دیابت و رژیم غذایی

بیماری دیابت در اثر ناتوانی بدن در تولید انسولین یا کاهش یا عدم اثر انسولین در سوخت و ساز مواد قندی پدید می آید. امروزه، دیابت یکی از مهمترین مشکلات بهداشتی- درمانی و اجتماعی- اقتصادی جهان محسوب می شود به گونه ای که بیش از ۱۵۰ میلیون نفر در دنیا مبتلا به این بیماری هستند. از آنجا که خود بیماران و خانواده های آنها عمده ترین نقش را در درمان دیابت به عهده دارند، کسب اطلاعات لازم درباره دیابت به شیوه های گوناگون آموزشی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مبتلایان به دیابت باید یاد بگیرند که چگونه قند خون خود را کنترل کنند تا از عوارض حاد و مزمن بیماری پیشگیری کنند یا در صورت پیدایش این عوارض، به موقع به مراکز بهداشتی- درمانی مراجعه کنند.
دیابت یک بیماری است که باعث بالا رفتن بیش از حد قند(گلوکز) خون می شود. در بدن شما به حدکافی انسولین قابل دسترس برای تبدیل غذا به انرژی وجود ندارد. انسولین ماده ای است که در بدن توسط غده لوزالمعده تولید می شود و باعث می شود قند یا به عبارتی مهمترین منبع انرژی بدن مورد استفاده قرار گیرد. سطح بالای گلوکز تدریجا"صدمه به چشمها، قلب، کلیه ها، اعصاب، ساق پا، پای شما می شود.
دیابت بیماری خطرناکی است که ۲۰/۸ میلیون نفر از مردم را در این کشور فرا گرفته است.
هدف اصلی از رژیم درمانی در بیماران دیابتی، استفاده از موادغذایی به صورت متعادل است. اصولا رژیم غذایی ای که توسط کارشناسان و متخصصان تغذیه برای افراد دیابتی تهیه می شود دارای اهداف زیر است:
▪ رساندن قند خون به سطح طبیعی
▪ حفظ سطح چربی های خون در حد طبیعی
▪ کاهش مشکلات خاص بیماران دیابتی
▪ به دست آوردن و حفظ وزن ایده آل
▪ رساندن مواد مغذی به بدن به میزان لازم
▪ تامین انرژی موردنیاز بدن جهت انجام فعالیت های لازم
▪ جلوگیری از بروز عوارض و مشکلات ناشی از دیابت
گامهایی برای تغذیه درست و سبک درست زندگی برای کنترل و حفظ دیابت:
▪ شروع یک برنامه ریزی صحیح غذایی و تغییر سبک زندگی مانند خوردن بیشتر باقلاها، غلات، حبوبات، میوه جات و سبزیجات و خوردن کم گوشت، شیرینی ها و چربیها، هرروز.
▪ داشتن فعالیت بدنی هرروز جهت کمک به ممانعت از افزایش وزن و صعود کنترل قند خون
▪ چک قند خون اگر لازم باشد هر روز
● چگونه یک برنامه غذایی سلامتی طرح ریزی می کنید
▪ برای طرح ریزی یک برنامه غذایی سلامتی شما باید شرح ذیل را اجرا کنید:
▪ خوردن یک تنوع غذایی به طوریکه توصیه شده در هرم غذایی دیابت برای بدست آوردن یک بالانس (توازن)
▪ از مواد مغذی بدنتان که برحسب لزوم شامل کربوهیدرات ها، پروتئین ها، چربیها، ویتامینها، و مواد معدنی.
▪ ایجاد کردن تدریجی تغییرات در سبک زندگی، زیرا آن زمان می برد برای اصلاح اهداف دیرین.
▪ کاهش مقدار چربی غذای شما توسط انتخاب کمتر غذاهای پرچربی و پختن غذاهای با چربی کم.
▪ خوردن بیشتر فیبر توسط خوردن حداقل پنج سرویس از میوها و سبزیجات.
▪ خوردن کمتر غذاهایی که قند بالایی دارند مانند آب میوه ها، میوه های خوش طعم و شیرین، نوشابه های گازدار، چای و قهوه ای که با شیرین کننده های قند افزوده می شوند.
▪ مصرف کم نمک در طبخ غذا و در سفره. خوردن کمتر غذاهایی که نمک فراوانی دارند مانند قوطی های بسته بندی و کنسرو شده آبگوشتها، سایر موادغذاییها، ترشیجات، انواع گوشتها
▪ خوردن کمتر پروتئینها و عدم حذف کامل آنها در رژیم غذایی
▪ اطلاع از میزان درست مصرف سرویس های غذایی برای شما
▪ اطلاع از چگونگی تعبیر لیبر های (برچسب) غذایی
● هرم غذایی دیابت چگونه است؟
هرم غذایی دیابت شامل یک راهنمای عمومی است که چگونه و چقدر هر روز بخورید. هرم غذایی به شش گروه تقسیم شده. شما باید بیشتر غذاهایی که در بزرگترین گروه و در قاعده هرم قرار دارند بخورید و کمتر غذاهایی که در گروه کوچکتر و در قله هرم قرار دارد بخورید. تعدادی از سرویس های غذایی لازم نیست به همان میزان برای هر کس مصرف شود، یک محدوده از سرویسها برای اطمینان شما برای بدست آوردن غذاهایی که شما جهت سلامتی مطلوب به آنها نیاز دارید مشخص شده اند. گروهها و سرویس های غذایی پیشنهاد شده برای هر روز در زیر فهرست شده است:
الف) غلات، حبوبات، سبزیجات نشاسته ای
▪ تمام غذاهای غلات از قبیل نان یا کلوچه کوچک، نانهای ذرت مکزیکی، گیاهان گندمی سبوس دار، برنج قهوه ای، یا بلغاری مواد مغذی و فیبر بالایی دارند.
▪ غلات که منبع خوبی از فیبر هستند.
▪ آردهای خالص گندمی یا غلات دیگر در پختن و طبخ کردن استفاده کنید.
▪ دانه های کم چرب از قبیل نان جو، نان ذرت مکزیکی، کلوچه انگلیسی، نان سنگگ بیشتر بخورید و برای میان وعده ها سعی کنید بیسکویتهای معمولی یا کلوچه های کوچک و کم چرب را انتخاب کنید.
ب) میوه ها:
▪ بیشتر مجموعه میوه ها را نسبت به آب میوه ها انتخاب کنید. آنها زیادتر فیبر دارند.
▪ میوه ها و آب میوه ها را بدون افزودن شیرین کننده ها و شیره ها انتخاب کنید.
▪ مرکبات میوه نظیر پرتغال، گریب فوت، نارنگی انتخاب کنید.
ج) سبزیجات
▪ سبزیجات تازه و منجمد بدون افزونی چاشنی ها، چربی ها، یا نمک انتخاب کنید.
▪ بیشتر سبزیجات سبز تیره و زرد سیر از قبیل اسفناج، گل کلم، ذرت، فلفل ها، و فلفل های کوبیده را انتخاب کنید.
د) شیر
▪ شیر یا ماست کم چرب یا بدون چربی را انتخاب کنید.
▪ ماست دارای قند ساده است. آن نیز ممکن است شامل افزودنی های قند یا شیرین کننده های مصنوعی باشد. ماست با افزودنی های شیرین کننده های مصنوعی کالری کمتری نسبت به افزودنی های قند دارد.
و) گوشت ها و سایر مواد پروتئینی
▪ ماهی و ماکیان را انتخاب کنید و پوست مرغ و جوجه و بوقلمون را جدا کنید.
▪ به مقدار کم برشهای از گوشت گوسفند، گاو، گوساله، یا جانوران شکاری جنگلی را انتخاب کنید.
▪ تمام چربی را از گوشت جدا کنید.
▪ طبخ کردن، کباب کردن، روی سیخ کباب کردن و آب پز کردن را به جای سرخ کردن یا چربی افزودنی بکار ببرید.
هـ) چربی ها و شیرینی ها
▪ غذاهایی که در قله هرم غذایی قرار دارند باید به میزان کم خورده شوند. چربی ها و روغن ها به علت داشتن کالری زیاد باید محدود شوند. شیرینی ها به علت داشتن قند بالا باید فقط یک بار در یک زمان خورده شوند.
▪ اغلب شیرینیها را کمتر انتخاب کنید. زیرا آنها چربی و قند بالا دارند.
▪ زمانی که شما شیرینها را می خواهید بخورید، آنها را در قسمتی از رژیم غذایی سلامتیتان قرار دهید و آنها را به میزان اضافی نخورید.
● تعداد درست سرویسهای غذایی برای شما چیست؟
هرم غذایی دیابت یک محدوده از سرویسها را برای هر گروه معین کرده، اما آن تنها یک دستورالعمل است. اگر شما دیابت دارید، یک متخصص تغذیه می تواند بک برنامه غذایی مخصوص برای شما طرح ریزی کند.
به خاطر بیاورید تعدادی سرویسها برای تمام روز لیست شده است. از آنجائیکه غذا سطح قند خون را بالا می برد، آن بهترین روش برای فاصله سرویسها در تمام روز است. چهار سرویسهای میوه می تواند بین ۳ وعده غذای اصلی و یک میان وعده تقسیم شود.
بنابراین از یک سبک زندگی بهداشتی پیروی کنید، میزان صحیح غذاها را بخورید، و فعالیت جسمانی را برای کنترل دیابت ادامه دهید. اگر شما دیابت دارید، یک عضو فعال در تیم مراقبت دیابت تان باشید که شامل: شما، دکتر شما، متخصص تغذیه و دیگر اعضای مهیا کننده مراقبت سلامتی است. این برنامه ریزی غذایی تنها اطلاعات عمومی را به شما داده است. باتیم مراقبت دیابت تان مشورت کنید.
اگر شما دیابت دارید، با یک متخصص تغذیه جهت کمک به شما برای ساختن برنامه غذایی خودتان مشورت کنید. برنامه غذایی شما بر اساس بسیاری فاکتورها، مقصود وضعیت وزن، قد، سن، فعالیت جسمانی شما خواهد بود.
● توصیه های تغذیه ای برای بیماران مبتلا به دیابت نوع اول
▪ سعی کنید برنامه غذایی خود را به طور منظم تنظیم کنید. به نحوی که هر روز در ساعات معینی غذا بخورید.
▪ روزانه بین ۴ تا ۵ وعده غذا بخورید.
▪ در هر وعده مقادیر متناسبی از کربوهیدرات ها را مصرف کنید تا دچار عوارض ناشی از نوسانات قندخون نشوید.
▪ چربی دریافتی از طریق موادغذایی را محدود کنید.
▪ مصرف قندهای ساده مانند شکر، شکر قرمز، عسل و شربت ذرت را محدود کنید.
▪ مصرف فیبر را تا میزان ۲۵ میلی گرم به ازای هر ۱۰۰۰ کیلوکالری دریافتی افزایش دهید. جهت اطلاع از میزان کالری موردنیاز روزانه خود، با متخصص تغذیه مشورت نمایید. منابع غذایی فیبر عبارتند از: انواع میوه و سبزی، حبوبات و غلات سبوس دار.
▪ تلاش کنید از محصولات بدون قند مانند نوشابه های بدون قند، ژله بدون قند و بیسکوئیت های بدون قند استفاده کنید.
▪ از میوه های تازه و کلوچه های کم چربی و غلات به عنوان میان وعده استفاده کنید.
هر روز صبح، غلات پرفیبر را برای صبحانه انتخاب کرده و از مصرف غلات دارای مقادیر زیاد شکر خودداری کنید.
▪ به جای آب میوه از میوه تازه استفاده کنید.
▪ از شیرهای کم چربی استفاده کنید.
▪ روزانه حداقل ۸ لیوان آب بنوشید.
● توصیه های تغذیه ای برای بیماران مبتلا به دیابت نوع دوم
از آنجایی که بیماران دیابت نوع دوم در سنین بالاتری قرار دارند، مهم ترین کار در این بیماران، کنترل وزن است. بیماران مبتلا به دیابت نوع دوم باید توصیه های ذیل را مدنظر قرار دهند:
▪ مصرف فیبرهای محلول به میزان ۲۵ گرم به ازای هر ۱۰۰۰ کیلوکالری ضمن ایجاد احساس سیری، می تواند به کنترل قندخون کمک کند. یکی از انواع فیبرهای محلول پکتین است که در سیب، مرکبات مثل پرتقال، لیمو و گریپ فروت، توت فرنگی، هویج و غلات سبوس دار وجود دارد. غیر از این مواد غذایی، منابعی فیبری که در بالا ذکر شده اند را نیز مصرف کنید.
▪ تعداد وعده های غذایی خود را افزایش دهید.
▪ حتما قبل از صرف غذا از سالاد یا موادغذایی کم کالری مانند کاهو، کرفس، ژله بدون قند و سوپ های ساده و کم کالری استفاده کنید.
▪ از مصرف آب میوه در صبح و به صورت ناشتا خودداری کرده و به جای آن در طول روز از میوه تازه استفاده کنید.
▪ از نوشیدنی ها و دسرهای بدون قند استفاده کنید.
▪ آرد گندم کامل را جانشین آرد سفید کنید.
▪ از مصرف روغن ماهی و مکمل نیاسین خودداری کنید زیرا باعث افزایش قند خون می شوند.
▪ مصرف چربی ها را در برنامه روزانه غذایی خود طبق نظر متخصص تغذیه کاهش دهید.
▪ روزانه ۸ لیوان آب بنوشید.
● نکات مهم و قابل توجه برای خانواده ها و بیماران
افراد دیابتی مبتلا به بیماری کلیوی نیز باید به تغذیه خود توجه خاصی داشته باشند، زیرا بیماری کلیوی با عمل بسیار از مواد مغذی تداخل دارد. لذا مصرف مکمل های تغذیه ای مگر با اجازه متخصص تغذیه توصیه نمی شود.
از آن جایی که کمبود بعضی از ویتامین ها باعث تشدید بیماری دیابت می گردد، باید سعی کرد تا مقادیر متناسب ویتامین ها از طریق موادمغذی دریافت شوند. به دلیل افزایش نیاز به ویتامین ها در این بیماران باید مکمل ویتامینی مصرف شود، ولی برای جلوگیری از عوارض مصرف بیش از حد آنها با متخصص تغذیه مشورت کنید.
ویتامینC برای ورود به داخل سلول، نیاز به انسولین دارد. تحقیقات نشان می دهد که مقدار این ویتامین در افراد دیابتی پایین تر از حد طبیعی است; لذا مصرف میوه و سبزی فراوان و همچنین مکمل ویتامینC ضروری است.
بعضی از داروهای خوراکی کاهش دهنده قند خون، باعث کمبود ویتامینB۱۲ در بدن می شوند. بنابراین در این مورد نیز باید با یک متخصص تغذیه مشورت کنید، زیرا کمبود این ویتامین می تواند باعث تخریب بافت عصبی شود.
بیماری دیابت می تواند باعث کمبود بیوتین در بدن شود. از آن جایی که کمبود این ماده مهم می تواند باعث تخریب بافت عصبی در بازوها و ساق پا شود، مشورت با متخصص جهت آشنایی با منابع مصرف و میزان مورد نیاز آن ضروری است.

نویسنده : ژاله نصرالله نژاد
کارشناس پرستاری

منبع : روزنامه مردم سالاری