زمین لرزه های نیشابور پس از اسلام

به گواهی تاریخ، نیشابور همواره در معرض زلزله قرار داشته است، و اکنون هر لحظه باید منتظر تکان دیگری بود... !!! باید آماده باشیم، پیش از آنکه فرصت آمادگی از ما سلب شود.
«برای مقابله با هر پدیده ای باید ابتدا آن را تا حدودی شناخت، چرا که با شناخت مکانیسم زلزله، خانواده ها بهتر میتوانند برای مقابله با آن تصمیم بگیرند و راههای صحیح مقاوم سازی را انتخاب نمایند. برای مثال نقاط امن را تشخیص دهند و بدانند که زلزله چگونه و چه نوع سازه ها را تخریب می کند.»
به کمک پایگاه اطلاع رسانی جمعیت کاهش خطرات زلزله ایران مختصری به بررســــــی این پدیده می پردازیم؛
● اما زلزله چیست؟
زلزله عبارتست از لرزش زمین در اثر آزاد سازی سریع انرژی که اغلب موارد در اثر لغزش در امتداد یک گسل در پوسته زمین اتفاق می­افتد. انرژی آزاد شده از محل آزاد شدن آن، که کانون نامیده می­شود، بصورت امواج در همه جهتها منتشر می­شود. این موجها شباهت بسیار زیادی به امواج ایجاد شده در اثر فروافتادن یک سنگ در آب آرام یک حوضچه دارد. به همان ترتیب که ضربه سنگ باعث به جنبش درآوردن امواج آب میشود، یک زلزله امواج لرزه­ای را ایجاد می­کند که در زمین منتشر می­شوند. با وجود اینکه انرژی آزاد شده با فاصله گرفتن از کانون زلزله به سرعت پراکنده شده و میرا می­شود، ولی ابزارهای بسیار حساسی که در سراسر جهان بمنظور ثبت ارتعاشات پوسته زمین نصب شده اند، آن را حس کرده و ثبت می­کنند.
● مکانیزم خرابی در زلزله
عواملی که در یک زلزله باعث ایجاد خسارت میگردند عبارتند از:
۱) نیروهای درونی شدید ایجاد شده بر اثر جنبش شدید زمین
۲) آتش سوزی های ناشی از زمینلرزه
۳) تغییر در خواص فیزیکی خاکها ( نشستها، پدیده آبگونگی و ... )
۴) بر اثر جابجائی مستقیم گسلها در محل ساخت سازه ها
۵) بواسطه زمین لغزشها ( زمین لغزش عبارتست از فروریزش دامنه شیبها )
۶) بواسطه موجهای بلند ایجاد شده توسط زلزله در دریاها ( آبرانش )
از بین عوامل فوق، جبش شدید زمین، مهمترین عامل خرابی و تلفات جانی در زلزله­ها میباشد. که با معرفی امواج لرزه و اندازه گیری آنها، این بحث ادامه می­یابد.
خطر آتش سوزی پس از زمین لرزه نیز باید مورد تاکید قرار بگیرد. در ایران بدلیل مصالح مورد استفاده تا کنون گزارش زیادی از آتش سوزیهای پس از زلزله دریافت نشده است ولی در کشورهایی مانند ژاپن و آمریکا، که چوب یکی از مهمترین مصالح استفاده شده در ساختمانها میباشد، گزارشهای زیادی وجود دارد، همانند زلزله سال ۱۹۰۶ سان فرانسیسکو و یا زلزله ۱۹۲۳ شهر توکیو.
شاید جابجایی مستقیم در اثر گسلش ترسناکترین جنبه زلزله­ها از دید عموم مردم باشد، با این حال در مقایسه با جبش شدید زمین، این گونه آسیب بسیار نادر است. منطقه­ای که در معرض گسلش قرار دارد، بسیار کمتر از سطحی است که از تکانهای شدید زمین تاثیر می­پذیرد.
● پیش بینی زمین لرزه
منظور از پیش بینی زلزله، پیشبینی مکان، پیش بینی بزرگا و پیش بینی زمان وقوع زلزله است. برای بسیاری از افراد جامعه، مفهوم پیشبینی، فقط به معنای پیشبینی زمان زلزله است. تلاشهای بیشماری برای بدست آوردن سرنخهای فیزیکی برای پیشبینی زلزله انجام پذیرفته است. در سال ۱۹۷۵ چینیها توانستند زلزله های­چنگ را بر اساس افزایش لرزه خیزی ( پیش لرزه ها ) و نا آرامی حیوانات پیشبینی نموده و منطقه وسیعی را تخلیه کنند.
هر پارامتری که قبل از وقوع زمین لرزه تغییراتی در آن پدید اید، بگونه ای که بتوان با بررسی دقیق این تغییرات زمین لرزه را پیشبینی نمود، پیش نشانگر گفته می­شود. تا کنون پیش نشانگرهای متعددی که تعداد آنها به بیش از ۳۰ مورد می­رسد شناخته شده است. این پیش نشانگرها عبارتند از: تغییر شکل پوسته زمین، تغییر در تراز دریا، کج شدگی، تنجیدگی و تنجشهای پوسته­ای، پیش نشانگرهای زمین مغناطیسی و ژئوالکتریکی، تغییر در میدان گرانشی، پیش لرزه­ها، انتشار گاز رادن، تغییر در دبی و ارتفاع آبهای زیرزمینی، رفتار حیوانات و ...
مشکل اصلی در استفاده از پیش نشانگرها، نیاز به ثبت مداوم و مستمر آنها و بررسی تغییرات حاصله می­باشد. برای مثال سطح آبهای زیر زمینی بصورت طبیعی در فصلهای مختلف نوسان دارد، ولی با ثبت مداوم و چندین ساله این نوسانها، میزان میانگین سطح آب زیر زمینی در فصلی مشخص، بدست می­اید که در صورت تغییر غیر عادی در آن قابل تشخیص است. از طرف دیگر، بدلیل دخیل بودن عوامل دیگر در پارامترهای موجود، لازم است تا چند عامل پیش نشانگر بصورت همزمان مورد بررسی قرار بگیرد.
● زمین لرزه های پس از اسلام در نیشابور
۷۶۳م، خراسان. در سال ۷۶۳ زمین لرزه فاجعه باری در خراسان روی داد که کوه ها را از جای خود حرکت داد و هیچ درختی و سنگی را برجای خویش استوار باقی نگذاشت. باز شناختن ناحیه آسیبدیده ناممکن است اما لرزه، که زمین لغزه هایی را به راه انداخته و یا با دگر ریختی های زمین همراه بوده است. بنظر نمی رسد که به هیچ یک از مراکز جمعیت آسیب رسانده باشد. محل های احتمالی این زمین لرزه، که راههای ارتباطی مهمی از آن می گذشته، می تواند منطقه قهستان ( خواف، قاین، طبس) و یا ناحیه جاجرم، جوین، نیشابور بوده باشد.
۸۵۶( ۲۲ دسامبر)، قومس. در روز سه شنبه ۱۸ شعبان ۲۴۲ زمین لرزه فاجعه باری در البرز خاوری روی داد که منطقه قومس و ناحیه خراسان باختری، توابع نیشابور، را ویران کرد. در درازنای قطعه زمین حاصلخیزی که به طول ۳۵۰ کیلومتر میان البرز و دشت کویر، از خور تا فراسوی بسطام و در بخش هایی از طبرستان و گرگان کشیده شده است، ۲۰۰۰۰۰ تن کشته شدند و عملاً همه روستاها ویران شد. در منطقه قومس، بیشترین زیان های زمین لرزه به دامغان رسید که نیمی از شهر ویران شد و در ان ۴۵۰۹۶ تن کشته شدند. در مناطق کوهستانی دگر ریختی های گسترده زمین، و از جمله احتمالاً گسلش سطحی، روی داد. شهر قدیمی قومس، مرکز پیشین ایالتهٔ نیز ویران و احتمالاً پس از زمین لرزه سرانجام متروک شد. یک سوم بسطام فرو ریخت و در منطقه میان این شهر و دامغان، دو نسل بعد هنوز اثرات زمین لرزه مشاهده می شده است. طبرستان وگرگان نیز در اثر زمین لرزه آسیب دید، و لرزه اثر فاجعه باری بر منابع تامین آب منطقه قومس داشت زیرا باعث خشکیدن چشمه ها و قنات ها شد، و یا با به راه انداختن زمین لغزه هایی مسیر رودهایی را که به سوی دشت جریان داشتند سد کرد.
بیرون از منطقه کلانلرزه ای، نیشابور در سوی خاور و ایالت جبال در سوی باختر و جنوب باختر قومس نیز به شدت لرزیدند و زمین لرزه در ری، قم و حتی در اصفهان حس شد و در آنجا نگرانی زیادی برانگیخت. پسلرزه ها چند سال ادامه یافت و احتمالاً مایه آسیب هایی در خراسان باختری شد.
۱۱۴۵ م، نیشابور. درسال ۵۴۰ ق زمین لرزه ای با ویرانگری در منطقه حلوان ( سرپل ذهاب) روی داد و سبب دگر ریختی های زمین در کوه ها شد.رباط بهروزی ویران شد و شمار بزرگی از کوچ نشینان ترکمن کشته شدند . در بغداد لرزه بشدت حس شد و زمین به هنگام جنبش چند بار شکل امواج بخود گرفت و باعث ترک خوردن برخی دیوارها شد.
۱۲۰۹ م ، نیشابور. در سال ۶۰۵ ق زمین لرزه فاجعه باری، که در سرتاسر بخش بزرگی از خراسان
باختری حس شد، منطقه نیشابور را تقریباً بکلی ویران کرد. شمار بسیار اندکی از ساختمان ها در نیشابور توانستند در برابر لرزه ایستادگی کنند و این استثناء ها عبارت بودند از مسجد منبعی و میدان اصلی. بقیه شهر فرو ریخت و به رغم این واقعیت که پیشلرزه ها به مردم هشدار داده بود و بسیاری از آنان به فضای باز گریخته بودند، شمار بسیاری از مردم کشته شدند. آسیب در بیرون شهر نیز به همان اندازه سنگین بود، به گونه ای که در چندین روستا حتی یک تن نیز جان بدر نبرد. در مجموع، پیرامون ۱۰۰۰۰ تن کشته شدند . پسلرزه ها به مدت دو ماه دنباله داشتند و شهر نیشابور دگربار بر همان جایگاه ساخته شد.
۱۲۵۱ م ، نیشابور. زمین لرزه ای در نیشابور درسال ۶۴۹ ق بخشی از شادیاخ را بکلی ویران کرد.
۱۲۷۰ م( ۷ اکتبر)، نیشابور. در بامداد ۱۹ صفر ۶۶۹، زمین لرزه فاجعه باری در نیشابور روی داد،‌حومه پیشین شهر، شادیاخ، و شماری روستا را ویران کرد و ۱۰۰۰۰ تن از مردم از میان رفتند. به همه ساختمان های عمده،‌از جمله مناره مسجد جامع،‌ زیان رسید. پسلرزه ها تقریباً بدون وقفه به مدت دو هفته دنباله داشت. سرانجام، نیشابور در جایی که از جایگاه پیشینش قدری فاصله داشت دگر باره ساخته شد.
۱۳۸۹ م ( فوریه)، نیشابور. درصفر ۷۹۱ بار دیگر یک زمین لرزه فاجعه بار به دنبال پیشلرزه های نیرومندی که به مدت چهار روز روی می دادند، به نیشابور آسیب رساند. لرزه اصلی، که بسیار شدید بود و مایه ویرانی تقریباً آنی گردید. شهر را به تمامی ویران کرد و همه ساکنان شهر، بجز شمار اندکی را کشت.
چند ماه پس از زمین لرزه، بازماندگان در نزدیکی ویرانه های شهر ساختمانهایی را که سقف آنها با تیر و چادر پوشانده می شد برپا کردند. دگرریختی زمین،‌ احتمالاً زمین لغزه ها، آسیب های اساسی به برخی از روستاها راسند و به کشمکش های بعدی بر سر مالکیت زمین در نواحی آسیب دیده انجامید.
۱۴۰۵ م ( ۲۳ نوامبر)، نیشابور. در ۳۰ جمادی الاول ۸۰۸ زمین لرزه فاجعه باری در نیشابور و توابع آن روی داد. شهر کاملاً ویران شد و تنها کسانی که در بیرون و در صحرا بودند جان بدر بردند. پسلرزه ای ویرانگر به مدت چندین روز دنباله داشت و در مجموع بیش از ۳۰۰۰۰ تن جان باختند و هیچ ساختمانی پا برجا نماند. شهر، شاید در جای کنونی خود، دگر بار ساخته شد.
۱۶۷۳ م، ( ۳۰ ژوئیه)، مشهد. در ۱۵ ربیع الثانی ۱۰۸۴ زمین لرزه ویرانگری در خراسان روی داد. دو سوم مشهد، از جمله گنبد مرقد امام رضا، سقف گنبدی مسجد گوهر شاد و بسیاری ساختمان های همگانی، ویران شد. ۴۰۰۰ تن کشته شدند. نیشابور نیز به سختی آسیب دید و نیمی از شهر فرو ریخت و ۱۶۰۰ تن جان خود را از دست دادند. گفته شده است که شهر کوچک دیگری نیز بکلی ویران شده بوده است.