یازده سپتامبری‌ها

۲۸ سال پیش از اصابت هواپیماهای مسافربری به برج‌های تجارت جهانی؛ در ۱۱ سپتامبر سال ۱۹۷۳ سالوادور آلنده با اسلحه‌ای که هدیه فیدل کاسترو بود، در کاخ ریاست‌جمهوری مقابل کودتاچیان ایستاد و شکست خورد. به هر حال رسم تاریخ این بوده و اکنون نیز این است که هر کودتایی در آمریکای جنوبی و آسیا بی‌ارتباط با ایالات متحده تحلیل نشود. این اشاره به دو سالگرد در یک روز و دستمایه کردن آن برای بزرگ داشتن سالگردی دیگر، از زیرکی کن لوچ، فیلمساز شهیر انگلیسی است. هنگامی که از او خواستند تا فیلمی ۱۱ دقیقه‌ای درباره ۱۱ سپتامبر بسازد، بی‌درنگ به آن ۱۱ سپتامبری پرداخت که برای ملتی دیگر فاجعه‌ای فراموش نشدنی بود. اما ۲۸ سال بعد، به قول یورگن هابرماس «از انسان‌ها اسلحه‌ای برای کشتن انسان‌های دیگر ساختند» و فاجعه‌ای دیگر در تاریخ بشر ثبت شد تا باب معادلات و مناسبات دیگری را در سیاست خارجی ایالات متحده بگشاید. گویی فیلم کن لوچ مصداق از دستی گرفتن و از همان دست پس دادن است. در هر دو حادثه «مردم» تنها واژه‌ای برای توجیه انتقام، جنگ افروزی و سرنگونی بودند. جنگ دو میدان داشت، میدانی از آن نظامیان و میدان دیگری برای تاسیس باشکوه گورستان قربانیان غیرنظامی. دستاورد فیلم کن لوچ تنها پا فراتر نهادن از حادثه ۱۱ سپتامبر و فتح تریبونی برای انتقاد نیست.
با فیلم بسیار ساده او تحلیلگران حادثه ۱۱ سپتامبر و مورخان تاریخ معاصر جهان با پیشنهاد تازه‌ای روبه‌رو می‌شوند که از بهانه‌گیری کن لوچ در بزنگاه یک موقعیت به دست آمده. پس بهانه‌ها راهگشای مطرح شدن موضوعاتی هستند که شاید یادآوری آنها فقط با چنین واسطه‌هایی امکان داشته باشد. برای اندیشیدن به خود، در سالگرد دیگری، نیازی به تقارنی دقیق همانند این دو ۱۱ سپتامبر نیست. شاید بتوان گفت عوامل بروز جنگ‌ها، ترورها و انواع خشونت‌هایی که علیه زندگی آرام بشر است، اغلب در چند خطای کوچک و بزرگ سیاستمداران خلاصه می‌شود. با چنین دیدگاهی باید گفت که با یافتن کوچک‌ترین شباهت‌ها در موضوعاتی از این دست بحثی آغاز می‌شود که شاید تنها به یمن یک بهانه امکان گفتن آن را بیابیم. هیچ‌کدام از فیلم‌های ۱۱ دقیقه‌ای این مجموعه، برای به میز محاکمه کشاندن آمریکا ساخته نشده بودند. با این حال تنها شباهت نام یک ماه در سال و یک عدد کافی بود تا تماشاگر فیلم از تاریخ بپرسد: آنها ۱۱ سپتامبر سال ۱۹۷۳ چه کردند و کجای این جنگ ایستاده بودند؟ آیا می‌توان به بهانه تماشای فیلم ۱۱ دقیقه‌ای کن لوچ پرسید که ما آن روز کجای جهان ایستاده بودیم و اکنون کجا هستیم؟

علی قلی‌پور

منبع : روزنامه کارگزاران