گندم، برکتی دیرینه

نگاهی به معانی مختلف نان در فرهنگ‌های لغت زبان فارسی معنای آن را به خوبی نمایان ‌ساخته و نقش آن‌را به عنوان عنصر اصلی معیشت نشان می‌دهد. برای مثال در فرهنگ معین در توصیف كلمه نان چنین آمده است:
نان (پهلوی:) قطعه‌ای از آرد خمیر كرده و برآتش پخته كه آن را خورند/ غذا (اعم از شام یا نهار)، طعام، خوراك/ روزی، رزق/ مرسوم، اجرا/ ثروت، مال؛ نام و نان: شهرت و مال/ درختی است از تیره نارون‌ها/ یكی از گونه‌های درخت خرما، ساجو، ساگو، نخل ساگو، درخت نان (معین،۱۳۷۵.>) ‌
و در همین فرهنگ از میان تركیبات مختلف نان كه در آنها معانی <پول، رزق و روزی، ثروت و مال> به خوبی آشكار است می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: ‌
به نان نرسیدن: بسیار فقیر و تهیدست بودن/ نانی برای كسی پختن: كنایه از روزی او را تأمین كردن/ نان كسی توی روغن بودن: رونق داشتن كار و‌بار شخصی/ نان خود (كسی) را آجركردن: باعث قطع روزی خود (دیگری) شدن/ نان و آب: طعام و شراب، درآمد، منفعت/ نان و آب‌دار: پرمنفعت، پردرآمد/ نان و نمك: طعام، نعمت/ نان و نمك كسی را خوردن: از سفره او خوردن، از نعمت او برخوردار شدن/ دوست نانی: آن كه به قصد تأمین معاش اظهار دوستی كند/ نان گرم كردن: گرم كردن و پختن نان، كنایه از كاری پیدا كردن، وسیله روزی فراهم آوردن/ نان با ناخن خوردن: كنایه از بسیار خسیس و ممسك بودن/ نان به آب تركردن: كنایه از با‌ خست و امساك زندگی كردن/ نان به خون ترشدن، نان به خون افتادن: كنایه از محروم بودن و بهره‌نیافتن/ نان در انبان یافتن: كنایه از اسباب معاش را مهیا‌یافتن/ نان قرض هم (همدیگر) دادن: به نفع یكدیگر كار كردن و از هم حمایت كردن/ نان به كمر داشتن: توشه سفر را با خود داشتن/ نان توی دامن كسی گذاشتن: كاری را برای كسی تكه گرفتن، مسوولیتی بر عهده كسی گذاشتن/ نان‌درآور، نان‌در‌آر/ نان‌ده، نان‌دهی/ نان‌رسان، نان‌رساندن، نان‌رسانی/ نان‌دادن/ نان‌آور/ نان‌بده/ نان‌بیار/ نان‌بر، نان‌بری، نان‌بریدن/ نان‌جوی، نان‌جویی/ نان‌خوار، نانخور، نان‌خواه، نانخواه/ ‌نان‌‌طلب، نان‌طلبی/ نان‌داری، نان داشتن/ نان‌كردن/ نان‌كور، نان‌كوری/ نان مخور، نان‌نخور و بسیاری عبارات و اصطلا‌حات دیگر.
از آن جا كه در بسیاری از روستاهای ایران، گندم مهمترین یا یكی از مهمترین محصولا‌ت كشاورزی می باشد، روستاییان بیش از هر محصول دیگری به آن وابسته بوده و به همین دلیل بخش اعظم باورهای غذایی آنان به این محصول اختصاص می یابد. نگاهی به كاربردهای گوناگون گندم طی سالیان متمادی نشان می‌دهد همواره از قسمت‌های مختلف آن در تهیه نان و غذاهای گوناگون، خوراك دام‌ها و حتی ساخت خانه و تنور استفاده می شده است. به علا‌وه در گذشته به دلیل سهولت نگهداری و حمل و نقل و فساد طولا‌نی ‌مدت گندم، در معاملا‌ت و مبادلا‌ت پایاپای به جای پول نیز مورد استفاده قرار می گرفت. از كاربردهای دیگر گندم می‌توان به استفاده از آن در پرداخت خمس و زكات و فطریه، ادای نذر (گندم یا غذاهای مشتق از گندم)، استفاده نمادین آن در مراسم سوگواری و عروسی (قراردادن گندم بر روی طَبَق عروسی یا استفاده از آن در سفره هفت سین و...) و موارد دیگر اشاره كرد. همچنین گندم موضوع بسیاری از مشاجرات بوده و همواره برای حفاظت از آن در مقابل راهزنان داخلی یا دشمنان خارجی از شگردهای گوناگونی استفاده می‌گردیده است. ‌
به این ترتیب گندم و نانی كه از آن تهیه می‌گردد به عنوان اساسی‌ترین ماده غذایی اهمیت وافری داشته و به همین دلیل اعتقادات زیادی در مورد آن وجود دارد، از جمله آن‌كه: گندم نماد بركت است (از سنبله‌های آن در بسیاری از خانه های روستایی برای تزئین اتاق‌های درون خانه‌ها استفاده‌می‌‌‌شود) یا نان بركت خداوند است و بی احترامی و بر زمین انداختن آن موجب از بین رفتن بركت می‌‌گردد. همین باور سبب می‌گردد تا بسیاری از مردم سرزمین مان با دیدن تكه ای نان بر روی زمین آن را بوسیده یا به سرعت از روی زمین برداشته و در مكان دیگری قرار دهند. برخی درآوردن خمیر نان را اسراف دانسته و گناه به شمار می‌آورند و در بسیاری از مناطق قطعه قطعه كردن و به هم ریختن قرص نان تقبیح شده و خوردن منظم و لقمه لقمه آن به عنوان عملی پرثواب توصیه می‌شود. گاهی نیز استفاده از كارد برای قطعه قطعه كردن نان عملی ناثواب به شمار آمده و به همین دلیل تنها از دست برای جداكردن قطعات نان استفاده می‌نمایند. توجه به آداب خاص پخت نان نیز یكی از جلوه‌های نمود باورهای مردم به ویژه روستاییان در مورد این ماده غذایی می‌باشد: پخت نان آداب ویژه‌ای داشته و از لباس ویژه‌ای نیز هنگام پخت استفاده می‌شود. پاك بودن ابزار و ظروف، بدن و لباس كسی كه به پخت نان می‌پردازد یكی از اصول مهم در هنگام تهیه خمیر یا پخت نان در بسیاری از مناطق می‌باشد. به علا‌وه در شروع هر یك از مراحل پخت (روشن كردن تنور، درست كردن خمیر، چسباندن خمیر در داخل تنور) نیز با خداوند زمزمه و نیایش كرده، بسم ا... الرحمن الرحیم می‌گویند و سپس كار خود را شروع می‌كنند. ‌
اهمیت وافر گندم و نان و باورهای ویژه آن در روایات، قصه‌ها، ضرب‌المثل ها و اصطلا‌حات مناطق مختلف كشور نیز نمود پیدا می‌كند: نگاهی به قصه‌‌ها و روایات مختلف به خوبی تقدس نان و مجازات بی‌احترامی به این عنصر مقدس را نشان می دهند.

منیژه پاك نهاد جبروتی

منبع : روزنامه اعتماد ملی