اصطلاح شناسی حق‏الناس‏

● غصب‏
غصب آن است كه انسان از روی ظلم و ستم، بر مال یا حق كسی، دست‏اندازی كند. این امر، یكی از گناهان كبیره‏ای است كه اگر كسی مرتكب آن شود، در قیامت، به عذاب سختی گرفتار می‏شود. دست‏اندازی به اموال بیت‏المال مسلمانان هم مصداق بارز غصب است و از جهاتی، مسئولیت آن بیشتر است.
● مظالم‏
مظالم، جمع مَظلمه و عبارت است از چیزی كه به ستم از كسی گرفته شده است و در اصطلاح، اموال حرامی است در دست انسان كه صاحب آن را نمی‏شناسد. در این صورت، باید با اجازه مجتهد جامع شرایط، به فقیر بدهد.
● لقطه‏
لقطه به معنای مالی است كه پیدا می‏شود. اگر پیدا شده، از جنس حیوان باشد، به آن ضالّه (گمشده) نیز گفته می‏شود و اگر از جنس انسان باشد، مانند برده یا بچه‏ای كه سرپرست ندارد، آن را لقیط می‏نامند.
اگر ارزش لقطه به اندازه یك درهم (۶.۱۲ نخود نقره سكه‏دار) یا بیشتر باشد و نشانه‏ای داشته باشد كه به واسطه آن، صاحبش معلوم شود، باید آن را تا یك سال در محل اجتماع مردم (مثلاً از طریق نوشتن و نصب) اعلام كند. البته لازم نیست خودش اعلام كند؛ بلكه می‏تواند به شخص مطمئنی بدهد تا از طرف او اعلام كند و اگر ارزش آن كمتر از یك درهم (۶.۱۲ نخود نقره سكه‏دار) باشد و نشانه‏ای نداشته باشد كه به واسطه آن، صاحبش معلوم شود (مانند اسكناس پول)، می‏تواند برای خودش بردارد.
● مجهول المالك‏
مجهول المالك، به مالی گفته می‏شود كه صاحبش معلوم نباشد. تفاوتی نمی‏كند كه از چه راهی به دست شخص رسیده باشد. گاهی از راه شرعی است؛ مانند قرض كه اكنون مالكش را نمی‏شناسد و گاهی از راه غیرشرعی به دست آمده است؛ مانند دزدی در ایام كودكی كه اكنون نه صاحبش را می‏شناسد و نه وارثش را. مال مجهول المالك با لقطه تفاوت دارد. در لقطه، مفهوم گم شدن نهفته است. این قید در مجهول المالك، اخذ نشده است. حكم مال مجهول المالك، آن است كه با اجازه مجتهد جامع شرایط، به فقیر بدهد.
● زكات‏
زكات از ماده زكی و اسم مصدر تزكیه است. این واژه در لغت، دو معنا دارد؛ یكی «رشد و نمو» و دیگری «طهارت و پاكیزگی» و در اصطلاح، مقدار معینی از مال است كه باید به فقیر و مستحق داده شود و در حقیقت، با این كار، اموال شخص بركت پیدا كرده، باعث رشد اموالش می‏شود و نیز از كثافات معنوی و باطنی، پاك می‏گردد. زكات، بر نه چیز واجب است: گندم، جو، خرما، كشمش، طلا، نقره، شتر، گاو و گوسفند. هر یك از این موارد، شرایطی دارد كه در جای خود بیان شده است. زكات، دو گونه است؛ زكات مال و زكات بدن. گونه دوم، زكات فطره نامیده می‏شود.
● خمس‏
خمس در لغت به معنای یك‏پنجم است و در اصطلاح، به جدا كردن یك‏پنجم مالی گفته می‏شود كه از منفعت، به دست آمده باشد. این منفعت، به هفت چیز تعلق دارد كه عبارتند از:
۱) غنایم جنگی.
۲) غواصی (اشیایی كه با فرو رفتن در آب دریاها به دست می‏آید).
۳) گنج.
۴) معدن.
۵) سود تجارت.
۶) مال حلال مخلوط به حرام.
۷) زمینی كه كافر ذمی از مسلمان بخرد.
هرگاه انسان از این هفت راه، درآمدی به دست آورد، خمس (یك‏پنجم) آن، به امام و سادات اختصاص می‏یابد و باید آن را در عصر غیبت، به فقیه جامع شرایط بدهد. البته به او فرصت داده شده تا یك سال صبر كند و چنانچه در این مدت، در نیازهای خود و خانواده‏اش استفاده نكند و تمام یا مقداری از آن تا پایان سال، زیاد بیاید، باید خمس آن را بپردازد. این امر در حقیقت، نوعی ارفاق و آسان‏گیری در زندگی فرد به شمار می‏رود. این فرصت یك ساله را «سال خمسی» یا «مالی» گویند.
● كفاره‏
كفاره از ماده كفر به معنای پوشاندن است و در اصطلاح دینی، عبارت است از پرداخت صدقه، قربانی و انجام عمل شرعی و مانند آن به خاطر گناهی كه انجام گرفته است و چون این عمل، آثار گناه را محو می‏سازد و آن را از انسان می‏پوشاند، آن را كفاره می‏نامند. كفاره در همه شرایع و ادیان، برای اجتناب از عواقب سوء اعمال شرعی، غیراخلاقی و مخالف اصول اجتماعی، انجام می‏گیرد. مهم‏ترین این عواقب و آثار، جلب رضایت و فرو نشاندن خشم الهی است. پرداخت كفاره، یك فریضه مالی است كه در قالب خمس، زكات، كفاره روزه و مانند آن، جای می‏گیرد و در حقیقت، یك نوع حق مالی است كه باید به اهل و صاحبش برسد.

سید مجتبی حسینی

منبع : نشریه الکترونیکی پرسمان