الزامات تکنولوژی

ماشین بخار، علی الخصوص مدلی كه در كارگاه «وات» و «بولتون» پس از سال‌ها آزمایش و تجربه در سال ۱۷۷۶ م تكمیل شده بود، تبدیل به قلب آهنی انقلاب صنعتی شد. در حقیقت نمی‌توان این واقعیت را انكار كرد كه این ماشین بخار، به وسیله هزاران ماشین اختراع شده توانمند دیگر احاطه شده بود و تعداد زیادی از ماشین‌های تازه اختراع شده، بی‌درنگ مورد استفاده قرار گرفته بودند. [تنها ۲۹۴ گواهی ثبت اختراع در انگلیس در سال ۱۷۷۰م، ۴۷۷ گواهی در سال ۱۷۸۰ م، ۶۴۷ گواهی در سال ۱۷۹۰م، صادر شده بود و این میزان، تقریباً دو برابر بیشتر از تاریخ صد ساله صدور گواهی اختراعات بود]. به هر حال، اولین ماشین ساخته شده در تاریخ بشر بود كه به تعبیری، جدا و مستقل از طبیعت و محیط، موقعیت جغرافیایی، فصول و شرایط آب و هوایی، نیروی خورشید و باد و آب و همچنین توان و نیروی حیوان و انسان عمل می‌نمود. ماشین بخار، برای اولین بار به بشر (با منابع محدود زغال سنگ و فلز) این اجازه را می‌داد كه منبعی همیشگی و دائمی و تمام نشدنی از توان و نیرو را تحت اختیار خود درآورد. منبعی كه توان و صلاحیت تولید اجناس و اشیایی متنوع و نامحدود را در كمترین میزان از تلاش و كوشش فردی و همچنین حداقل میزان زمانی داراست. بنابراین ماشین بخار، اجازه تغییری عجیب و استثنایی را از اقتصادی مبتنی بر زمین، نیروی كار و موقعیت مكانی، به اقتصادی ماشینی مبتنی بر سوخت، كارخانه (صنعت) و تجارت خارجی صادر نمود. این اجازه و قدرت‌یابی ماشین در جامعه انسانی، هیچ گاه قبل از این تاریخ اتفاق نیفتاده بود. تمامی تكنولوژی‌ها نتایجی مسلم، غیرقابل اجتناب و حتمی را به همراه خواهند داشت كه اساساً این نتایج با روحیات و معنویات انسانی بیگانه خواهند بود. «نوربرت وینر» ریاضی‌دانی كه مدل‌های مدرن «سیبرنتیك» را كشف كرد، این گونه می‌نویسد: «اراده و توان تكنیك و تكنولوژی به وسیله ذات و ماهیت ماشین‌ها دیكته می‌شود». در ارتباط با ماشین بخار نیز اعتقاد داشت كه ماشین بخار به صورت اتوماتیك‌وار میزان و مقیاس تولید را بیشتر و بیشتر می‌نماید، چرا كه این ماشین می‌تواند توان و نیروی ماشین‌های مختلف را در آن واحد به وجود آورد، در نهایت، این مسأله موجبات افزایش تولید را نیز فراهم می‌آورد. این افزایش تولید از آن جهت حائز اهمیت است كه این ماشین بایستی سرمایه عظیمی را كه صرف هزینه‌های عملیاتی آن شده است، بازگرداند. همچنین از جهت اعطای محوریت و انحصاری شدن امر تولید نیز مورد توجه است؛ چرا كه این دو مسأله از عوامل تأثیرگذار و بسیار مهم در امر اقتصاد و صنعت است. در مورد افزایش تولید از طریق استفاده از ماشین بخار و نتایج حاصله از آن، این نكته را می‌توان اضافه نمود كه این افزایش تولید، همچنین می‌تواند زمینه‌ساز كاهش و تقلیل ارتباطات و ملاقات‌های رودرو و شفاهی، مباحثات و گفت‌وگوهای اجتماعی، خودمختاری و استقلال سیاسی جوامع، انتخاب‌های ویژه و منحصر به فرد و همچنین كاهش مهارت‌های فردی را فراهم آورد.
بنابراین، همراه با گسترش و توسعه استفاده از ماشین‌آلات در جریان انقلاب صنعتی، نوعی روح و منطق تكنولوژی با این غول آهنی متولد و بر آن حاكم شد. این روح تكنولوژی چیزی است كه «كلارك كر» و تیم همراه او در سال ۱۹۶۰م، آن را درون‌مایه و اساس نظام صنعتی نامیدند. روح و درون‌مایه‌ای كه به گفته ایشان، سبب یكسانی و شباهت زیادی میان جوامع صنعتی شده است. چیزی كمتر از یك دهه طول نكشید، تا معاصران آن زمان شاهد تأثیرات این تكنولوژی باشند:
ـ واحدهای عظیمی از تولید كه متأثر از كنترل و سخت‌گیری‌های خاصی (در امر تولید) و افزایش ظرافت و پیچیدگی در ماشین‌ها بودند.
ـ تقسیم كار بر مبنای آموزش، مقام و شأن اجتماعی، فروشگاه‌های عریض و طویل، منابع عظیم و گسترده (ثروت) و اسراف و تضییع گسترده سرمایه‌ها. محققین گروه كر، تمامی این نتایج خارق‌العاده و غیرعادی را در جوامعی كه از مدل‌های نظام صنعتی در یك قرن و نیم اخیر پیروی كرده بودند، یافتند. بررسی دقیق تحقیقات كر، ما را بدین سمت و سو هدایت می‌كند كه كر و گروه تحقیقاتی‌اش، توجه كمتری به نتایج اجتماعی و سیاسی ناشی از نظام صنعتی داشته‌اند. دسته‌ای از این نتایج اجتماعی و سیاسی ناشی از نظام صنعتی عبارت است از:
ـ كاهش میزان زمین‌های كشاورزی و جمعیت مزارع و در نتیجه افزایش رشد غیرقابل كنترل شهرها و خارج شدن جوامع و اجتماعات از حالت خوداتكایی.
ـ بسط و گسترش هسته مركزی دولت‌ها و قرار گرفتن علوم در جایگاه ایدئولوژی مكاتب.
ـ افزایش شكاف طبقاتی میان طبقات فقیر و ثروتمند، ارزش و اعتبار یافتن مفاهیمی همچون سود و منفعت اقتصادی، توسعه، دارایی، مالیكت و مصرف.
این نتایج در اوایل قرن ۱۹ در بریتانیا، در اواخر قرن ۱۹ در آمریكا و در قرن ۲۰ در ژاپن به وجود آمد و به نظر می‌رسد كه یقیناً این نتایج در تمامی جوامعی كه از پروسه و جریان نظام صنعتی پیروی می‌كنند، اتفاق خواهد افتاد. شاید این گونه به نظر آید كه بیان نتایجی این چنین، بار استدلالی سنگینی را بر ماشین ساده وات وارد می‌آورد، اما انسان‌هایی كه با صدای غرش این ماشین ساده زندگی كرده‌اند، هیچ شك و شبهه‌ای در وجود این نتایج ندارند. «پیتر گس كل»، در سنجش و برآورد خود از میزان تولیدات صنعتی انگلیس در سال ۱۸۳۳م می‌گوید: یكی از تغییرات بی‌شمار، خیره كننده و تكان‌دهنده‌ای كه به هر صورت در جوامع اخلاقی و همچنین شرایط اجتماعی ملل بزرگ به وجود آمد، نتایج استفاده و بهره‌گیری از ماشین بخار است. بنابراین استدلال، نیروی بخار كاری را كه بنابر محاسبه «گس كل» توسط ۵/۲ میلیون نفر نیروی انسانی صورت می‌گرفت، به سادگی انجام می‌داد.
همچنین باید خاطر نشان ساخت، كه در سرشماری سال ۱۸۳۱ م در انگلیس، چیزی كمتر از ۳ میلیون نفر در مجموعه‌های صنعتی به كار گمارده شده بودند؛ این بدان معناست كه تنها پس از ۴ دهه، ماشین بخار با تمامی توان و نیروی كار انسان شاغل در آن زمان در مجموعه‌های صنعتی، رقابت كرده است. یقیناً «گس كل» به این نكته اشاره دارد كه پیشرفت‌های عظیم و پیاپی در ابداع و استفاده از ماشین‌ها، ناشی از توجه همه جانبه به اصل رقابت و همچنین از دور خارج كردن نیروی كار انسانی بود؛ این مسأله موجبات بیكاری و سرگردانی بسیاری از كارگران انگلیسی، به جز آنهایی كه با این ماشین‌ها كار می‌كردند، شد.نیروی بخار، اولین تأثیر خود را در صنعت نساجی و پارچه‌بافی گذاشت. بسیاری از كارخانه‌های نساجی، به لحاظ سنتی در مثلث تكنولوژی ستیزی قرار گرفته بودند؛ در شرایطی كه جریانات آبی از تپه‌های پنی راه می‌افتاد و به پایین سرازیر می‌شد و این امر میزان فراوانی از آب را برای شست‌وشو و آماده نمودن نخ‌های بافندگی فراهم می‌كرد.همچنین جریانات آب و هوایی كه از دریای ایرلند نشأت می‌گرفت، به وجود آورنده شرایط آب و هوایی و اقلیمی مربوطی بود كه برای جریان فرآوری البسه و پارچه مورد نیاز بود. موقعی كه اولین كارخانه‌های پارچه‌بافی، از جریانات آبی تپه‌های پنی، برای تولید نیرو استفاده كردند، ضعف منابعی كه در آن زمان پایان‌ناپذیر می‌نمود، [البته صرف نظر از این كه بسیاری از آسیاب‌ها و كارخانه‌ها در ماه‌های تابستان و در موقعی كه جریان آب كم می‌شد، بی‌فایده و بی‌مصرف می‌شدند] با كشش و جاذبه ماشین بخار و انرژی پیوسته و دائمی آن، بسیار خودنمایی می‌كرد. در سال ۱۸۰۰ م و پس از گذشت یك دهه از آغاز استفاده از ماشین‌های بخار در كارخانه‌ها، در حدود ۲۱۹۱ ماشین بخار در بریتانیا مشغول به كار بود. [«كارل یل» در این باره می‌نویسد، كارخانه‌های ذوب فلزات، با گلوله‌های آتشین خود و پتك‌هایی كه بی‌وقفه در حركت بودند، فعالیت می‌كردند.] در آن زمان، ۴۶۰ عدد از این ماشین‌ها در صنعت نساجی مشغول به كار بودند، بیش از یك چهارم از كل محصولات كتان را تولید می‌كردند. در سال ۱۸۱۳ م، حدود ۲۴۰۰ دستگاه بافندگی با بخار كار می‌كرد. اما در سال ۱۸۲۰، این برآورد به حدود ۱۴۱۵۰ عدد رسید. حدود یك دهه بعد از این زمان، این میزان به چیزی بیشتر از ۰۰۰/۱۰۰ مورد رسید. همان طور كه روند محصولات تولیدی كارخانه‌ها بر تولید كتان كنترل و غلبه یافت، این روند با حركتی منظم و یكنواخت، محصولات پشمی و ابریشمی و همچنین دیگر شاخه‌ها و قسمت‌ها را نیز تحت كنترل خود درآورد.
بدین ترتیب و همراه با تخصص و كارشناسی، روزی رسید كه یك مرد می‌توانست كاری را انجام دهد كه دویست یا سیصد مرد، قادر به انجام آن در ابتدای انقلاب صنعتی بودند. بنابراین، سلطه و حاكمیت تكنولوژی، به وسیله علوم و دانستنی‌های انسانی و فراتر از توان و نیروی طبیعی به دست می‌آید. چیزی كه زمانه جدید می‌تواند بدان تفاخر نموده و آن را مایه مباهات و سربلندی خود بداند. اگرچه تشكیلات عظیم صنعتی، چندان زمانی نیست كه مورد توجه قرار گرفته‌اند؛ [مجموعه صنعتی «ونیس» در قرن ۱۶، میلادی، مشهورترین كارخانه تولید اسلحه بود، كه در آن تقسیم كار به وجود آمد و تولید در مقیاسی عظیم در آن جریان پیدا كرد. این مسأله، انقلاب بزرگی در صنعت بود كه نشأت گرفته از فعالیت موتور بخار و ترسیم اولین سیستم كارخانه‌ای در آن بود.] اما توانسته‌اند نتایجی عظیم و قابل توجه را به وجود آورند. ورود ماشین به كل جریان تولید، ماشین را به جزئی غیرقابل معاوضه و جایگزین در جوامع انسانی درآورده است، در مدت زمانی كوتاه، ماشین به هیأت و قالب امروزی درآمد. یك بازدیدكننده آلمانی از منچستر، در سال ۱۸۲۳ می‌نویسد: «دوستان من! پدیده نو و جدیدی كه در اینجا ماشین نامیده می‌شود، به همراه ساختمان‌هایی كه مكان قرار دادن آنهاست، كارخانه نامیده می‌شود. چنین مجموعه‌ای، چیزی در حدود هشت یا نه طبقه معمولی ارتفاع دارد. گاهی اوقات حدود ۴۰ پنجره در امتداد ساختمان اصلی كارخانه موجود است. همچنین ۴ پنجره بزرگ نیز در سقف كارخانه تعبیه شده است. هر طبقه ۱۲ پا ارتفاع داشته و طول آن را اگر با جست زدن و پریدن اندازه بگیریم، به چیزی در حدود ۹ پا می‌رسد. ستون‌ها تماماً از آهن بوده، در حالی كه پایه‌های كمكی، آنها را همراهی می‌كنند. هنوز هم صدها عدد از این ستون‌ها، بی هیچ گونه تكان و حركتی بر جای خود ایستاده‌اند. همان گونه كه آنها از سی یا چهل سال قبل برپا بوده‌اند. بعضی از این مجموعه‌های صنعتی، در مكان و موقعیتی مرتفع و بلند قرار گرفته‌اند. به نحوی كه بر اطراف و همسایگانشان مسلط هستند. علاوه بر این، انبوهی از دودكش‌های مخازن آب گرم و دیگ‌های بخار نیز در چنین موقعیت مرتفعی خودنمایی می‌كند. بنابراین، تصور این كه ستون‌ها چگونه عمود و صاف باقی مانده‌اند، دشوار است. در شب، موقعی كه هزاران پنجره كارخانه، به وسیله نور چراغ‌های گازی و در حالتی بسیار باشكوه و زیبا، روشن و نورانی می‌شوند، منظره‌ای دیدنی و تعجب‌برانگیز خلق می‌شود، انسان به ماشین وابسته شده و بدین شكل در جای تیره، سنگین و ملال‌آوری سكنی گزیده است». «دكتر لیدز» در سال ۱۸۳۱ م می‌گوید: «مادامی كه موتورهای صنعتی كار می‌كنند، مردم نیز باید كار كنند؛ بنابراین، مرد، زن و كودك در افتادگان به دام آهن و بخار هستند. ماشین‌های حیوانی ـ ماشین‌هایی كه در بهترین حالت هم شكننده و فرسوده هستند و منشأ هزاران درد و محكوم به نابودی می‌باشد، به سبب نوع طبیعت‌شان، در بهترین حالت هم، حیاتی بسیار كوتاه و متغیر داشته و در از بین رفتن و خراب شدن عجله دارند ـ در حال مسابقه و هماوردی با ماشین‌های آهنی بی‌احساسی هستند كه آنها را خسته و فرسوده كرده است». «اندرو یر» در سال ۱۸۵۳، در ارتباط با این موضوع می‌گوید: «این سیستم كارخانه‌ی امروزی است كه این دو ماشین [ماشین حیوانی و ماشین آهنی] می‌بایست با یكدیگر در جریانی خودكار و هوشمند كار كنند. سیستمی كه متشكل از ماشین‌های بی‌روح متفاوت و ارگان‌های هوشمند است و كنسرت بی‌وقفه و لاینقطع تولید مصنوعات متداول و رایج را اجرا می‌نماید». در حالی كه تمامی اجزا این سیستم، جز فرعی و پایین‌تر و به عبارت بهتر تابع نیروی كار حركتی خودكار مركزی خود هستند. در حالی كه «یر» فكر می‌كند كه نمی‌توان هیچ اختلاف و تمایزی بین ماشین‌ها و نوع هوشمند آن به وجود آورد، لغت «فرعی و پایین‌تر» بودن، كلید كلمه بحث است. در هر صورت، روح حاكم بر نظام صنعتی، منطق و باید و نبایدهای خود را با قدرت و سرعت هر چه تمام‌تر بر جوامع تحمیل نمود و به كلی همه چیز را تغییر داد. نوع زندگی‌ها، مناظر و چشم‌اندازها، تنها و تنها در عرض چند دهه تغییر یافت و به اشكال و درجاتی كه تاكنون دیده نشده بود، تبدیل شد و این تغییرات، قبل از اختراع ماشین بخار هرگز قابل تصور نبود.

منبع: فصلی از كتاب: “
Rebels Against the Future: the Iuddites and their war on the Industrial Revolution”
نویسنده: كرك پاتریك سیل
منبع: ماهنامه سیاحت غرب، شماره چهاردهم، شهریور ۱۳۸۳

منبع : شبکه فن آوری اطلاعات ایران