شركت
بیشتر تهیه‌كنندگان مالك سالن نمایش نیستند. مدیرشركت، مقام مافوق تهیه‌كننده در تئاتر است. او با مدیر تئاتر قرارداد می‌بندد و معمولاً مسئول پرداخت‌ روزانهٔ دستمزد به شركت است. چنین مدیر شركتی، رابط بین تهیه‌كننده و مدیریت تئاتر و شركت بازیگری است. در انگلستان، به‌ویژه در لندن این شخص، اغلب جزء شغل وظایف مدیر صحنه است.
▪ سرپرست گروه
سرپرست گروه‌ها، مسئول اسكان كاركنان كه بیشتر آن‌ها كاركنان شركت‌اند.
▪ Dayman
حرفه‌ای قدیمی است كه بعدها به درجه «تكنیسین»‌ ارتقا یافت، Dayman به عنوان یكی از عوامل صحنه (stageman) یا عوامل برق (electric ayman) به طور تمام‌وقت استخدام می‌شود و اغلب به این صورت درجه‌بندی می‌شود Day man اول یا Dayman‌ دوم كه بر طبق كاردانی و تجربه‌اش مسئولیت می‌گیرد.
▪ سرنجار
مسئولیت او محافظت و سلامت و پاكیزگی تمام اشیای پشت صحنه به جز لوازم برقی در تمام مدت تمرین یا اجراست.
▪ سرمكانیك
نام دیگر سرنجار است، به‌ویژه در تئاترهای بزرگ یا اپرا‌ كه دارای صحنه‌های گردان هستند.
▪ ابزارمندها
نام دیگری است (به‌ویژه در تئاترهای استرالیا)‌ كه به مسئولان جابه‌جا كردن لوازم صحنه گفته می‌شود.
▪ Flyman
او ناظر بر همهٔ معلقات سقف صحنه است. معمولاً دستیار ارشد سرنجار است. فقط در تئاترهای بزرگ وظایفش به Flyman محدود می‌شود.
▪ مسئول لوازم صحنه
او عضو ارشد مسئولان لوازم صحنه است و سازمان‌دهندهٔ لوازم صحنه فنی اجراست. در تئاترهای كوچك و توریستی كوتاه‌مدت، این تشكیلات صحنه‌آرایی ممكن است به عهدهٔ دستیار مدیر صحنه باشد. در بعضی تولیدات تئاتری، مسئول لوازم صحنه ممكن است لوازم اضافی صحنه را برای فروش در حین اجرای نمایش بسازد، گرچه در تئاترهای بزرگ و اپرا، معمولاً كارگاه ساخت لوازم صحنه‌ای وجود دارد. غالباً مسئول لوازم یك «خانم»‌ است و سمت مدیریت كارگاه را به عهده دارد.
▪ صحنه‌آرایان
آن‌ها اعضای گروه لوازم صحنه‌اند كه اغلب به‌طور خلاصه به جای «صحنه‌آرایان لوازم صحنه» به آن‌ها «صحنه‌آرا» می‌گویند.
▪ سرالكتریسین
عضو ارشد گروه برق است. در تئاترهای كوچك‌تر، مسئول همه عملیات روشنایی صحنه است. در تئاترهای بزرگ‌تر، مثلاً در آمریكا به او سرالكتریسین می‌گویند.
▪ معاون یا دستیار الكتریسین
بدیهی است،‌ یكی از آن‌ها معمولاً اپراتور كنترل تابلوی برق است. در تئاترها گروه مستقل صدا وجود ندارد. دیگر اینكه معاون یا دستیار مسئولیت صدا را به عهده می‌گیرد.
▪ روشنگر
اغلب از او به عنوان عامل اپراتور نور، استفاده می‌شود.
▪ صدابردار
هنوز تا اندازه‌ای به علت جوان بودن یك پست ثابت و مستقل در گروه به حساب نمی‌آید. مهندس صدا، اپراتور، تكنیسین، مشاور فنی، ناظر، در یك مجموعه كار می‌كنند ولی هنوز در حد استاندارد نیستند.
▪ مدیر اسكان صحنه
در بسیاری از تئاترها، یك صمیمیت سنتی بین سرنجار و سرالكتریسین وجود دارد:‌ هر دو برای گروه خود، در برابر مدیر تئاتر مسئول‌اند، ولی هیچ‌كدام از آن‌ها مسئول ادارهٔ تمام صحنه نیستند. در بیشتر تئاترهای توریستی، سرنجار به عنوان مدیر اسكان صحنه، معرفی می‌شود. او در برابر مدیر صحنه مسئول عوامل و ساختمان و در برابر مدیر تئاتر و همچنین به منظور سهولت اجرا، در مقابل مدیر شركت توریستی، مسئول است. وقتی مدیر صحنه تئاتر توریستی وجود نداشته باشد (به طور مثال در تئاترهای واریته‌ای یا سرگرم‌كننده)، همهٔ وظایف و مسئولیت‌های صحنه، به عهدهٔ مدیر اسكان است. با توجه به اهمیت نقش مدیریت اسكان صحنه، این نام به «مدیریت فنی صحنه» تغییر یافته است.
▪ ناظر آرشیو لباس
این شخص مسئول تهیه لباس‌ است. گروه لباس، دو وظیفه اصلی دارند: تهیهٔ لباس در طول مدت تولید و نگهداری آن‌ها در زمان اجرا. تهیهٔ لباس ممكن است از بیرون یا كارگاه خود تئاتر صورت گیرد. تهیه‌كنندگان اغلب یك ناظر یا هماهنگ‌كننده دارند و یك نفر را هم به منظور خرید لباس استخدام می‌كنند. مدیریت آرشیو لباس در یك تشكیلات بزرگ، كار بزرگی است تا آنجا كه رئیس آرشیو نظارت گسترده‌ای بر كارگاه لباس دارد. در این وضعیت برای نگهداری لباس‌ها هر روز آن‌ها را تعمیر می‌كنند، می‌شویند، و سامان‌دهی می‌كنند.
▪ كلاه‌گیس‌دوز
در تئاترهایی كه دارای رپراتوار كلاسیك یا اپرایی هستند، تعدادی كلاه‌گیس‌دوز در گروهی ویژه با سرپرست خاص خودشان، وجود دارند.جامه‌دارهاعوامل آرشیو هستند (اغلب پاره‌وقت)‌ كه در تعویض یا پوشیدن لباس به بازیگران كمك می‌كنند.
پیشخدمت‌هااین گروه، مسئولیت نظافت تمام تئاتر، رختكن‌ها، پشت صحنه، كارگاه‌ها و... را به عهده دارند.

قاسم غریفی
نوشتهٔ‌: فرانسیس راید
ترجمهٔ‌:‌ قاسم غریفی
منبع:‌ The staging. نوشته فرانسیس راید. سال ۲۰۰۰. م. لندن.

منبع : پایگاه رسمی انتشارات سوره مهر