«پرورش» چگونه پرورانده می شود

در آسیب شناسی امور تربیتی به عنوان اولین تهدید جدی می توان از سیاست زدگی آن نام برد. از آنجا كه هر پیشرفتی لاجرم در بستر تغییرات نسبی و به مرور صورت می گیرد، نبایستی به آن به چشم سیاسی نگاه كرد.
نهاد مقدس امور تربیتی در طول دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی به علت وجود خطراتی كه از جانب احزاب ضدانقلاب، جوانان و نوجوانان را تهدید می كرد، پرونده درخشانی از خود نشان داده است. و البته این مهمترین دلیل تاسیس این نهاد توسط شهیدان رجایی و باهنر بود.
این سابقه موفق از یك سو و ضرورت توجه جدی به مقوله پرورش نسل آینده ساز انقلاب از سوی دیگر، این سهال پیش می كشد كه با توجه به ساختارهای گوناگون فرهنگی و اجتماعی جامعه و نیازهای مختلف قشر وسیع جوانان و نوجوانان امروز و هم چنین گسترش انواع تهدیدهای دشمنان انقلاب اسلامی،آیا در وضعیت كنونی سیاست های آموزش و پرورش و امور تربیتی متناسب با این مسائل تغییر داشته و یا قادر به ایجاد همانندسازی لازم می باشد؟
در آسیب شناسی امور تربیتی به عنوان اولین تهدید جدی می توان از سیاست زدگی آن نام برد. از آنجا هر پیشرفتی لاجرم در بستر تغییرات نسبی و به مرور صورت می گیرد، نبایستی به آن به چشم سیاسی و حزبی نگاه كرد. بلكه بایستی با عنایت به راهبردها و راهكارهای علمی و روانشناختی و اصول و چارچوب تعیین شده در سیاست های كلی نظام آموزش و پرورش كشور صورت پذیرد. حذف امور تربیتی در سال های اخیر منبعث از همین نگاه بود.
در دوره جدید دولت و مجلس تلاش می شود كه امور تربیتی مجدداً احیا شود.
عقل و قلب سلیم حكم می كند كه نه تنها نباید شتاب زده عمل كرد بلكه باید به نظرات موافقان دلسوز مخالفان دلسوز توجه كرد و ضمن احترام به رای آنان به سوالهای ایشان نیز پاسخ داد. سوال هایی مانند:
-آیا رویكرد و فعالیت های امور تربیتی مانند سابق خواهد بود؟
-آیا این معاونت مانند قبل مستقل از سایر بخش های آموزشی مانند دفاتر برنامه ریزی و تالیف كتب درسی، ابتدایی و راهنمایی عمل خواهد كرد و یا ادغام خواهد شد؟
-آیا با توجه به نوع و گستره كمی و كیفی فعالیت های پرورشی بهتر نیست به جای معاونت پرورشی مستقل به یكی از دفاتر و یا به صورت معاونت دفاتر ابتدایی و راهنمایی و متوسطه و برنامه ریزی تبدیل شود؟
-آیا به ضرورت تغییر ساختار و به ضرورت اثربخشی فعالیت های پرورشی به اندازه بازگرداندن معاونت پرورشی عنایت شده است؟
-آیا در تعاریف و فعالیت های پرورشی و تربیتی تغییری رخ خواهد داد؟
-آیا در گزینش فرهنگیان به ویژه مربیان تربیتی به استعدادها و مهارت های مورد نیاز شغلی توجه خواهد شد؟
-آیا مسئولیت برنامه ریزی و نظارت بر فعالیت های امور تربیتی مثل گذشته مستقل از سازمان پژوهش و برنامه ریزی خواهد بود؟
-آیا كلیه فعالیت های پرورشی و تربیتی مانند قبل برعهده مربی پرورشی خواهد بود؟
- آیا با توجه به این كه كار مربی تربیتی از سنخ پرورشی است، آیا به اصلاح ساعات تدریس كتاب درسی آموزش قرآن وی توجه خواهد گردید.
- آیا به كفایت و صلاحیت تدریس قرآن مربیان پرورشی در دوره تحصیلی ابتدایی دقت می شود؟
- آیا فعالیت های پرورشی مدارس هم چون گذشته در حاشیه و به صورت مقطعی خواهد بود؟
- آیا در صورت بازنگری، به مهمترین وظیفه فراموش شده مربی تربیتی یعنی مشاوره با دانش آموزان توجه جدی خواهد شد.
- آیا بین آموزگار (یا دبیر) و مربی پرورشی نسبت مكمل خواهد بود و یا تضاد فكری، عملی و مداخله گرایانه؟
- آیا در شرح وظایف معاونان و مربیان پرورشی مدارس تجدید نظر خواهد شد؟
- آیا به طرح تلفیق و تجمیع مباحث آموزشی و پرورشی در كتب درسی به عنوان یك رویكرد جدید، توجه خواهد شد؟
و بالاخره سؤالات اساسی این كه :
- آیا در نظام آموزش و پرورش ایران با توجه به شعار اسلامی بودن آن، نسبت به اسلامی شدن اجزاء و عناصر حوزه های مختلف تربیتی توجه خواهد شد (به عنوان مثال آیا در یك نظام اسلامی پویا، دروسی مانند ریاضیات و علوم تجربی نباید رویكرد اسلامی و دینی داشته باشند.)
- آیا بازنگری در فعالیت های نهاد امور تربیتی نیازمند بازنگری در كل نظام اجرایی (اعم از اداری و آموزشی) آموزش و پرورش نخواهد بود؟
در این زمینه بهتر است به مباحث تئوریك بسنده نگردد، بلكه با انجام تحقیقات میدانی و ارائه فراخوان از نظرات موافق و مخالف صاحب نظران، معلمان و مربیان پرورشی، مدیران مدارس و حتی دانش آموزان و اولیاء آنان اطلاع حاصل كرد.
در این مجال كوشیده ایم به فرض اینكه اگر امور تربیتی و حوزه معاونت پرورشی بخواهد به وضعیت قبلی باز گردد، باید چه تغییراتی در آن صورت پذیرد، به اختصار اشاره كنیم. در این زمینه نویسنده مقاله با تعدادی از مدیران و معاونان آموزشی و پرورشی مدارس، آموزگاران و دبیران قرآن و مربیان پرورشی و دانش آموزان هر سه مقطع تحصیلی مدارس دخترانه و پسرانه یكی از مناطق مصاحبه كرده است كه به صورت فیلم و نوار موجود است. توجه خوانندگان عزیز را به موارد زیر البته به صورت اجمال جلب می كنیم.
الف) ضرورت تغییر ساختار
۱- «آموزش» و «پرورش» به مثابه دو چشم هستند در یك سر كه باید یك چیز را ببیند و در واقع وحدت رویه داشته و مكمل هم باشند، هنر و كار امور پرورشی ایجاد انگیزه بیشتر برای یادگیری و تثبیت اطلاعات و تبدیل آن مطالب به نگرش و باور در مخاطب است. در صورتی كه در بسیاری از موارد این هماهنگی وجود ندارد و هر یك فقط كار خویش را به پیش می برند و البته از دلایل مهم فقدان مشاركت این دو، ساختار غلط نظام اداری حاكم است.
۲- وظیفه هر یك از معاونت های آموزشی و پرورشی را می توان با مثالی مشخص كرد: پیامبر اكرم(ص) دو نوع دعوت داشتند: نوع اول دعوت عامه كه عموم مردم را به اسلام رهنمون می شدند و در نوع دوم دعوت افراد خاص، تربیت شاگردان با استعدادی همانند حضرت علی(ع)، سلمان، ابوذر، مقداد و...
به نظر می رسد آنچه امور تربیتی به عنوان مهمترین مسئولیت خود البته با همكاری سایر معلمان باید بدان بپردازد:
الف) كشف استعدادهای بالقوه دانش آموزان علاقمند و راهنمایی این استعدادها به مراكزی هم چون كانون های فرهنگی- هنری و دارالقرآن ها است. وجود دانش آموزان فعال در عرصه های مختلف علمی، فرهنگی و هنری خود باعث افزایش و ارتقاء وضعیت موجود و تشویق سایرین به شركت در رقابت های سازنده می شود.
ب) شناسایی دانش آموزان دارای مشكل و تلاش در جهت حل مشكلات آنان است.
۳- در ساختار كنونی، داشتن همه مهارت ها و تخصص های لازم در ایجاد مهارت كافی در دانش آموزان مستعد و باعلاقه، در هر یك از رشته های هنری (سرود، نمایش، خط و...) وفرهنگی (روخوانی، قرائت، حفظ، مفاهیم و تفسیر قرآن، نهج البلاغه، اذان، نماز، مقاله نویسی) و پژوهشی و... از ملزومات اولیه مربیان پرورشی است كه در این مسئله نیز به خاطر عدم توجه متولیان امر همواره با مشكلات عدیده ای روبرو بوده و هستیم. مانند:
الف) فقدان مهارت كافی در آموزش تمامی رشته ها توسط یك شخص (به طور طبیعی) و در نتیجه ایجاد انتظارات بیش از توان از وی از سوی افراد جامعه، باعث كاهش محبوبیت مربیان پرورشی و بروز مسائل روحی و روانی و اجتماعی و ایجاد این فكر كه این نهاد ناكارآمد است می شود.
ب) تراكم كار وكمبود وقت برای انجام هر یك از وظایف به صورت كمی و كیفی باعث می شود كه اولاً فعالیت ها به صورت مقطعی باشد و ثانیاً فقط به جنبه های ظاهری و سوری آن توجه شود.
نتیجه این امر، فرار مربیان از پرورشی به آموزشی یكی از نتایج و عواقب آن است.۴- تنوع بیش از حد و غیراصولی فعالیت پرورشی، از دلایل مهم افت كیفیت كار مربیان پرورشی است:
الف) برگزاری مسابقات فرهنگی و هنری مانند قرآن (قرائت، حفظ، مفاهیم)، نهج البلاغه، سرود، نمایش، خوشنویسی، كتابخوانی هنرهای دستی، هنرهای تجسمی و...
ب) فعالیت های متعدد مانند مسابقاتی كه از سوی مدرسه و یا منطقه طراحی و اجرا می شود كه اسامی آنها به دلیل كثرت قابل ذكر نیست.
ج) انجام امور مربوط به كتاب و كتابخانه مدرسه در ساعات تفریح.
د) برگزاری طرح های مختلفی در طول سال تحصیلی مانند، كرامت، هلال احمر، بهداشت، پیشتازان و فرزانگان و...
هـ) پاسخ به بخشنامه های اداری و مكاتبات حوزه پرورش.
و) برگزاری مراسم نماز جماعت، مراسم آغازین (صبحگاه و ظهرگاه) و ایام الله (راهپیمایی، نماز جمعه و...)
ز) تدریس در كلاس های پرورشی دوره راهنمایی.
ح) تدریس درس آموزش قرآن در دوره ابتدایی.
ط) شركت در نشست های مربوط به حوزه معاونت پرروشی به صورت هر دو هفته یك بار.
ی) تمهید امكانات و لوازم مورد نیاز اردوهای كوتاه مدت درون استانی و برون استانی و برگزاری آن.
ك) همراهی با دانش آموزان در مراحل مختلف مسابقات و همایش ها در خارج از مدرسه
ل) فروش مجلات رشد و...
كه حجم عظیمی از كار را بر دوش مربیان پرورشی تحمیل و در نتیجه بر كیفیت كار آنان لطمه وارد می نمایند.
۵- فقدان تغییر متناسب بامسائل فرهنگی و اجتماعی روز (عدم روز آمدی) و به موقع با رویه شغلی مربیان، با هدف كاهش مشكلات، باعث ایجاد نوعی بحران در این حوزه گردیده است. بی شك یكی از دلایل غیرسیاسی حذف معاونت پرورشی همین مسأله بوده است.
۶- به عنوان یكی دیگر از مهمترین واصلی ترین مسائل ومشكلات حوزه پرورشی، می توان از حاشیه بودن امور پرورشی دركل بدنه نظام آموزش و پرورش یاد كرد.
یعنی این كه اولاً تعداد بسیار كمی از دانش آموزان در فعالیت ها شركت می كنند و ثانیاً فعالیت ها، انگیزه و علاقه كافی را ایجاد نمی كند. مثلاً زمانی كه دانش آموزی امتحان (ریاضی) دارد به راحتی از شركت در مسابقات قرآن و یا نهج البلاغه منطقه و استان صرف نظر می كند تا به درسش لطمه وارد نشود.
۷-بی نظمی برنامه ریزان در اكثر سال ها باعث بی رونقی فعالیت ها شده است. مثلاً: تهخیرهای طولانی مدت در ارسال دستورالعمل ها و بخشنامه های مربوط به مسابقات و طرح ها و پیرو آن ارسال اصلاحیه های مكرر به منظور تغییرات در محتوا و مواد باعث سردرگمی دانش آموزان و مربیان پرورشی می شود.
۸-همواره مدیر آموزشگاه مسئول مستقیم پیگیری بخشنامه ها و اجرای دستوالعمل و پاسخ به موقع هر یك به اداره متبوع می باشد ولی در حوزه معاونت پرورشی معمول بر این است كه فعالیت های پرورشی از طریق این حوزه به صورت مستقیم و بی واسطه به مربیان پرورشی گفته شود. و همین امر باعث بروز مشكلاتی چون عدم اطلاع كافی مدیران از فعالیت های پرورشی، اضافه شدن فعالیت های اداری به شرح وظایف مربیان امور تربیتی، بروز ناهماهنگی كاری بین مربی و مدیر مدرسه، غیبت مكرر مربی به خاطر جلسات متعدد اداری و... در نتیجه باعث بروز اختلال در سیستم آموزشگاه می شود.
۹-این یك واقعیت تلخ است كه هزینه های زیادی از اعتبارات و سرانه های پرورشی به دلیل وجود اشكالات اساسی و متعدد در برنامه ریزی و اجرا، هدر می رود به عنوان مثال:
-مواد و محتوای مسابقات فرهنگی (قرآن و نهج البلاغه و...) و هنری (نمایش، سرود و...)
اولا) خارج از كتاب های درسی دانش آموز است.
ثانیاً) مواد و محتوای مسابقات به دانش آموزان آموزش داده نمی شود و تمرین كافی انجام نمی گیرد. (به دلیل عدم مهارت لازم مربی در تمامی رشته ها و حجم زیاد فعالیت های وی در طول سال تحصیلی).
ثالثاً) ایجاد رقابت كاذب و منفی، به دلیل عدم دقت و توجه كافی به هدف اساسی مسابقات و فعالیت های تربیتی، و تكیه بیشتر بر قهرمان پروری، باعث می شود تا مدارس، مهمترین بخش مسابقات یعنی مرحله آموزشگاه را برگزار نكنند بلكه همه ساله نخبه ها را از قبل مشخص و معرفی می نمایند (جهت بدست آوردن امتیاز برای مدرسه در ارزشیابی ها) كه این امر با نفس اهداف تربیتی كاملاً مغایر است.
۱۰-تهسیس تعداد زیادی دارالقرآن در سطح كشور نمونه بارزی از افتخارات حوزه معاونت پرورشی است ولی با اندك بررسی انبوهی از مشكلات را در این مراكز مشاهده می كنیم كه نتیجه برنامه ریزی های سطحی و مقطعی است و هنوز پس از گذشت چندین سال با مشكلات عدیده ای همچون:
الف) نداشتن اعتبارات تعریف شده و مشخص (در اساسنامه هیچ نوعی منبع مالی دولتی اعلام نشده بلكه از طریق دریافت شهریه از دانش آموزان، مشخص كرده است). در صورتی كه همه می دانیم استقبال دانش آموزان از كلاس های قرآن مانند كلاس های هنری و ورزشی نیست و فعلاً نیازمند حمایت های دولتی است.
ب)نداشتن پست های مورد نیاز (مدیرمركز از نیروهای مازاد آموزش و پرورش، یعنی بند «ج» و «ب» طرح سامان دهی انتخاب و سایر مربیان از خارج از سیستم آموزش و پرورش تهمین می شود.)
ج) مغایرت فراوان محتوای كتاب های آموزشی و شیوه های تدریس این مراكز با راهبردهای نوین برنامه درسی آموزش قرآن به دلایل غیرعلمی و... باعث ایجاد اختلال در فراگیران می شود. در صورتی كه فعالیت های فوق برنامه باید از جذابیت بیشتری برخوردار باشد.
د) در اغلب مناطق كشور، مكان های كوچك و تنگ و تاریك (دخمه ای) و ترسناك را كه كاركرد آموزشی ندارند جهت تاسیس دارالقرآن اختصاص می دهند، كه این خود به صورت های مستقیم وغیر مستقیم اثرات ضدتربیتی به وجود می آورد...
۱۱- یكی دیگر از مشكلات، مربوط به تامین پرداخت مبلغی تحت عنوان حق الزحمه به ائمه محترم جماعات مدارس است كه از ابتدا تاكنون با یك ناهماهنگی و پیچیدگی عظیم روبرو شده است. درحالی كه بایستی تاكنون محلی برای پرداخت آن مشخص می گردید. هم چنین اختصاص اعتباری برای تقویت نماز جماعت توسط ائمه محترم جماعات.
۱۲- طراحی و انجام فعالیت های پرورشی اغلب موازی و تكراری و در اكثر موارد غیر تربیتی و عدم اصلاح نقاط ضعف فعالیت ها در آغاز هر سال تحصیلی باعث:
الف) صرفاً افزایش وظایف مربی و دانش آموزان و ناكارآمدی طرح ها از بعد تریبتی وانگیزشی گردیده است.
ب) به علت قائم به شخص بودن این گونه طرح ها و برنامه ها، هر یك پس ازمدتی بی نتیجه و ابتر رها می شود.
ج) مستحبات جای واجبات را می گیرد و چون این گونه طرح ها، جایگاه و اعتبار قانونی ندارد. از این رو باعث مصرف اعتبارات و سرانه های مدرسه و ادارات مناطق و سازمان در غیر از محل پیش بینی شده، می شود.

رضا نباتی-كارشناس دفتربرنامه ریزی و تالیف كتب درسی وزارت آموزش و پرورش