آینده در دستان کیست؟

پنجاه سال پیش از این، آینده‌پژوه نامدار فرانسوی ”دو ژوونل“، که او را پدر آینده‌پژوهی مدرن لقب داده‌اند، مؤسسه‌ای به نام ”فوتوریبل“ تأسیس کرد که امروز یکی از قطب‌های توانمند آینده‌پژوهی در اروپا محسوب می‌شود. اینک فرزند او که خود یک آینده‌پژوه است، این مؤسسه را اداره می‌کند.
ژوونل درباره‌ی فلسفه‌ی وجودی این مؤسسه گفته بود:
”نمی‌توانم از این موضوع متأسف نباشم که کشور ما، سازمان‌های ما، و مردم ما همه و همه گویی پشت به آینده حرکت می‌کنند. این شیوه‌ی عمل هیچ حاصلی جز فرصت‌سوزی ندارد. ما با ایجاد این مؤسسه و بسط دانش و معرفت آینده‌پژوهی تلاش خواهیم کرد تا نگاه مردم را از گذشته برگیریم و به سوی آینده برگردانیم؛ چیزی که من آن را چرخش به سوی آینده می‌نامم“.
او مدتی بعد نشریه‌ای به نام Prospective را منتشر ساخت که معنای تحت‌الفظی آن ”چرخش
به سوی آینده“ یا ”آینده‌سازی“ است. معماری آینده نیز به سهم خود درگروی دیده‌بانی و پویش محیط خارجی و داخلی است تا امکان بازشناسی فرصت‌ها و تهدیدهای ملی فراهم آید.
تحقق آرمان‌ها و اهداف ارزشمند دیده‌بانی در حوزه‌ی علوم و فناوری، رسالت خطیر و پرمخاطره‌ای است که مشارکت و همدلی تمامی اعضای جامعه‎ی علمی یک کشور را طلب می‌کند. تردیدی نیست که دیده‌بانی مؤثر و کار‌آمد در این حوزه نیازمند ایجاد شبکه‌های حقیقی و مجازی در پیکره‌ی نهادهای علمی جامعه است. ایجاد چنین شبکه‌هایی امکان شناسایی ضعیف‌ترین سیگنال‌های تغییر را فراهم می‌سازد و همه‌ی مدیران و پژوهشگران با مشارکت در این رسالت بزرگ قادر خواهند بود کار دیده‌بانی را از جنبه‌های مختلف مورد توجه قرار دهند.
قافله‌ی علوم و فناوری پرشتاب و بی‌وقفه در مسیر تکامل پیش می‌تازد. ظهور و بروز علوم جدید، پیدایش فناوری‌های نوین و فرآورده‌های صنعتی تازه، نماد عصری است که به‌شدت ناپایدار و در حال دگرگونی است و در چنین فضایی آکنده از عدم قطعیت، دیده‌بانی و رصد سپهر دانش و فناوری، قرعه‌ی فالی است که به نام دانش آینده پژوهی زده‌اند و توفیق در این مسیر جز با همیاری عموم آینده پژوهان حاصل نخواهد شد.
● چگونه دید‌ه‌بانی کنیم؟
بسیار شنیده‌ایم که دیده‌بان چشم توپخانه است. در میدان نبرد، دیده‌بان از نقطه‌ای مشرف به دشمن تمامی تحرکات و فعالیت‌های آنان را تحت نظر گرفته و با کمک وسایل ارتباطی به فرماندهان و تصمیم‌گیرندگان منتقل می‌سازد. او حتی می‌تواند بسیاری از تحرکات را تفسیر و تعبیر کرده و از همین طریق به فرماندهان در اخذ تصمیم‌ یاری رساند. یک دیده‌بان می‌تواند تشخیص دهد که ورود نیروی تازه نفس به خط مقدم به قصد تحکیم خطوط دفاعی است یا دشمن در حال تعویض نیروهای خسته‌ی خویش است و یا قصد حمله دارد. در چنین شرایطی ارسال اطلاعات خام و بدون تفسیر فرماندهان و مدیران را با مشکل مواجه خواهد ساخت. از دیگر سوی دیده‌بان باید واجد شرایطی باشد که بتواند وظایف خویش را به شکلی مطلوب به انجام رساند. آشنایی با نقشه، قطب‌نما، تخمین مسافت، آشنایی با ابزار و ادوات جنگی، شناخت آرایش‌های نظامی ... به دیده‌بان کمک می‌کند تا اطلاعات قابل اتکایی برای فرماندهان مهیا سازد.
محل استقرار دیده‌بان نیز اهمیت بسیار دارد. او باید در جایی موضوع بگیرد که امکان پایش و ردگیری همه‌ی تحولات را داشته باشد. دیده‌بان هم‌چنین نیازمند ابزارهایی برای ایجاد ارتباط با فرماندهان بوده تا اطلاعات خویش را به سرعت و دقت به آنان منتقل سازد.
ترسیم تصویری ساده از دید‌ه‌بان در عرصه‌ی میدان رزم می‌تواند ما را به درک بهتر دید‌بانی علوم و رهنمون سازد. محیط به‌شدت تغییر‌پذیر و در حال دگرگونی، مالامال از فرصت و تهدیدهاست.
در این حوزه نیز اشراف بر تحولات، تفسیر و تحلیل تغییرات محیطی و ارائه‌ی آن به تصمیم‌گیرندگان مشابه نقشی است که دید‌ه‌بانان میدان نبرد بر عهده دارند.
حال پرسش اساسی این است که چگونه می‌توان در سپهر دانش و فناوری‌ها دیده‌بانی کرد و چه رخدادهایی مورد توجه قرار داد؟
برای پاسخ گفتن به این پرسش بررسی مهم‌ترین تکنیک‌ها و ابزارهای دیده‌بانی امری ضروری است. در حقیقت دیده‌بانی علوم و فناوری‌ها از چهار طریق فراهم می‌آید:
۱) پیمایش علوم و فناوری
در روش پیمایش رخدادها و روندهایی که آینده را تحت تأثیر قرار می‌دهند و در حال حاضر تنها به‌صورت سیگنال‌های بسیار ضعیف وجود دارند شناسایی و تشخیص داده می‌شوند. در روش اخیر علوم و فناوری‌هایی که احتمال ظهور آن‌ها در آینده وجود دارد مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرند. اطلاق شناسایی پیش از ظهور بر این روش بهترین گزینه می‌باشد.
۲) پایش علوم و فناوری‌ها
رصد مستمر رخدادها و روندهایی که در مرحله‌ی پیمایش پیش‌بینی و یا شناسایی شده‌اند در مرحله‌ی پایش به انجام می‌رسد. هدف از پایش علوم و فناوری‌ها درک این موضوع است که آیا روندها و رخدادهای مورد نظر در حال تقویت هستند با تضعیف؟ شناسایی علوم و فناوری‌های نوظهور و تلاش‌های فناورانه در این حوزه معنا خواهد یافت.
۳) ردگیری علوم و فناوری‌ها
در فرآیند ردگیری، بر حوزه‌ یا ناحیه‌ی ویژه‌ای از علوم و فناوری‌ها متمرکز خواهد شد. ناگفته پیداست که جهش‌های علمی و فناورانه‌، نقاط قوت و ضعف آن و هم‌چنین راهبرد و چشم‌اندازهای ترسیم‌شده‌ و سوگیری تحقیقاتی ما را ملزم می‌سازد که بر بخش‌هایی از علوم و فناوری‌ها توجه و تأکید بیشتری داشته باشیم. اجرای چنین راهبردی در سایه‌ی فرایند ردگیری علوم و فناوری‌ها مصداق می‌یابد.
۴) شبیه‌سازی علوم و فناوری‌ها
در فرآیند شبیه‌سازی فرمول‌ها و معادلات حاکم بر روابط بین عوامل مختلف مؤثر بر آینده علوم و فناوری‌ها بررسی شده و بر پایه‌ی آن‌ها تصویری از آینده‌ی موضوع مورد بررسی تولید می‌شود. تصویری که می‌تواند آینه‌ی تمام نمای دانش یا فناوری ویژه‌ای باشد. در چنین فضایی دیده‌بانی تنها به‌معنای بازتاب دادن رخدادها و روندها نیست بلکه گونه‌ای تحلیلی از دیده‌بانی به انجام می‌رسد.
هر یک از این روش‌های چهار گانه که به اتفاق فرآیند دیده‌بانی را تجسم می بخشند، سهم معین و مشخصی در کار دیده‌بانی و برنامه‌ریزی آینده را بر عهده دارند.
● موضوعات دیده‌بانی
داده‌ها و اطلاعات نهفته و آشکار فردی در فرآیندی ذهنی به دانش تبدیل می‌شود و دانش چرخ‌های فناوری را حرکت وا می‌دارد و فناوری به نوبه‌ی خود هویت مستقلی به نام صنعت را موجب می‌شود. در طول این فرآیند طولانی و پر پیچ و خم پیمایش، پایش، ردگیری و شبیه‌سازی هر یک بخشی از کار رمزگشایی را برعهده دارند. اما موضوع مجهول و مغفول در این فرآیند این پرسش اساسی است که اساساً چه چیزی باید دیده‌بانی شود؟ در شرایطی که تولد، بلوغ و شکوفایی دانش و فناوری‌ها هزاران موضوع بکر و تازه را به همراه دارد، آیا امکان رصد همه‌ی تغییرات وجود دارد؟ و آیا رصد تمامی این تغییرات ممکن، ضروری و اجتناب‌ناپذیر است؟
در پاسخ به این پرسش باید اذعان داشت که همه‌ی تغییرات می‌توانند به سهم خویش و در ترسیم آینده مؤثر باشند، اما تعدد و تکثر آن‌ها موجب می‌شود که در فرآیند دیده‌بانی شاخص‌هایی را برای کارآمدی موضوعات وضع کنیم.
در حقیقت موضوعی می‌تواند در دیده‌بانی مورد توجه باشد که در یکی از این دسته‌بندی‌های علوم جای بگیرد:
ـ علوم و فناوری‌های در حال ظهور که در زمان حال تنها سیگنال‌های ضعیفی از آن به گوش می‌رسد.
ـ علوم و فناوری‌های نوظهور و در حال تکامل که موجد تغییرات اساسی در آینده خواهند بود.
ـ علوم و فناوری‌های کلیدی و راهبردی که در عرصه‌ی سیاست و نبرد نقش تعیین‌کننده و موازنه‌ای دارند.
ـ علوم و فناوری‌های بنیادی که بنای سایر علوم و فناوری‌ها بر آن واقع می‌شود.
انجام چنین رسالت خطیری نیازمند زیرساخت‌های لازم برای دیده‌بانی و به عبارت روشن‌تر در گرو طراحی و ایجاد شبکه‌ی دیده‌بانی است. شبکه‌ای درهم تنیده و متشکل از افراد، سازمان‌ها و اندیشه‌های آینده‌مدار که سودای آینده‌ای درخشان برای میهن سربلندمان را در سر دارند.

http://ictarticle.blogfa.com/
نوشته‎ی: دکتر سعید خزائی