درایت، حمایت، شجاعت نیاز تئاتر دفاع مقدس

جنگ واژه ای است كه هر شخص یا ملتی نسبت به آن احساسی دارد. ملتی كه ناخواسته وارد میدان نبرد شده است و موردتجاوز قرار گرفته و یا كشوری كه آغازگر جنگ بوده است. یكی به دفاع افتخار می كند و دیگری شرمنده از كشتار و تجاوز است. احساس رزمنده وسربازی كه جنگ را از نزدیك لمس كرده است و یا كسی كه عزیز و یا خانه اش را در جنگ ازدست داده است با فردی كه فقط صدای بمب را شنیده است متفاوت است ولی یك نظر در بین همه مشترك است، هیچ كس با جنگ و كشتار موافق نیست.
متأسفانه تاریخ بشر پراست از جنگ و تجاوز و خونریزی و تاریخ همواره شاهد زورگویی قدرتمندان بوده و هست كه خواسته اند به وسعت خاكشان بیافزایند وثروت ملتی را به نفع خودشان مصادره كنند و یا اینكه نظر و عقیده خود را به دیگران تحمیل كنند. هنرمندان نیز در طول تاریخ سعی كرده اند تا این لحظات و فجایع را به نوعی ثبت كنند. ازنقاشی به روی دیوارهای غارها گرفته تا تابلوهای نقاشی دوره های معاصر و شعر و ادبیات، عكاسی و فیلم و سینما و... و در این میان هنرمندان عرصه نمایش نیز بیكار نبوده اند و دست به خلق درامهایی دراین زمینه زده اند. شاید نمایش ایرانیان اثر اشیل (۴۵۶- ۵۲۵ق م) ازجمله اولین این آثار و تأثیرات باشد.اثری كه مربوط به جنگ سالامیس مابین لشكر خشایارشاه و سپاه یونان است و اشیل كه خود درآن نبرد حاضر بود آن را در سال ۴۷۲ ق م نوشت.
تاریخ بشر پر است از اینگونه جنگ ها، جنگ های جهانی اول و دوم، جنگ ژاپن، جنگ ویتنام، جنگ بوسنی، جنگ اعراب و... و جنگ ایران و همواره همه این جنگ ها بر ادبیات نمایشی كشورشان تأثیر گذاشته است. خصوصاً جنگ های جهانی اول و دوم كه بنابه نظر منتقدان و صاحب نظران پیدایش مكتب ابزورد (معناباخته) نیز ناشی از تأثیرات آنهاست.
خلق آثار بزرگی همچون ننه دلاور و فرزندانش اثر برتولت برشت و یا مرده های بی كفن و دفن و گوشه نشینان آلتونا اثر ژان پل سارتر تنها نمونه هایی از آثار تحت تأثیر جنگ است. مگر می شود تأثیرات جنگ جهانی اول را به روی اروین پیسكاتور- كارگردان و نظریه پرداز آلمانی- كه در آن زمان به عنوان یك سرباز در ارتش آلمان خدمت می كرد نادیده گرفت. پیسكاتور بعد ازجنگ دیگر فقط یك بازیگر نبود.
به كشور خودمان، ایران بازگردیم و تأثیرات ۸ سال جنگ در ادبیات نمایشی آن. جنگ ما جنگی نابرابر بود. ما كشوری بودیم كه مظلومانه موردتجاوز بیگانه قرار گرفته بود و عكس العمل ما دفاع بود. دفاع از خاك، ناموس واعتقادات و باورهایمان. دفاعی مقدس با تكیه بر ارزشهای دینی و انقلابی. تقریباً یك سوم از عمر انقلاب ما آن هم در نخستین سالهای استقلال و پیروزی در جنگ سپری شده است. مگر می شود چنین اتفاقی در زندگی مردم تأثیر نگذارد و در هنر متجلی نشود؟ مگر می شود كارگردان و نویسنده تئاتر ما نسبت به این پدیده اجتماعی و سیاسی بی تفاوت باشد. علیرضا نادری ازجمله كارگردانان و نویسندگان آثار موردبحث در حوزه تئاتر دفاع مقدس با آثاری همچون: «پچپچه های پشت خط نبرد» «عطا سردار مغلوب» «دو حكایت از چندین حكایت رحمان»، «۳۱/۶/۷۷» و... می گوید: «هیچ هنرمندی نمی تواند اثری بنویسد و از جنگ تأثیر نپذیرد. چراكه اگر كسی درامی خلق كند درباره زندگی ما و یا فیلمی بسازد درباره هستی امروز ما و آن درام و فیلم خالی از این تأثیر باشد، آن درام از بن و اساس غلط و مخدوش است. هنرمندی كه در اثرش به جنگ توجه می كند درام خود را قدرت و دوام بخشیده است و سفارش دادن و تشویق كردن و تطمیع كردن او درجهت پرداختن به جنگ كاری مضحك و غیرعقلانی است.... پرداختن به جنگ وظیفه نویسندگان نیست، لطف آنان به ملت ایران نیست، شرط اصلی نگارش یك درام درست اجتماعی است.»
پاسخ به این سؤال كه تأثیر جنگ بر ادبیات نمایشی ما از لحاظ كمی و كیفی چگونه بوده است نیاز به یك تحقیق و پژوهش علمی دارد ولی یك نگاه كلی به داشته های ما در این زمینه نشان می دهد كه ما آن طور كه باید و شاید آثار ماندگار و برگزیده ای در این زمینه نداریم. ۸ سال جنگ و دفاع نابرابر نیازمند تعداد آثاری فاخر و جاودانه بیش از انگشتان دو دست است.
تاكنون یازده دوره جشنواره تئاتر دفاع مقدس به همت بنیاد حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس از سال ۷۳ تا ۸۳ برگزار شده است. جشنواره ای كه حتما در طی این سال ها آثار زیادی در آن اجرا شده است و برگزیدگان زیادی دارد ولی آیا تأثیر آن بر پیكره تئاتر ما قابل لمس است؟ بعد از سال ۸۳ تاكنون دیگر این جشنواره برگزار نشد چون مسئولان آن می پندارند این جشنواره دچار انحراف شده و باید بازنگری و آسیب شناسی شود. اینكه مسئولان چه انتظاری از برگزاری این جشنواره داشته و یا دارند را باید از خود آنها پرسید.
البته سیدمحمد علوی، معاون بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس كه دبیر جشنواره یازدهم نیز بود در كارت تبریكی كه به مناسبت عید فطر در سال ۸۳ برای هنرمندان تئاتر دفاع مقدس ارسال كرد آورده است: «... به اعتقاد من متن و محتوای نمایش های دفاع مقدس اگر نگوئیم دچار انحراف تدریجی شده كه بی تردید با افول و نزول كیفی زیادی مواجه گردیده است. اینجانب تمامی نمایش های راه یافته به دومین جشنواره منطقه ای و یازدهمین جشنواره سراسری را با وسواس خاصی مشاهده نمودم و متأسفانه به جز چند اثر كه جای تقدیر دارد، محتوای غالب را درخور شأن دفاع مقدس نیافتم... نمی خواهم به اما و اگرهای گذشته اشاره كنم و یا خدای ناكرده زحمات پیشینیان را در این عرصه زیرسؤال ببرم، بلكه قصد دارم برای رفع چالش ایجاد شده كه موجودیت جشنواره ها را تهدید می كند با كمك شما چاره اندیشی نمایم...» ایشان به عنوان یك مقام مسئول از رویكرد متون و محتوی آثار شكایت دارد و می گوید: «... سؤال اینجاست كه چرا نباید هنرمندان ما به خود زحمت داده و به سراغ وقایع دست نخورده دوران دفاع مقدس و خاطراتی كه دارد با آدم هایش مدفون می شود بروند؟» ولی ایشان از نگاهی یك طرفه از سوی مسئولان به تئاتر دفاع مقدس سخن نمی گوید. باید به هنرمند اجازه تنفس داد و به او اجازه داد تا در چارچوب واقعیت ها و باورهای ملی و مذهبی حرف بزند و اگر كاستی وجود دارد به فكر بستر فرهنگی و راه حل بود. با برگزاری یك جشنواره كه حاصل چند ماه تمرین و یكی دو اجرا در جشنواره است نمی توان یك جریان تئاتری ایجاد كرد. نگاهی مقطعی و مناسبتی و جشنواره ای مناسب تئاتر دفاع مقدس نیست. تئاتر دفاع مقدس باید در طول سال فعال باشد و اجرای عموم داشته باشد و البته مسئولان حق دارند كه با توجه به صرف هزینه های گزاف در برگزاری جشنواره از دستاورد آن راضی نباشند. مسلما بودن جشنواره بدون تأثیر نیست ولی باید به فكر كارهای زیربنایی بود. علیرضا نادری می گوید: «آنچه امروزه تئاتر دفاع مقدس شناخته می شود، كوششی است كه در برگزاری جشنواره ای نه چندان فراگیر خلاصه می شود با چاپ چند بولتن و دادن آمار و ارقامی قابل خدشه و تشكیك، چاپ تعدادی نمایش نامه را هم بر این كارنامه اضافه كنید و تمام!... پیشنهاد می كنم تمام سازمان ها و نهادهایی كه هنرمندان و نویسندگان را با صرف پول های فراوان به تولید آثاری از این دست تشویق می كنند، برچیده شوند تا پس از سال ها تئاتر، سینما و ادبیات ما بتواند در ادامه نگاهش به زندگی به مقاومت هشت ساله ملت ایران در نبردی تمام عیار كه بخشی از همان زندگی است بپردازد آنگاه خواهید دید كه چگونه از آب های راكد، طوفان می خروشد. تئاتر ایران برای ماندن نیازمند تنفس در میان مردم است. جنگ، ویرانی، شجاعت، شكست، فداكاری، فرصت طلبی، از خودگذشتگی، زالوصفتی، دلاوری و ترس همه مضامینی اند كه تئاتر و هنر به آنها نیازمند است.»
انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس وابسته به بنیاد فرهنگی روایت فتح، كه از سال ۷۵ فعالیت خود را برای سامان دهی به فعالیت های تئاتر در حوزه انقلاب و دفاع مقدس آغاز كرده است از جمله نهادهایی است- و البته شاید تنها نهادی باشد- كه در زمینه تئاتر دفاع مقدس فعال است.
حسین مسافر آستانه، مدیر عامل انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس می گوید: «چند دوره مسئولیت برگزاری جشنواره تئاتر دفاع مقدس را برعهده داشتیم ولی به این نتیجه رسیدیم كه انجمن باید به كارهای نهادینه و اصولی تر در این حوزه بپردازد و از برگزاری این جشنواره كه تقریبا در تمام طول سال ما را به خود مشغول می كرد پرهیز كنیم و به كارهای انجام نشده بپردازیم.» در اهداف و برنامه های این انجمن به مواردی همچون:
۱) حفظ و نگهداری دست آوردهای فرهنگی انقلاب و دفاع مقدس
۲) اشاعه و ترویج ارزش های انقلاب اسلامی و دفاع مقدس و مقاومت در سطوح ملی، منطقه ای و بین المللی از طریق هنرهای نمایشی.
۳) تبیین ویژگی های تئاتر مقاومت و معرفی ظرفیت ها و توانایی های بالقوه و بالفعل تئاتر انقلاب و دفاع مقدس.
۴) تولید نمایش های نمونه ای و ماندگار به عنوان الگو و فعالیت های موثر نمایشی در حوزه تئاتر انقلاب و دفاع مقدس و... اشاره شده است كه توقعات را از آن بالا می برد. این انجمن كه به تازگی تالار اسوه را نیز برای مركز بخشیدن به تئاتر انقلاب و دفاع مقدس افتتاح كرده است، اقدام به برگزاری برنامه هایی كرده است كه قابل تأمل می باشد. برنامه هایی چون: برگزاری همایش پژوهشی تئاتر مقاومت (۳ دوره)، نمایشنامه خوانی تئاتر مقاومت (۳ دوره)، بازدید از مناطق جنگی ویژه هنرمندان تئاتر، چاپ كتاب، تشكیل كانون نویسندگان تئاتر دفاع مقدس و... و درنظر دارد به زودی نشریه نقش صحنه را كه در حال حاضر به صورت داخلی منتشر می شود به صورت گسترده چاپ نماید و از پایان نامه های دانشجویی مرتبط با مقوله تئاتر دفاع مقدس حمایت نماید. برنامه هایی از این دست مسلما می تواند كمك زیادی به تئاتر دفاع مقدس داشته باشد و باید برای استفاده از پتانسیل موجود و نیروهای متخصص برنامه داشت. نوشتن درباره مسئله ای مهم مثل هشت سال جنگ نیاز به سفارش دادن ندارد بلكه نیازی است كه باید راه را برای بروز آن هموار كرد و برای رسیدن به جایگاهی شایسته هم عزم هنرمندان لازم است و هم كمك مسئولین.

سیدجواد یگانه

منبع : روزنامه کیهان