مردان بدون زنان

میان مکعب مستطیل‌هایی که به نام سرپناه قد کشیده‌اند و بزرگراه‌هایی که با بی‌رحمی هرچه تمام‌تر قلب محله‌های شهر را نشانه رفته‌اند، چه کسی به زنانه و مردانه ساخته شدن شهر فکر می‌کند؟ چهار سال پیش از این روزها، زمانی که اعضای دوره دوم شورای پایتخت پس از چانه‌زنی‌های بسیار دومین شهردار منتخب‌شان را راهی طبقه هشتم ساختمان شورا در خیابان بهشت کردند، خبرنگاران از سرداری که این بار پوشیدن کسوت شهرداری را بر لباس نظامی ترجیح داده بود، شنیدند که تهران شهری مردانه است.
حالا‌ بیش از سه سال و اندی از آن روزها گذشته و در این سال‌ها شهروندان هم به کرات از زبان شهردار شهرشان شنیده‌اند که <پایتخت به نیازهای زنان، کودکان و سالمندان پاسخ نمی‌دهد.> این‌گونه است که در جریان ایده‌ها، برنامه‌ها و طرح‌هایی که زیر سقف سازمان‌های کوچک و بزرگ شهر کلید می‌خورند، بودجه می‌گیرند و تندتند به اجرا درمی‌آید، هر از گاهی هم نام زنان به عنوان قشر فراموش‌شده جامعه شهری شنیده می‌شود. راه‌اندازی اداره کل ویژه بانوان که در سال‌های اخیر که اتفاقا با مدیریت همسر شهردار تهران اداره می‌شود را اگرچه می‌توان نشانه‌ای دال بر توجه بیشتر مدیریت شهری به نیازهای زنان در جامعه شهری تهران دانست اما از سوی دیگر این رویه‌های سازمانی و تشکیلا‌تی که در بسیاری از موارد به مجموعه‌ای از مصوبات بی‌مصرف که در بایگانی این کتابخانه و آن سازمان خاک می‌گیرد، منتهی می‌شود، می‌توان این پرسش را مطرح کرد که برنامه‌ریزان شهری در جریان هرروزه زندگی در این ابرشهر پرمساله به واقع قرار است به کدام بخش از نیازهای زنان پاسخ دهند؟
● زنان در دست‌اندازهای تهران
تهران از منظر زنانی که هر روز بارها خیابان‌های کوتاه و بلند شهر را طی می‌کنند، به دنبال فضایی مناسب برای خودروهایشان می‌گردند یا ناگزیرند در جست‌وجوی سرپناهی برای سکونت خود و خانواده گوش به زنگ تلفن آژانس‌های املا‌ک باشند شهری است با انواع ویژگی‌های منحصر به فرد. در چنین شرایطی ممکن است بسیاری از زنان ساکن تهران با این دیدگاه شهردار که تهران شهری مردانه است موافق باشند. پایتخت، از نگاه مرضیه سلطانی، طراح لباس کودکان و نوجوانان برای زنان که دست‌کم ۵۰ درصد جمعیت ساکن این شهر را تشکیل می‌دهند، شهر ناراحتی است. اگرچه او تاکنون به عنوان یک شهروند به این موضوع فکر نکرده که آیا اساسا تهران شهری مردانه است یا نه، اما از دیدگاه او یک شهر با امکانات و متناسب با نیازهای شهرنشینان شهری است که فارغ از تمایزهای جنسیتی به همه نیازهای ساکنانش چه زن و چه مرد توجه داشته باشد.
کیمیا روشنفکر، دانشجوی سال چهارم کارشناسی ارشد معماری در حالی که روی پیاده‌روهای لغزنده خیابان انقلا‌ب به سختی تعادلش را حفظ می‌کند و کتاب‌هایش را با دو دست بالا‌ی سرش می‌گیرد که مبادا نقش بر زمین شود، در مورد ویژگی‌های شهر تهران و نیازهای زنان اعتقاد دیگری دارد و می‌گوید: <واقعا کسی به وضعیت عابرانی که هر روز ناچارند این مسیر را طی کنند فکر کرده است؟ به نظرم تهران اساسا با نیازهای انسانی شهروندانش طراحی نشده و اولویت اصلی در پایتخت در وهله اول برآورده شدن نیازهای اقتصادی گروه‌هایی است که به نوعی در فعالیت‌های عمرانی و شهرسازی نقش دارند و بعد از آن توجه به اینکه چطور می‌توان شهر را به گونه‌ای هدایت کرد که جای بیشتری برای خودروها باز شود و دست آخر هم ممکن است برخی افراد به این موضوع فکر کنند که یک شهروند به عنوان انسان ممکن است چه نیازهایی داشته باشد و در این مورد آخر هم اگر به مسائل شهروندان فکر کنند، به نظرم توجه به نیازهای زنان در آخرین رده‌های برنامه‌ریزی مدیران جای می‌گیرد.>
تهران به عنوان یک شهر مطلوب، از دیدگاه زنانی که ترجیح می‌دهند بیشتر زمان خود را در خانه همراه با فرزندان‌شان سپری کنند، شهری است با ویژگی‌هایی متفاوت. برای بسیاری از آنها دسترسی آسان به مراکز خرید و تهیه مایحتاج روزانه، توسعه پارک و فضای سبز در مقیاس محله و تجهیز بوستان‌ها به دستگاه‌های ورزشی مکانیکی با همه مشکلا‌تی که ممکن است داشته باشد، برای گذراندن یک فراغت عصرانه خوب مهم‌تر از دیگر مسائل مبتلا‌ به شهر تهران است. مینو اثباتی، ۴۵ ساله و خانه‌دار، با چنین دیدگاهی است که می‌گوید: <دقیقا نمی‌دانم شهری که بتواند به نیازهای زنان پاسخ دهد یا متناسب با خواسته‌های آنها طراحی شود چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد و این کار طراحان شهری است که به این سوالا‌ت پاسخ دهند اما فکر می‌کنم شرایط فعلی تهران به گونه‌ای است که به ساده‌ترین نیازهای شهروندان هم بی‌توجه بوده است.>
در تحلیل و بازخوانی زنان ساکن شهر تهران می‌توان به مجموعه گسترده‌ای از مشکلا‌ت خرد و کلا‌ن اشاره کرد که بسیاری از آنها نتیجه دیدگاه‌های یک‌سویه و اغلب فاقد رویکردهای جامعه‌شناختی به مسائل شهری است درست مثل انسانی که تنها کالبدش رشد می‌کند اما درونمایه هیچ.
● یک مهندس به جای همه
در کارنامه شهری که این روزها به انواع دردهای شناخته‌ و ناشناخته مبتلا‌ست و گاه‌گاه گروهی یکی از صدها معضل فراموش شده آن را به مثابه مساله‌ای در <نقطه بحران> علم می‌کنند و درباره آن شعارهای نشدنی و محال می‌دهند، نشانه‌های حضور جامعه‌شناسان و آسیب‌شناسان اجتماعی آنقدر کمرنگ و بی‌رونق است که گویی در همه سال‌هایی که این مکعب‌مستطیل‌های بدقواره قد کشیده‌اند و گوشه و کنار شهر را پر کرده‌اند، همه شهر را برای ساختمان‌هایش ساخته‌اند و خواسته‌اند. در چنین شرایطی است که بسیاری از کارشناسان در تحلیل وضعیت اجتماعی شهری مانند تهران و به طور خاص نیازمندی‌های زنان در چنین جامعه‌ای انگشت اتهام را به سوی مهندسانی نشانه می‌روند که در همه این سال‌ها شهرهای کشور و از آن‌جمله تهران را با محاسبات صرفا مهندسی و فنی هدایت و اداره کرده‌اند. ‌
فریبا ذاکر، جامعه‌شناس شهری با چنین دیدگاهی رویکرد مدیران و برنامه‌ریزان را در سیاستگذاری‌های حوزه نقد می‌کند. به گفته ذاکر، تمام مشکلا‌ت اجتماعی شهروندان در تهران و از جمله نیازهای زنان شهرنشین نتیجه سیاست‌های یک‌سویه‌ای است که در همه سال‌های گذشته به مقوله شهرسازی و شهرنشینی نگاه محاسباتی و فنی داشته است.
ذاکر با اشاره به شیوه‌های معماری ساختمان‌های سنتی ایران می‌گوید: <فرآیند شهرسازی و معماری در دهه‌های اخیر به واقع از نیازهای اجتماعی شهروندان فاصله گرفته است. شما به معماری شهرهای سنتی ایران و حتی همین خانه‌های تاریخی پایتخت نگاه کنید، آنها به مراتب با ویژگی‌های انسانی‌تری ساخته شده‌اند. در گذشته‌ای که اتفاقا خیلی هم دور نیست ساختمان‌هایی در تهران ساخته می‌شد که کاملا‌ با ویژگی‌های خانواده ایرانی و شرایط و نیازهای زنان سازگار بود. آشپزخانه‌هایی بزرگ، بالکن و حیاط‌هایی دلباز و پنجره‌هایی که بنا به مقتضیات و شرایط فرهنگی به جایی مشرف نبودند و پنجره دیگری هم به آنها اشراف نداشت. حتی در گذشته برای اینکه زنان خانه بدانند چه کسی پشت در است کلون‌های مجزایی برای میهمانان زن و مرد روی درهای خانه‌های قدیمی تعبیه می‌شد. خانه‌ها فضای اندرونی و بیرونی داشتند و همه چیز متناسب با شرایط فرهنگی جامعه پیش می‌رفت. نمی‌خواهم بگویم ما الا‌ن باید به شیوه صد سال قبل زندگی کنیم اما همین مثال‌های ساده نشان می‌دهد که دانش شهرسازی در شهرهای سنتی ما به مراتب بیش از امروز به ارزش‌های کیفی زندگی انسان‌ها توجه داشت.>
چنانکه این جامعه‌شناس شهری می‌گوید: <شهرهای امروزی به هیچ‌وجه به نیازهای زنان پاسخ نمی‌دهند.> او فعالیت‌های اخیر شهرداری برای راه‌اندازی پارک ویژه بانوان یا تجهیز بوستان‌ها به وسایل ورزشی مکانیکی را برنامه‌های قابل تاملی می‌داند که نشان‌دهنده تغییر نسبی رویکردهای مدیریت شهری است اما در عین حال می‌گوید: <اینکه زنان بتوانند ورزش کنند و از هوای آزاد لذت ببرند حق طبیعی و مسلم آنها است و قرار نیست به دلیل اینکه فضایی برای ورزش کردن و پیاده‌روی به آنها اختصاص یافته ما فکر کنیم رسالت و مسوولیت‌مان را در مورد این بخش از جامعه به نحو تمام و کمال انجام داده‌ایم. واقعیت این است که مدیریت شهری در همه شهرهای کشور و از جمله تهران شناختی کافی در مورد نیازهای زنان در جامعه شهری ندارد.
ما واقعا نمی‌دانیم آیا زنان از اینکه قدشان به صندلی‌های بلند ایستگاه‌های اتوبوس نمی‌رسد یا اینکه پاشنه کفششان مدام لا‌به‌لا‌ی پل‌های شهر گیر می‌کند، آزرده می‌شوند یا مسائل دیگری برای آنها مهمتر است و اگر چنین است آن مسائل چیست؟ مساله اینجاست که هنوز هیچکس برداشت روشنی از آنها ندارد و در واقع در شرایط کنونی هم چند نفر می‌نشینند و بنا به سلا‌یق خودشان برای چند میلیون نفر تصمیم می‌گیرند بدون اینکه مشخص باشد زنان واقعا چه می‌خواهند.>
در همه سال‌های گذشته این مهندسان شهرساز و معمار بوده‌اند که به‌جای جامعه‌شناسان، آسیب‌شناسان و روانشناسان اجتماعی برای همه مسائل خرد و کلا‌ن شهرها تصمیم گرفتند و بیراهه نیست اگر بگوییم که بسیاری از مسائل شهر تهران زاییده چنین دیدگاه و رویه‌ای است و این نکته‌ای است که به اعتقاد رسول خادم، عضو شورای شهر تهران در همه سال‌های گذشته در تهران مغفول مانده است. از دیدگاه او برای اینکه مدیریت شهری بتواند به نیازهای گروه‌های مختلف شهروندان ساکن شهرها مانند زنان، سالمندان و نیز کودکان پاسخ بگوید علا‌وه بر طرح‌های جامعی که صرفا به مختصات فنی شهرها توجه می‌کنند به طرح‌های جامعی در ارتباط با مسائل اجتماعی شهری نیازمند است و در واقع مهندسی اجتماعی نیاز امروز شهری مانند تهران است و چنین رویه‌ای جز با همنشینی و برنامه‌ریزی‌های مشارکتی و مردم‌محور محقق نمی‌شود.
● زنان آری؛ زنان نه!
در شرایطی که مدیران شهری معتقدند برنامه‌ریزی اجتماعی برای شهری مانند تهران و دیگر کلا‌نشهرهای کشور باید از الگویی واحد و کارشناسی‌شده تبعیت کرده و نیاز گروه‌های مختلف جامعه و از آن جمله زنان را مورد توجه قرار دهد به‌نظر می‌رسد مدیران و برنامه‌ریزان شهری در سازمان‌های مختلف و موازی و حتی در برخی موارد زیرمجموعه‌های خود شهرداری تهران در مورد چگونگی آماده‌سازی فضاهای شهری برای زنان اتفاق‌نظر ندارند. از یک‌سو مدیران ارشد شهری از لزوم تغییر رویه برنامه‌ریزی‌ها و هدفمند شدن آنها در راستای توجه به نیازهای زنان سخن می‌گویند و از سوی دیگر موضوع تجهیز بوستان‌های عمومی به وسایل ورزشی مکانیکی و استقبال زنان از این وسایل به دلیل برخی سوءبرداشت‌ها در کانون نقد برخی دیگر از مدیران همین مجموعه قرار می‌گیرد.
در چنین شرایطی است که می‌توان گفت در یک برداشت کلا‌ن مدیران و برنامه‌ریزان شهری در مورد لزوم توجه به نیازهای زنان به‌عنوان یک اصل هنوز به چشم‌انداز روشنی نرسیده‌اند و این البته یک سوی ماجرا است؛ نیمه دیگر این جریان نوع نگاه ساکنان همان مکعب مستطیل‌های بدقواره - یعنی خود ما شهروندان - به اصل موضوع حضور زنان در اجتماع یا نقش‌آفرینی آنها در خانه یا وضعیتی متعادل بین این دو است؛ آدم‌هایی که در مورد نوع نگاهشان به وضعیت فعالیت اجتماعی زنان به نتیجه قطعی نرسیده‌اند و این نکته‌ای است که به اعتقاد ذاکر بخشی از مهم‌ترین مشکلا‌ت زنان در جوامع شهری ایران است تا جایی‌که می‌گوید: <با وجود اینکه الگو و کیفیت زندگی در کلا‌نشهرها در مقایسه با گذشته تغییر کرده و امروزه زنان در عرصه‌های مختلف جامعه حضور فعال‌تری دارند اما واقعیت این است که شمار قابل توجهی از همین گروه زنان در مواجهه با برداشت‌ها و قضاوت‌های اجتماعی با شرایط دوگانه‌ای مواجهند و درواقع جامعه در مورد اینکه آیا حضور زنان در اجتماع یک فرصت است یا یک اضطرار به نتیجه قطعی نرسیده و این دوگانگی برداشت‌ها است که در همه زمینه‌ها و از جمله مسائل شهری تاثیرگذار است.>
به اعتقاد ذاکر تا زمانی که برنامه‌ریزی‌های ما در حوزه‌های اجتماعی و به‌ویژه مسائل مربوط به زنان و نیازهای آنها با برداشت‌هایی مبهم همراه باشد، نمی‌توان امیدوار بود که فرآیند برنامه‌ریزی‌ها در همه حوزه‌ها و از آن جمله مدیریت شهری به سمتی حرکت کند که نیازهای زنان را در اولویت قرار دهد و تا زمانی که هنوز هیچ شناخت دقیق و مدونی از نیازهای زنان شهرنشین وجود ندارد ممکن است بخش عمده‌ای از برنامه‌هایی که تحت لوای مناسب‌سازی فضاهای شهری برای زنان مدون و اجرا می‌شود در نهایت به نتایجی که باید منتهی نشود.

شیده لا‌لمی

منبع : روزنامه اعتماد ملی