آستان قدس رضوی در گذر تاریخ

مرقد مطهر حضرت علی‌بن موسی‌الرضا(ع) هشتمین پیشوای شیعیان، در شهر مشهد مرکز آستان خراسان واقع است. پیکر پاک امام‌رضا پس از شهادت در کنار قبر هارون‌الرشید که در خانه حمیدبن قحطبه در دیهی به نام سناباد نزدیک نوغان از توابع توس قرار داشت، به خاک سپرده شد.مشهور است که مامون عباسی پیش از شهادت امام‌رضا(ع) قبه‌ای بر فراز گور هارون ساخته بود که امام(ع) نیز در زیر همان قبه به خاک سپرده شد.
بنابراین نخستین بنای حرم مطهر رضوی را می‌توان همان بقعه هارونی به شمار آورد. اکنون نیز ۲ متر از دیوار چینه‌ای حرم که بنای آن منسوب به مامون است، به جاست و بقیه بنا روی همان دیوار قرار دارد. پس از آن تا روزگار دیلمیان، نشانه‌ای حاکی از تجدید بنا یا مرمت حرم مطهر در دست نیست، ولی مسلم است که زیارت حرم در میان شیعیان رواج داشته و این بارگاه خجسته، مزاری معروف بوده است که جهانگردان و جغرافیدانانی مانند ابن‌حوقل و اصطخری و مقدسی از آن یاد کرده‌اند. گویا مقدسی ۳۴۵۵-۳۸۱ق) نخستین کسی است که در کتاب خود از حرم امام‌رضا(ع) به <مشهد> تعبیر کرده است. (احسن‌التقاسیم، ۲/۵۱۵) بنابراین، نظر اعتمادالسلطنه در مطلع‌الشمس که گفته است <مقدسی از مشهد ذکری ننموده> ۲۲/۸) بی‌اساس است. ‌ دیلمیان بقعه نخستین را به پاره‌ای تزئینات آراستند و در روزگار آنان که امیرانی شیعی‌مذهب بودند، زیارت حرم رضوی رواج یافت. در سده ۴ سبکتکین غزنوی حرم مطهر را ویران کرد و زیارت آن را ممنوع ساخت، اما پسر او یمین‌الدوله محمود حرم را مرمت کرد و <بارگاهی نیک بپرداخت( >همو، ۲/۵۰.) بنابراین نظر پوپ که مرمت بنا را به سلطان‌محمود غزنوی نسبت می‌دهد، صحیح نیست. پس از وی عمیدالدوله فایق که بیهقی او را <خادم خاصه> نامیده است، دست به تکمیل بقعه رضوی و آبادانی مشهد زد.
آنگاه سوری‌بن معتز یا معز، مشهور به صاحب دیوان که از سوی سلطان‌محمود بر خراسان حکومت داشت <و با ستمکاری، مردی نیکوصدقه و نماز بود و آثارهای خوش وی را به طوس هست( >بیهقی، ۴۱۳)، چیزهای دیگری بر حرم افزود و مناره‌ای برای آن بساخت <ودیهی خرید فاخر و بر آن وقف کرد( >همانجا) و اولین حصار را به دور شهر برافراشت. این بنا در حمله غزها دچار آسیب شد. در روزگار سنجر سلجوقی شرف‌الدین ابوطاهربن سعدبن علی قمی پس از مرمت بنا، گنبدی نیز بر آن ساخت. کاشی‌های ۸ ضلعی بسیار نفیس معروف به <کاشی‌های سنجری> که در ازاره حرم به کار رفته و اکنون در زیر قاب‌های بزرگ شیشه‌ای محافظت می‌شوند، از آثار ترکان زمردملک دختر محمود سلجوقی است. بر این کاشی‌ها، اعداد و اسامی پراکنده‌ای مانند <خمسماته> و <اثنی‌عشر> و <ترکان زمرد ملک> و <شهید> دیده می‌شود. باتوجه به اینکه محمود در ۵۵۷ق/۱۱۶۱م کور شد و درگذشت (و شاید کشته شد) از کاربرد واژه شهید روی این کاشی‌ها، می‌توان دریافت که ازاره حرم پس از آن تاریخ نصب شده است. در ۶۱۸ با حمله تولی پسر چنگیز به روضه مقدس، بقعه رضوی دچار ویرانی شد، ولی به انهدام کامل نینجامید. از آن پس تا حدود یک قرن بعد اطلا‌عات مستندی که حاکی از مرمت حرم باشد، در دست نیست. ابن‌بطوطه که یک قرن پس از ویرانی توس، مشهد را دیده است، به عمارت زیبا و کاشی‌کاری و ضریح نقره‌ای مرقد اشاره می‌کند. محتمل است که این عمارت و کاشی‌کاری و آبادانی‌های دیگر از ساخته‌های سلطان‌محمد خدابنده باشد، خاصه آنکه وی شیعی‌مذهب بوده است. گنبد حرم مطهر نیز از ساخته‌های هموست. ‌ در روزگار شاهرخ تیموری همسر او گوهرشادآغا، آثار ارزنده‌ای در حرم مطهر و اطراف آن پدید آورد. ازجمله ۲ رواق <دارالحفاظ> و <دارالسیاده> را بنا کرد و مسجدجامع معروف <گوهرشاد> را زیر نظر معمار بزرگ، قوام‌الدین شیرازی ساخت.
شاهرخ دومین حصار شهر مشهد را بنا کرد. روی‌گونزالس دوکلا‌ویخو سفیر اسپانیا که در آن زمان مشهد را دیده است، از شکوه و عظمت بارگاه و گنبد نقره‌ای آن یاد می‌کند. سلطان‌حسین بایقرا که نامش در کتیبه سردر ایوان طلا‌ی <صحن عتیق> آمده است، به پایمردی وزیرش امیرعلیشیر نوایی، نیمی از صحن عتیق فعلی را که بعدها به وسیله شاه‌عباس صفوی توسعه یافت، بنا کرد. ایوان معروف به ایوان امیرعلیشیر هم در روزگار او ساخته شد. صفویان نیز در توسعه و تکمیل آستان قدس آثار ارزنده‌ای برجای گذاشتند. طلا‌کاری گنبد سلطان‌محمد خدابنده و ترمیم و طلا‌کاری مناره روزگار غزنویان، در ایام شاه‌طهماسب اول به انجام رسید و آخرین حصار شهر هم در روزگار او ساخته شد. شاه‌عباس اول علا‌وه بر توسعه صحن عتیق، طلا‌کاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود تجدید کرد. کتیبه گنبد به خط علیرضا عباسی بر این معنی تصریح دارد.
شاه‌عباس همچنین تعدادی قرآن خطی منسوب به ائمه اطهار(ع) تقدیم آستان قدس کرد و الماس درشتی را که ازبک‌ها از آستان قدس به غارت برده بودند و او آن را بازپس گرفته بود، به فتوای علما فروخت و با بهای آن املا‌ک زیادی خرید و وقف کرد و شاه‌سلیمان گنبد مطهر را که بر اثر زلزله ۱۰۸۴ق/۱۶۷۳م شکاف برداشته بود، به تصریح کتیبه‌ای که بر آن نصب شده مرمت کرد و چندین مدرسه ساخت. ۲ بنای مهم آستان قدس، یکی رواق‌الله وردی‌خان و دیگری رواق حاتم‌خانی نیز از ساخته‌های الله‌وردی‌خان و حاتم‌بیک اردوبادی از امیران بزرگ دولت صفوی است. ایوانی هم که در ضلع غربی <دارالضیافه> قرار دارد، از بناهای الله‌وردی‌خان است. ‌
در روزگار افشاریان، نادرشاه به تصریح قصیده فارسی قدیم و کتیبه‌های نگاشته شده در ایوان طلا‌ی صحن عتیق و به تصریح محمدکاظم مروی وزیر مرو، مناره دوره غزنویان و ایوان امیرعلی‌شیر را طلا‌کاری کرد و مناره دیگری در همان صحن برپا داشت و اشیایی زرین و گوهرنشان به آستان قدس تقدیم داشت. سقاخانه‌ای هم که در وسط <صحن عتیق> جای داشت، از بناهای نادری بود که سنگاب یکپارچه آن را به امر نادر از هرات آوردند و اسماعیل‌خان، طلا‌یی سقفی روی ستون‌های مرمر برفراز آن ساخت و روی آن را با خشت‌های طلا‌ تزئین کرد.
به امر نادر مسیر یک نهر آب را به زیر حوض هدایت کردند تا حوض همواره پرآب باشد. این سقاخانه با مختصر تغییراتی، اکنون نیز برجای است. ابراهیم‌خان برادر نادر نیز <هر دو در صحن را تنکه نقره گرفت.( >مروی، ۱/۲۰۳) در دوران فتحعلی‌شاه (قاجار) ساختمان <صحن جدید> آغاز شد و در روزگار محمدشاه ادامه یافت و در زمان ناصرالدین‌شاه به پایان رسید و ایوان آن طلا‌کاری شد. ایوان و سردر شمالی صحن عتیق معروف به <ایوان شاه‌عباسی> هم به تصریح کتیبه‌ای که بر آن قرار دارد، در ایام محمدشاه مرمت شده است. <توحید خانه مبارکه> نیز در زمان نیابت تولیت عضدالملک مرمت شده است. ناصرالدین‌شاه نیز دستور داد از ابتدای دیوار تا بالا‌ی ایوان ناصری و سقف مقرنس آن را با خشت‌های طلا‌ بپوشانند. از همین‌رو، این ایوان معروف به <ایوان ناصری> شد.
در ایام مظفرالدین‌شاه نیز هر ۲ صحن جدید و عتیق تعمیر شدند. در سال ۱۳۳۰ق/۱۹۱۲م ارتش روسیه تزاری به بهانه حفظ جان رعایای خود و ایجاد امنیت و آرامش در مشهد و متفرق کردن کسانی که با آرایش نظامی به طرفداری از محمدعلی‌شاه مخلوع در آستان مقدس تحصن کرده بودند، گنبد مطهر را گلوله‌باران کرد و خرابی‌هایی پدید آورد. (خراسانی، ۶۳۳-۶۳۵) پس از چندی حسین‌میرزا نیرالدوله، والی خراسان آن خرابی‌ها را با کمک اشخاص نیکوکار مرمت کرد. ‌ پس از تاسیس جمهوری اسلا‌می ایران، تغییراتی در ابنیه آستان قدس پدید آمد و ساختمان‌های جدیدی احداث شد. در سال ۱۳۵۸ش، رواق <پشت سر مبارک> را حدود ۱۸ متر توسعه دادند و سال بعد گسترش ۲ ضلع <پیش روی مبارک> و <پایین پا> جمعا به مساحت ۳۶/۲ متر به انجام رسید و پایین پا ۷۰/۱ متر تعریض شد. از کارهای این دوره، ساختمان مجدد بست‌ها و ایجاد بست طبرسی، ساختمان دانشگاه علوم اسلا‌می، بنای ۲ صحن جمهوری اسلا‌می و قدس، آغاز بنای جدید کتابخانه و موزه و بنای رواقی موسوم به <دارالولا‌یه>، به ویژه صحن جامع رضوی و ضریح را می‌توان نام برد. ‌
بقعه و ضریح: کهن‌ترین ماخذی که درباره بقعه و ضریح امام(ع) به نظر رسیده، مربوط به روزگار خوارزمشاهیان است. خوانساری در روضات‌الجنات از ثاقب‌المناقب نقل می‌کند که انوشیروان مجوسی اصفهانی، که نزد قطب‌الدین‌محمد خوارزمشاه منزلتی داشت، از سوی وی به سفارت به نزد سلطان‌سنجر مامور شد و چون به مرض برص مبتلا‌ بود و می‌دانست که این بیماری مایه بیزاری مردم است، از رفتن به نزد سنجر بیم داشت، اما به پند کسانی، از امام شفا خواست و گفته‌اند که شفا یافت. پس، از روی راستی اسلا‌م آورد و صندوقی از نقره روی آرامگاه ساخت و مالی فراوان به روضه امام بخشید. در ادوار بعد، ابن‌بطوطه از ضریحی چوبی یاد می‌کند که سطح آن را با صفحه‌های نقره پوشانده بوده‌اند. در روزگار شاه‌طهماسب اول بر آن صندوق، صفحه‌هایی از طلا‌ که آیاتی از قرآن مجید به خط علیرضا عباسی بر آن نقش شده بود، کوبیدند و این صندوق به همین سبب به <صندوق شاه‌عباسی> معروف شد که آن را در ۱۳۱۱ش به علت فرسودگی برداشتند و پس از تحویل صفحه‌های زرین به موزه آستانه، صندوقی دیگر از سنگ مرمر به طول ۱۰/۲ و عرض ۰۶/۱ متر به جای آن نصب کردند.
بقعه رضوی اینک دارای ۲ ضریح است؛ ضریح داخلی از فولا‌د جواهرنشان که در ایام نادری ساخته شد و شاهرخ افشار آن را وقف حرم کرد و ضریح خارجی که در ۱۳۳۸ش از طلا‌ و نقره ساخته و به جای ضریح فولا‌دی فتحعلی‌شاه نصب شد. ضریح دیگری نیز ساخته عصر شاه‌عباس یا شاه‌طهماسب از چوب و آهن و صفحه‌های طلا‌ و نقره در بخش درونی بقعه بوده که به علت فرسودگی، در همان ایامی که ضریح جدید نصب می‌شد، آن را برداشتند و طلا‌ و نقره آن را به خزانه آستان قدس تحویل دادند. ‌ ‌ گنبد:‌ گنبد دارای ۲ پوشش است؛ پوشش نخستین، سقفی است که از زیر (داخل حرم) دیده می‌شود و مقرنس‌کاری است. پوشش دوم برفراز پوشش نخستین نهاده شده و از خارج با آجرهای طلا‌ پوشانده شده و در معرض دید مردم قرار گرفته است. این گنبد را نخستین ‌بار شاه‌طهماسب اول طلا‌کاری کرد و سپس این طلا‌کاری توسط شاه‌عباس تجدید شد. ارتفاع حرم از کف آن تا انتهای زیر سقف مقعر (پوشش داخلی) ۸/۱۸ متر و تا قله گنبد بر فراز پوشش خارجی ۲۰/۳۱ متر است. پیرامون خارجی گنبد ۱/۴۲ متر، ارتفاع سر طرق گنبد ۵/۳ متر و ارتفاع سطح طلا‌کاری‌شده گنبد از آغاز تا قله آن ۴۰/۱۶ متر است. سطح خارجی گنبد که پوشیده از خشت‌های مسی یا لا‌یه‌ای از طلا‌ست، دارای نقوش و خطوط و کتیبه‌های ممتاز است. ‌ ‌ گلدسته‌ها:‌ حرم دارای ۲ گلدسته است؛ یکی نزدیک گنبد و بالا‌ی ایوان طلا‌ی نادری، در جنوب صحن عتیق و دیگری در شمال صحن عتیق و بر بالا‌ی ایوان عباسی.
گلدسته نزدیک گنبد از آثار سوری‌ بن معتز است. این گلدسته یک‌بار توسط شاه‌طهماسب اول و بار دیگر توسط نادرشاه تعمیر و طلا‌کاری شد. ارتفاع آن از کف صحن تا قله ۵۰/۴۰ متر و پیرامون خارجی آن ۱۳ متر است. گلدسته دیگر به ارتفاع گلدسته پیشین توسط نادرشاه بنا و طلا‌کاری شده است. ‌ ‌ رواق‌ها:‌ در آستان قدس، ۱۴ رواق به شرح زیر وجود دارد: ‌ دارالحفاظ:‌ این بنا در جنوب حرم واقع است و از بناهای گوهرشاد است. ‌ دارالسیاده:‌ این بنا در غرب مسجد بالا‌سر حرم واقع شده و از بناهای گوهرشاد است و از بزرگ‌ترین رواق‌های حرم به شمار می‌رود. در اوایل روزگار صفویان که زلزله‌ای در مشهد رخ داد، دارالسیاده نیز مانند گنبد حرم دچار آسیب شد که سپس به فرمان شاه‌طهماسب به مرمت آن پرداختند. بر بالا‌ی دری که میان دارالحفاظ و دارالسیاده است، اشعاری به خط نستعلیق نوشته شده که حاکی از ترمیم رواق و تاریخ آن است.
ازاره دارالسیاده به ارتفاع ۸۰/۱ متر از کاشی معرق است. ‌ دارالسعاده:‌ این بنا در شرق رواق‌های آستان قدس، میان ایوان طلا‌ی صحن جدید و رواق حاتم‌خانی قرار دارد. دارالصیافه: رواقی است میان صحن جدید و رواق (گنبد) الله‌وردی‌خان. ‌ دارالذکر: محل سابق مدرسه علی‌نقی‌میرزا است که در ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش نوسازی و مسقف شده و به دارالذکر موسوم گردیده است. ‌ دارالسرور:‌ این رواق در جنوب دارالسعاده و شمال دارالذکر قرار دارد. رواق مزبور سابقا آبدارخانه و بعدا دفتر امور داخلی آستان قدس بود که در ۱۳۳۴-۱۳۳۸ش به رواق بزرگی تبدیل شد و نام دارالسرور گرفت. دارالعز:‌ این رواق سابقا کشیک‌خانه خادمان آستان قدس بود و در ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش پس از تعمیر و تزئین به رواق تبدیل شد. ‌ دارالسلا‌م:‌ این بنا در اصل ساختمانی دو طبقه و از بناهای گوهرشاد بود که تحویل‌خانه نام داشت و از آن به عنوان انبار فرش و آسایشگاه استفاده می‌شد. این محل در ۱۳۳۴-۱۳۳۸ش پس از تعمیر و تزئین، به رواق (گنبد) اپک‌میرزا متصل گردید و رواق دارالسلا‌م پدید آمد.
‌ دارالشکر:‌ این بنا پیش از این قرآن خانه (کتابخانه اسبق) آستانه بود. سپس با پیوستن آن به بخشی از راهرو مسجد بالا‌سر و بخشی از راهرویی که از این مسجد به توحیدخانه می‌رفت، به یک رواق تبدیل شد. ‌ دارالفیض:‌ این بنا رواقی است متشکل از رواق‌های مسجد ریاض و صفه شاه‌طهماسب که در ۱۳۴۷ش پس از تعمیر و تعریض به دارالفیض موسوم شد. ‌ توحیدخانه: رواقی است در شمال حرم بین رواق پشت‌سر مبارک و صحن عتیق. ‌ رواق (گنبد) حاتم‌خانی: این بنا ساخته حاتم‌بیک اردوبادی از امیران صفوی است. رواق (گنبد) الله‌وردی‌خان: این رواق ۸ ضلعی، ساخته الله‌وردی از امیران دولت صفوی است که در شرق توحیدخانه و شمال شرقی گنبد حاتم‌خانی واقع است. ‌ مسجد بالا‌سر مبارک: این مسجد متصل به حرم است و میان آن و دارالسعاده قرار دارد. بانی مسجد، ابوالحسن عراقی ۴۲۹۹ق/۱۰۳۸م)، دبیر غزنویان بوده است. روی دیوارها و سقف مسجد در عهد ناصری آیینه‌کاری شد و آن را با کاشی معرق آراستند. ‌

صادق سجادی
منابع در روزنامه موجود است

منبع : روزنامه اعتماد ملی