مکی و مدنی

قرآن پژوهان اعلم از اهل سنت یا شیعه برای شناخت سوره ها ( و آیات ) مكی و مدنی , سه قاعده یا معیار نهاده اند.
۱) قاعده همگانیآنچه در مكه ( و پیرامون آن ) نازل شده , ولو بعد از هجرت , مكی است . و آنچه در مدینه ( و پیرامون آن ) نازل شده , مدنی است .
۲) قاعده ناظر به انسانها. آنچه خطاب به اهل مكه باشد ( غالبا یا یا ایها الناس یا یا بنی آدم مكی است , و آنچه خطاب به مدینه باشد ( غالبا با خطاب یا ایها الذین آمنوا مدنی است .
۳) قاعده زمانیكه محققان آن را جامع و مانع تر شمرده اند , این است كه آیات و سوره هایی كه پیش از هجرت نازل شده است , مكی است , و آیات و سوره هایی كه پس از هجرت فرود آمده است , مدنی است . چه در مكه نازل شده باشد , چه در مدینه یا در سفرها و غزوات . ( ترجمه اتقان , ۱/۴۶ ـ ۴۷ ; مناهل العرفان , ۱/۱۸۶ ـ ۱۸۷ ; تاریخ قرآن , رامیار , ۶۰۱ ـ ۶۰۳ ). شـنـاخت مكی و مدنی سماعی است و ملاك همان است كه از پیامبر (ص ) و صحابه و تابعان به ما رسیده است . بعضی نیز معیارهایی دیگر وضع كرده اند.
● از جـمله :
الف ) مشخصات سوره های مكی :
۱) هر سوره این كه كلا دارد ( و این كلمه فقط در نیمه دوم قرآن آمده است ).
۲) هر سوره ای كه سجده دارد.
۳) سوره هایی كه درآغاز آن حروف مقطعه ( مانند الم و الر كه بحثش گذشت ) آمده است ( جز بقره و آل عمران , و درباره رعد اختلاف است ).
۴) هر سوره ای كه قصص انبیاء و امتهای پیشین دارد ( جز بقره ).
۵) هر سوره ای كه قصه آدم و ابلیس دارد ( جز بقره ).
۶) سوره ای كه یا ایها الناس و یا ایها الذین آمنوا ندارد. ( جز سوره حج ).
۷) سوره های مفصل یعنی سوره های كوتاه اواخر قرآن . مـرحـوم صـبـحی صالح پس از برشمردن همین ضوابط یا مشخصات , و با قید این تصریح كه این ضوابط نشانه های قطعی نیست , پنج نشانه دیگر برای سوره ها یا آیات مكی برمی شمارد.
۱) كوتاهی آیات و سوره ها و ایجاز آنها و شدت و گرمی تعبیر آنها , و تجانس آوایی و موسیقایی .
۲) دعوت به اصول ایمان به خداوند و روز قیامت و تصویر و توصیف بهشت و دوزخ .
۳) دعوت به تمسك به اخلاق كریمه و استقامت در راه خیر.
۴) مجادله با مشركات و نفی احوال و اندیشه های آنان .
۵) فراوانی سوگند , بر وفق اسالیب عرب .
ب) مـشـخصات سوره های مدنی :
۱) هر سوره ای كه در آن حدود ( احكام ) و فرایض و قوانین اجتماعی و مدنی آمده است .
۲) هر سوره ای كه در آن اذن جهاد و احكامش آمده است .
۳) هر سوره ای كه در آن ذكر منافقان آمده است ( جز عنكبوت ) ( مناهل العرفان , ۱/۱۸۹ ـ ۱۹۱ ; تاریخ قرآن , رامیار , ۶۰۵ ـ ۶۰۷ ).
▪ صـبحی صالح نشانه ای دیگری هم برای شناخت سوره های مدنی برمی شمارد :
۱) مجادله با اهل كتاب و دعوتشان به عدم غلو در دینشان .
۲) طول اكثر سوره ها و بعضی آیات و اطناب آنها و اسلوب تشریعی آنها.
۳) تفصیل براهین و ادله در مورد حقایق دینی . ( مباحث فی علوم القرآن , ۱۸۳ ـ ۱۸۴ ). از اقوال مشهور این است كه سوره ها و آیاتی كه به اصطلاح شعرگونه تر یا شاعرانه ترند مكی اند , از جمله سوره های پرشور آخر قرآن .
● سوره های قرآن از نظر مكی و مدنی به چهار دسته تقسیم می شوند :
۱) سوره های مكی .
۲) سوره های مدنی .
۳) سوره های مكی با آیات مدنی .
۴) سوره های مدنی با آیاتی مكی . بـعـضـی فـهارس كه در عصر جدید برای آیات و كلمات قرآن تدوین شده است , از جمله المعجم الـمـفـهـرس لالفاظ القرآن الكریم , تدوین محمد فؤاد عبدالباقی , و فرهنگ آماری كلمات قرآن كـریـم , تـالیف دكتر محمود روحانی مكی [ ك ] , و مدنی [ م ] بودن هر آیه را با علامت نامبرده , تعیین كرده اند. مـنـبـع اخـیر حتی آیات مستثنیات ( مكی در مدنی و مدنی در مكی ) را هم با جدولهای صریح و روشن نشان می دهد. طـبق آمار و جداول فرهنگ آماری كلمات قرآن كریم ( ۱/۳۹ ) ۴۴۶۸ آیه مكی با ۴۵۶۵۳ كلمه و ۱۷۶۸ آیه مدنی با ۳۲۱۵۴ كلمه در قرآن مجید وجود دارد. یـعـنـی هـفتاد و یك و شش دهم درصد آیات قرآن مكی , و بیست و هشت و چهاردهم درصد آن مدنی است . همچنین در فرهنگ آماری علاوه بر ضابطه های جدید و جدا از آنچه از منابع دیگر نقل كردیم ( ۱/۶۲۷ ) , فـهرست الفاظ و ماده هایی كه آیات متضمن آنها مكی یا مدنی است , آمده است ( ۱/۶۳۱ به بعد ).
● قرآن پژوهان , فوایدی برای شناخت مكی و مدنی برشمرده اند :
۱) چون سوره ها و آیات مكی زمانا بر آیات مدنی مقدم است , لذا معار خوبی برای تعیین ناسخ و منسوخ و خاص و عام و مطلق و مقید و نظایر آن دارد. ( التمهید , ۱/۹۹ ; تاریخ قرآن , رامیار , ۶۰۳۲
۲) شناخت تاریخ تشریع و حكمت تدریجی بودن آن .
۳) اطـمـیـنان به سلامت و مصونیت قرآن از تغییر و تحریف كه از اهتمام عظیم مسلمانان صدر اسـلام به امر قرآن و همه شئون كوچك و بزرگ آن برمی آید كه حتی آیاتی را كه در سفر یا حضر , در شب یا روز , در تابستان یا زمستان و در بستر یا در حالت عادی بر پیامبر (ص ) نازل شده تعیین كرده اند. ( مناهل العرفان , ۱/۱۸۸ ; تاریخ قرآن , رامیار , ۶۰۳ ). قـرآن پژوهان همچنین از سوره های مكی كه حكم مدنی و سوره های مدنی كه حكم مكی دارند ( یعنی با آنها معامله سوره های مكی می شود ) سخن گفته اند. ( مباحث ... صبحی صالح , ۱۷۳ ـ ۱۷۴ ).

منبع : امام علی