پذیرش «رپ» به عنوان سبک موسیقی

هیپ‌هاپ فراتر از مجموعه‌ عوامل هنری است و یک خرده‌فرهنگ محسوب می‌شود. از این روی در بررسی موسیقی رپ باید به تفاوت آن در جایگاه یک سبک موسیقی، یا به عنوان بخشی از فرهنگ هیپ‌هاپ توجه شود.
۱) «موسیقی رپ» حداقل در شکل‌های اولیه آن بخشی از خرده فرهنگ (subculture) هیپ‌هاپ (Hip hop) بوده است. خرده‌فرهنگی که از چهار جزء رپ‌کردن (rapping)، دیوارنویسی یا گرافیتی(graffiti)، رقص مخصوص رپ یا بریک‌دنس (breakdancing) و آهنگ‌سازی یا دی‌جی‌‌کردن (DJing) تشکیل شده است.(۱) هیپ‌هاپ با این ویژگی‌ها، فراتر از مجموعه‌ عوامل هنری است و یک خرده‌فرهنگ و حتی سبک‌زندگی محسوب می‌شود. از این روی در بررسی «موسیقی رپ» باید به تفاوت آن در جایگاه یک سبک موسیقی، یا به عنوان بخشی از فرهنگ هیپ‌هاپ توجه شود.
۲) رپ و هیپ‌هاپ محصولات افریقایی-امریکایی‌های شهر نیویورک در دهه ۷۰ میلادی هستند.(۲) جایی که سیاهان امریکایی‌ ِ ستم‌دیده از تبعیض نژادی، از رسانه و فضایی برای بیان اعتراضات‌شان محروم بودند. آنها اعتراضات‌شان را در قالب تجمعات خیابانی، اجرای رقص و نمایش، تولید صداهای ناموزون با ابزارهای ابتدایی و خواندن ریتمیک متن‌هایی که در واقع همان ترانه‌های رپ بود، بیان می‌کردند. از این‌روست که رپ «سی‌.ان.ان سیاهان» نامیده شده است.
این مجموعه رفتارها بود که به تدریج فرهنگ هیپ‌هاپ را به‌وجود آورد. این فرهنگ در سالیان بعد به سایر شهرهای امریکا و برخی دیگر از کشورها سرایت کرد تا ابزاری برای بیان اعتراضات سیاهان باشد. رپ اما تنها به مضامین اعتراضی محدود نماند. ورود دو پدیده «سکس» و «مواد مخدر» به رپ، که برخی اندیشمندان انتقادی آنرا توطئه جریان سرمایه‌داری برای منحرف کردن اعتراضات سیاهان می‌دانند، به سرعت کارکردهای این سبک موسیقی را گسترش داد. به تدریج سفیدپوستان هم وارد موسیقی رپ شدند و زیرسبک‌های جدیدی در این ژانر موسیقی به‌وجود آمد. امروزه موسیقی رپ زیرشاخه‌های فراوانی دارد و موضوعات متنوعی را شامل می‌شود. گزاره «موسیقی رپ، موسیقی اعتراضی است» تنها به دوران اولیه شکل‌گیری آن برمی‌گردد.
۳) ورود رپ به ایران به عنوان سبک موسیقی به سال‌ها پیش بر می‌گردد. ترانه‌‌های یک گروه لس‌آنجلسی نخستین نوع این آهنگ‌ها بودند. در سال‌های اخیر هم انتشار کاست «اسکناس» از «شاهکار بینش‌پژوه» با مجوز وزارت ارشاد و آثار گروه «دیو» از طریق اینترنت از جمله کاربردهای رپ به عنوان سبک موسیقی در جامعه ایرانی بوده است. این سبک از اجرای ترانه،‌ حتی بارها در برنامه‌های صداوسیما هم مورد استفاده قرار گرفته که اجراهای رضا عطاران در تیتراژ دو سریال طنز نمونه‌های آن هستند.
اما رپ به عنوان بخشی از فرهنگ هیپ‌هاپ تنها در یکی-دو سال گذشته در ایران مطرح شده است. تولید انبوه آثاری که در جهت تقلید از مضامین و محتواهای رپ غربی ساخته شده‌اند، دیوارنوشته‌ها و نقاشی‌های دیواری عجیبی که در گوشه و کنار برخی مناطق شهر تهران دیده می‌شود، گردهمایی‌های گاه و بیگاه رپ‌کن‌های نوجوان ایرانی در تعدادی از پارک‌های تهران که معمولا با اجراها و مراسم خاصی همراه است و نوع خاصی از لباس پوشیدن و صحبت کردن از نشانه‌های ورود رپ به عنوان بخشی از فرهنگ هیپ‌هاپ به جامعه ایرانی هستند.
۴) ورود این خرده فرهنگ به جامعه ایرانی با تاخیر زمانی چند دهه‌ای در حالی اتفاق افتاده که شرایط و زمینه‌های جامعه فعلی ما شباهت و تناسبی با جامعه دهه هفتاد امریکا ندارد. همین تفاوت‌هاست که از رپ ‌فارسی به عنوان مسئله تقلیدی و وارداتی، تناقض کمیکی را ایجاد کرده است. مثلا در حالی که رپ در جامعه امریکایی، اغلب موسیقی و در واقع ابزار طبقه پایین و محروم جامعه برای بیان اعتراضات بود، در جامعه ایرانی به ابزار سرگرمی و تشخص‌طلبی طبقه مرفه جامعه تبدیل شده است.
۵) تقلید در قالب تاثیرپذیری و آمیختگی فرهنگی پدیده جدیدی نیست. همه عرصه‌ها و حوزه‌های فرهنگی ما - و البته تمام کشورهای دیگر - تحت تاثیر این‌گونه تبادلات و تقلید‌ها قرار دارد، هر چند که در این سالیان ما بیشتر تاثیرپذیر و تقلیدکننده بوده‌ایم. آنچه در این میان حائز اهمیت است درجه و نوع تقلید است.
در این مورد هم، استفاده از رپ به عنوان سبک جدید موسیقایی یا در جایگاه تقلید کورکورانه عناصر و المان‌های فرهنگ هیپ‌هاپ بدون توجه به تفاوت‌های فرهنگی-اجتماعی دو سطح متفاوت بکارگیری رپ در هر جامعه‌ای است. در جامعه ما هم تولیدکنندگانی که آگاهانه دست به تولید محصولاتی در این حوزه می‌زنند، هم تحلیل‌گران حوزه اجتماعی و هنری، و هم سیاست‌گذاران عرصه فرهنگی باید به تفاوت این دو سطح بکارگیری توجه داشته باشند.
۶) به همان اندازه که رپ در جایگاه بخشی از فرهنگ هیپ‌هاپ هیچ تناسب و قرابتی با جامعه ما ندارد، به نظر می‌رسد رپ در جایگاه سبک موسیقی ویژگی‌هایی دارد که مشابه و هماهنگ با ویژگی‌های سبک زندگی نوجوانان و جوانان عصر حاضر است. مهم‌ترین شباهت این سبک موسیقی و سبک جدید زندگی دوران معاصر مسئله «سرعت» است. نسل جوان امروز همان‌طور که در تغذیه‌اش فست‌فود را ترجیح می‌دهد، در انتخاب موسیقی هم به سراغ رپ می‌رود.
اگر نسل پیشین حاضر بود زمان غذا خوردن، ساعتی را صرف آبگوشت‌خوری و کوبیدن گوشت و نخود کند، نسل جدید ترجیح می‌دهد «سر و ته» غذا خوردن را در چند دقیقه با فست‌فود «هم بیاورد». به همین ترتیب مثلا نوجوان امروزی حوصله ندارد که در تصنیفی از شجریان سه-چهار دقیقه موسیقی گوش کند و منتظر شروع شدن کلام باشد، چرا که در همین زمان می‌تواند چند ترانه رپ را گوش کند. این تغییر در سبک زندگی که بخشی از آن پیامد گسترش تکنولوژی است صرف‌نظر از منفی یا مثبت بودن آن، یک واقعیت اجتماعی است.
به عبارت دیگر ما با سبک جدیدی از زندگی روبرو هستیم که محصول مجموعه تحولات سیاسی-اجتماعی-اقتصادی چند دهه اخیر است. این سبک جدید با تغییر ذائقه‌ای همراه شده که در همه ابعاد زندگی از جمله سلیقه موسیقایی تاثیرگذار بوده. از این زاویه‌ نگاه، بخشی از مخالفت‌هایی که در برابر این سبک موسیقی انجام می‌شود، در چارچوب مسئله «اختلاف نسل‌ها» قابل تعریف است.
۷) آنچه تاکنون در برخورد با موسیقی رپ در ایران اتفاق افتاده، مجموعه اقدامات به نظر ناهماهنگ و نامناسبی بوده که بیشتر سمت و سوی سلبی داشته است.
اوایل امسال، یعنی چند ماه پس از آنکه موسیقی رپ به آن‌درجه از گستردگی و محبوبیت رسیده بود که جدیدترین محصولاتش در دور‌افتاده‌ترین نقاط کشور به گوش می‌رسید، اولین خبرها از دخالت حاکمیت در این حوزه منتشر شد. اما این اولین دخالت نه توسط نهاد‌های بی‌شمار فرهنگی و اجتماعی، بلکه از طرف نیروی انتظامی و در قالب برخورد امنیتی و دستگیری چند نفر از این خوانندگان بود. (۳)
اما با توجه به سادگی روند تولید و انتشار محصولات رپ، که در مرحله تولید به شکل خانگی و با کمترین امکانات و در مرحله انتشار به کمک اینترنت، بلوتوث و تکنولوژی‌های جدید ارتباطی انجام می‌شود، این دستگیری‌ها و انتشار اخبار مربوط به آن خللی در جریان موسیقی رپ فارسی وارد نکرد.
طی ماه‌های بعد اظهارنظرهای متفاوتی از سوی نهادهای حکومتی در این مورد اعلام می‌شد که همگی بر مخالفت با این سبک موسیقی اشاره داشتند. مهرماه اما خبر عجیب برگزاری نخستین کنسرت خیابانی رپ با حمایت رسمی نیروی انتظامی و سپاه پاسداران به مناسبت میلاد امام حسن(ع) در خیابان پونک تهران منتشر شد.(۴) خبری که البته ظاهرا انعکاس تنها یک اتفاق بوده و کنسرت بدون هیچ برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری معینی انجام شده است.
در حالی که آبان‌ماه از قول وزیر ارشاد گفته می‌شود «مخالف موسیقی رپ نیستم»،(۵) یک ماه بعد مسئول دیگری در همان وزارت‌خانه از مخالفت کلی با این سبک موسیقی و شناسایی شمار زیادی از خوانندگان این سبک سخن می‌گوید.(۶) این نوع برخوردهای متناقض و سردرگم هنوز هم ادامه دارد و حتی شمردن و مرور آنها هم خسته‌کننده و بیهوده است.
این نوع واکنش‌ها در بخش دیگری از جامعه فرهنگی کشور یعنی اهالی موسیقی و فرهنگ هم به چشم می‌خورد. در حالی حسین علیزاده با لحنی تحقیرآمیز از موسیقی زیرزمینی با عنوان موسیقی تقلیدی و پدیده منفی یاد می‌کند،(۷) شهرام ناظری در واکنش به برگزاری کنسرت موسیقی رپ به مناسبت سال بزرگداشت مولانا در شهر لندن می‌گوید اینها شایستگی اجرای شعرهای مولانا را ندارند.(۸)
به نظر می‌رسد همین سردرگمی و تعلل است که امروز باعث شده در جامعه شاهد بروز جنبه‌ها و اثرات منفی این سبک موسیقی باشیم.
این پیامد منفی‌ ِ موسیقی رپ، ورود الفاظ رکیک و مستهجن در قالب محصول رسانه‌ای است که برای نخستین بار در جامعه ما اتفاق می‌افتد. شاید معرفی و حمایت یا صدور اجازه فعالیت، حداقل برای بخش‌هایی از این نوع موسیقی بتواند به تعدیل این فضا کمک کند.
رپ در جایگاه سبک موسیقی و علاقه نوجوانان ایرانی به آن یک «واقعیت» جدید اجتماعی است. تلاش برای بالا بردن سطح کیفی محصولات این سبک موسیقی، اعم از سطح ترانه‌‌ها و آهنگ‌ها و سازگار و بومی کردن آن متناسب با فضای اجتماعی-فرهنگی کشور، به‌جای تحقیر سلیقه‌های نسل جوان می‌تواند هم از جانب نهادها و سازمان‌های دولتی و هم از جانب اهالی نسل پیشین عرصه فرهنگ و هنر مورد توجه قرار گیرد.

محمدمهدی مولایی

منبع : مجله اینترنتی هفت سنگ