نگاهی به شهرستان تایباد

● شهرستان تایباد
▪ مهمترین آثار تاریخی این شهرستان عبارتند از :
۱) مسجد و آرامگاه شیخ زین الدین تایبادی
۲) کاروان سرای شاه عباس
۳) برج کرات
۱) مسجد و آرامگاه شیخ زین الدین تایبادی ؛ مسجد و آرامگاه مولانا شیخ زین الدین ابوبکر تایبادی مورد احترام و توجه سنی ها و شیعه ها است ، که در زمان حکومت شاهرخ تیموری ( ۸۴۸ ه . ق ) و به دستور و زیر او پیراحمد خوافی ساخته شده است . اهمیت این بنا بیشرت به خاطر کتیبه های دوران تیموری و کاشی کاری های زیبای آن است .
۲) کاروانسرای شاه عباس ؛ کاروانسرای روزگاری شاه عباس صفوی ، در نزدیکی مسجد مولانا شیخ زین الدین قرار دارد .
۳) برج کرات ؛ این برج بر روی تپه ای باستانی ، در نزدیکی روستای کلات ، میان تایباد و خواف قرار دارد و از بناهای دوره ی سلجوقی است .
● نگاهی به شهرستان تایباد
شهرستان تایباد ، با پهنه ای حدود ۵۰۸۴ کیلومتر مربع ، در شمال خاوری استان خراسان ، در کنار مرز ایران و افغانستان قرار دارد .
این شهرستان از شمال به شهرستان تربت جام ، از باختر به شهرستان تربت حیدریه ، از جنوب به شهرستان خواف واز خاور به افغانستان محدود است و هری رود در این ناحیه ، مرز ایران و افغانستان را مشخص می سازد .
شهرستان تایباد از ۲ بخش دشتی و کوهستانی تشکیل شده است و بلندی آن از باختر به خاور کاسته می شود . ( بلندی از ۶۰۰ تا ۱۱۰۰ متر است )
آب و هوای این ناحی بیابانی و نیمه خشک است و در بخش های جنوبی ، زمستان ها سرد و تابستان ها معتدل است و به دلیل کمی باران و تبخیر ، کشاورزی نیاز به آبیاری از طریق چاه و کاریز دارد .
رود فصلی کال مرغاب در شمال شهر تایباد جریان می یابد .
این رود از کوه رنجه سرچشمه گرفته ، پس از دریافت شاخه هایی از ۱۳ کیلو متری شمال خاوری تایباد ، به گونه ی رود دائمی در آمده و وارد هری رود می شود . در شمال و شمال باختری تایباد ، کاریزهایی وجود دارد .
شهرستان تایباد بر پایه ی تقسیمات کشوری سال ۱۳۷۵ ه . ش دارای ۲ بخش ، مرکزی و باخزر ، ۲ شهر تایباد و باخزر ۵ دهستان میان ولایت ، پایین ولایت ، کرات ، بالا ولایت ، باخزر است .
● جمعیت شهرستان تایباد
جمعیت شهرستان تایباد ، در سر شماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵ ه. ش ، ۱۲۷۶۷۹ نفر بوده است ، که از این شمار ۶۴۱۴۱ نفر مرد و ۶۳۵۳۸ نفر زن بوده انداز ۱۲۷۶۷۹ نفر جمعیت این شهرستان ، در سال ۱۳۷۵ ه . ش ، ۴۵۶۷۹ نفر در نقاط شهری و ۸۲۰۰۰ نفر در نقاط روستایی زندگی می کنند .
● شهر تایباد
۱) جایگاه جغرافیایی
۲) نام و پیشینه ی تاریخی
۳) آثار تاریخی
۴) ویژگی های انسانی
▪ جایگاه جغرافیایی :
شهر تایباد ، مرکز شهرستان تایباد با پهنه ای حدود ۹۷۰ هکتار در خاور استان خراسان ، در مسیر راه مشهد - اسلام قلعه ، در ۳۳ درجه و ۴۴ دقیقه و ۳۰ ثانیه پهنای شمالی و ۶۰ درجه و ۴۶ دقیقه و ۱۵ ثانیه در ازای خاوری نسبت به نیمروز گرینوچ قرار دارد .
این شهر از سوی شمال به آبادی ارزنجه پایین ، از خاور به روستای دو غارون ، از باختر به آبادی چاه خیرخواه ، از جنوب به روستای فرمان آباد محدود است .بلندی شهر تایباد از سطح دریا ، ۸۱۰ متر و فاصله ی هوایی آن تا تهران ، ۸۶۴ کیلومتر است . فاصله ی زمینی آن تا مشهد ۲۲۳ ، تا تربت حیدریه ۲۱۰ ، تا تربت جام ۶۲ ، تا سنگان ۶۷ و تا اسلام قلعه ۲۰ کیلومتر است .
پیرامون این شهر بلندی قابل توجهی وجود ندارد و شهر تایباد ، در دشت قرار گرفته و چندین دشت دشت بزرگ ، از جمله دشت خدنگ درخاور و دشت دو غارون در جنوب خاوری ، دور آن را فرا گرفته است .
رود فصلی کال مرغاب ، در شمال تایباد جریان می یابد . هوای شهر تایباد معتدل و خشک است و بیشترین درجه حرارت در تابستان ها ، ۴۰ درجه بالای صفر و کمترین آن زمسانها ، ۹ درجه زیر صفر است ، میانگین بارندگی سالیانه ی این شهر به ۲۴۰ میلیمتر می رسد .
▪ نام وپیشینه ی تاریخی :
شهر تایباد در گذشته ی مغول آباد ، باخزر ، طیبات ، طایباد ، طایباذ ، تائب آباد ، تایب آباد ، تایاباد ، تایاباذ ، تایاد خوانده می شده است . نام نخستین این شهر مغول آباد بوده است ، که مغولان در اوایل سده ۷ ه . ق هنگام ورود به این ناحیه ، آن را به نام خود خوانده و آباد کرده اند . بعدها در اثر شیوع طاعون ، این محل خالی از سکنه و ویران گردید ؛ سال ها بعد ، بار دیگر آباد و مردم در آن ساکن شدند .
چون شمار زیادی از عالمان ، عارفان ، مردان پاک ، پاکیزه و طاهره از جمله شیخ زین الدین ابوبکر ، پیرتیمور لنگ در این محل سکونت اختیار کردند .
طیبات ، یعنی جای پاکان ، نیکان ، زاهدان و مردان نیکو نامیده شد . از آن جا که این شهر ، در ناحیه باخزر قرار داشته است و در گذشته پس از مالان یا مالین ، مرکز این ناحیه یا ولایت بوده ، شاید چند سالی به آن باخزر می نامیدند .
اصل واژه ی باخزر د رزبان پهلوی ( باد هرزه ) است . زیرا در محل وزیدن بادهای سخت، افتاده است .
به هر حال ، این شهر تا سال های اخیر ( طیبات ) خوانده می شده بود و سپس (تایباد) نامیده شد و حتی نام شهرستان تایباد، که تا ۱۳۵۹ ه . ش باخزر بود ، در ۲۶ خرداد ۱۳۵۹، به موجب تصویب نامه ی شماره ی ۳۷۲۰ هیات وزیران به تایباد تبدیل شد .
مردم محل بر این باورند ، که در شهر تایباد و پیرامون آن ، بادی می وزد که مدت وزش آن در یک شبانه روز ( ۲۴ ساعت ) دوازده ساعت است یعنی نیمی از یک شبانه روز که آن ( ۱۲ ساعت ) را (تای) می نامند . از این رو به این شهر ‌‍[ تای + باد = تایباد ] می گفتند .
ناحیه تایباد یا همان باخزر یا گواخزر باستانی ، در دوران پیش از تاریخ و همچنین در دوران های گوناگون پادشاهی ایرانیان وجود داشته و دارای فرهنگ بوده و زیر نظر شاهان ایرانی ، چون هخامنشیان و اشکانیان و پس از آن ساسانیان اداره شده است .
در دوران ساسانیان و تایباد پیرامون آن ، باخزر نامیده می شد و جزو ولایت بزرگ ابرشهر(نیشابور کنونی) بوده است و مارکورات ، حدود این ولایت را چنین نگاشته است:
(نیشابور ولایتی است وسیع با نواحی بسیار ، که از آن جمله است: طبسین و قوهستان (قهستان)، نسا، بیورد، (ابیورد) ابرشهر ، جام ، باخزر ) .
▪ آثار تاریخی :
مهمترین آثار تاریخی تایباد (مسجدو آرامگاه مولا شیخ زین الدین ابوبکر تایبادی - کاروانسرای شاه عباسی).
▪ ویژگی های انسانی :
مردم تایباد از دیر باز تا کنون ، سخت کوش ، با فرهنگ ، متدین نیکوکار و میهمان نواز بوده اند . مردان بزرگ و سرشناسی در این دیار پرورش یافته و به مردم خدمت کرده اند چون علی حسن باخزری که وزارت شاهان سلجوقی را داشت ، شیخ المشایخ سیف الدین ، …
مردم تایباد از تبار آریایی ها و ایرانی الاهل هستند . زبان آنان فارسی با گویش محلی است . همهی مردم این شهر مسلمان و پیرو مذهب سنی و شیعه جعفری هستند .
جمعیت شهر تایباد در سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵ ه . ش ، ۳۹۳۰۲ نفر بوده اند ع که از این شمار ۱۹۹۸۸ نفر مرد و ۱۹۳۱۴ نفر زن بوده اند .
▪ توانایی های اقتصادی :
اقتصاد تایباد بر کشاورزی و دامداری استوار شده است . کشاورزی تایباد به گونه ی سختی بوده و کشت بیشتر آبی و پررونق است . برای آبیاری زمین های کشاورزی بیشتر از رودخانه و کاریز استفاده می شود . فرآورده های مهم آن عبارتند از : تره بار ، زیره ، گندم ، جو پنبه ، چغندقند ع زرد آلو ، انگور ، توت ، انار وانجیر .
دامداری نیز به گونه ی سختی رواج دارد ، ولی فرآورده های آن جنبه ی صادراتی نداشته واز پشم دام ها برای قالیچه بافی استفاده می شود . در گذشته در تایباد پرورش کرم ابریشم رواج داشته است . رکن الدوله که در روزگار قاجار به این ناحیه سفر کرده است می نویسد :
تایباد قلعه ی معتبر و آبادی است .
ابریشم هم آن جا عمل می آید و خالی از امتیاز نیست .

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان