روابط ایران و آژانس؛ زیاده‌خواهی یا همکاری طبیعی؟!

موضع آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و سوالا‌تی که در گزارش اخیر البرادعی مطرح شده است مطالب جدیدی نیست. اگر مجموعه گزارش‌هایی را که آژانس درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران ارائه کرده است در کنار هم قرار دهیم مخصوصا از زمانی که ایران آن سند معروف به مدالیته را درباره مسائل باقیمانده با آژانس در سال ۲۰۰۷ تنظیم و امضا کرد، قسمتی از این سند که برای بررسی مطالعات ادعایی گذاشته شده حاوی مباحث خطرناکی است، زیرا مطالعات ادعایی وارد حوزه مباحث نظامی می‌شد و بهتر بود که در آن زمان مطالعات ادعایی به هیچ‌وجه در سند نمی‌آمد و ایران باید در همان زمان مسائلی را که خارج از سوالا‌ت اصلی و فنی مطرح شده بود مورد مطالعه قرار می‌داد.
کلیت سند طوری تنظیم شده بود که در بند آخر آژانس می‌توانست این تفسیر را از سند ارائه دهد که خواسته‌هایش از ایران درباره پاسخگویی به سوالا‌ت به حوزه مطالعات ادعایی هم کشیده می‌شود، که البته آن هم بیشتر مرتبط با فعالیت‌های نظامی ایران بود. بنابراین اگر مجموعه اسنادی که آژانس به صورت گزارش‌های البرداعی یا قطعنامه‌های شورای حکام و شورای امنیت درباره فعالیت‌های هسته‌ای ایران تدوین و ارائه کرده است را در کنار هم قرار دهیم شاهد آن خواهیم بود که آژانس همواره نگاه و رویکرد شکاکانه به فعالیت‌های ایران داشته و بخشی از فعالیت‌های ما را که در مسیر صلح‌آمیز هسته‌ای بوده تایید نکرده و همواره سوال بزرگی مطرح کرده و اعلا‌م داشته که قادر به بررسی همه فعالیت‌های ایران نیست و بارها تاکید کرده که تنها درباره اطلا‌عات و قسمت‌هایی که در اختیارش بوده می‌تواند اظهار نظر کند، به واقع قادر به تایید عدم انحراف مواد هسته‌ای اعلا‌م شده بوده است. اما در هر حال ورود آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به حوزه فعالیت‌های نظامی و ابعاد نظامی فرضی فعالیت‌های هسته‌ای مساله‌ای هشداردهنده است و مناسبات ایران و آژانس و شورای امنیت را در پرونده هسته‌ای در مسیر خطرناکی قرار می‌دهد. هرچند مطلبی که آژانس مطرح می‌کند مختص این گزارش اخیر نیست و در گزارش‌های قبلی نیز به آن اشاره شده است اما هیچگاه آژانس به مانند گزارش اخیر خود به صورت شفاف و صریح به این موضوع نپرداخته بود. آژانس همیشه درباره ابعاد نظامی فعالیت هسته‌ای ایران با زیرکی‌هایی خاص اندیشه کرده است ولی در این گزارش، آژانس به صورت شفاف و صریح در این باره اظهار نظر کرده است. به نظر می‌رسد که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در گزارش‌های قبلی خود خواسته در برابر خواست‌های دیگر اعضا و کشورهایی که خودشان را به نوعی طرف ایران قرار داده‌اند توازن و تعادل برقرار کند. به هر حال همواره ردپای چنین بحث‌های در گزارش‌های آژانس وجود داشته است ولی چون آژانس قصد برقراری تعادل میان ایران و کشورهایی که به صورت مدعی ظاهر شده بودند را دارد و از سوی دیگر علا‌قه‌مند به ادامه همکاری با ایران است از ادبیات دوپهلو و مبهم در ارائه گزارش‌های خود استفاده می‌کرد و برخی از مسائل را با کنایه مطرح می‌کرد. آژانس پیش‌بینی می‌کرد که از مسیر بهتری می‌تواند به نتیجه رسید. در این گزارش که اطلا‌عاتی از سوی کشورهای دیگر در اختیار آژانس قرار گرفته و مبنای مطالعات ادعایی شده و تحت فشار این کشورها انتظار دارد پاسخ‌ها صریح‌تر داده شود و لحن آژانس نیز تندتر شده است نشان‌دهنده آن است که این امر عکس‌العملی به نحوه پاسخگویی ایران و تحت فشار کشورهایی است که مدعی ابعاد فعالیت‌های نظامی هسته‌ای ایران بوده‌اند. آژانس خود اختیاراتش را تعیین می‌کند ولی سوال این است که آیا به لحاظ فنی این مسائل به درستی مطرح شده یا آلوده به یکسری از خواسته‌های سیاسی و غیرفنی است؟ از بعد حقوقی آیا مسوولیتی برای آژانس ذکر شده که چه نوع مسائلی را مطرح کند؟ برخی محدودیت‌ها در همکاری‌های ایران و آژانس وجود دارد و تا زمانی که ایران قرارداد الحاقی را امضا نکند آژانس حق ندارد درخواست‌هایی مبنی بر بازرسی از مراکز حساس را مطرح کند و فعالیت‌های هسته‌ای ایران را بدون رضایت آن مورد بازدید قرار دهد. ولی از طرف دیگر مساله پیچیده‌ای که آژانس مطرح کرده آن است که ایران برای اعتمادسازی باید اطلا‌عاتی که نیاز دارد در اختیارش قرار دهد. این به لحاظ حقوقی قابل تعریف و اندازه‌گیری نیست. ‌
‌ ایران هیچگاه به صورت مستقیم به کشورهای غربی که مطالبی را مطرح می‌کنند پاسخ نمی‌دهد زیرا آنها به آژانس به عنوان اعضای آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای کمک می‌کنند اطلا‌عات را در اختیار گیرد. ایران باید به آژانس پاسخ دهد. این تعیین سیاست است و سیاستگذاری وظیفه متخصصان حقوقی نیست. متخصصان می‌توانند به مقامات بگویند تبعات عدم پاسخگویی چیست اما نمی‌توانند بگویند که شما به آژانس پاسخ دهید. آژانس در موقعیتی که هست با توجه به مسائلی که قبلا‌ به آن اشاره کردم ایران را در صندلی اتهام نشانده و می‌گوید تا زمانی که شک را برطرف نکنید مهر تایید بر مسائل هسته‌ای شما نخواهیم زد و به ویژه اینکه در گزارش اخیر موضوع را تا سطح امنیت بین‌المللی ارتقا دادند. تبعات عدم پاسخگویی این است که به بی‌ثباتی و ایجاد تهدید دامن زده می‌شود و شورای امنیت بیشتر فعال شده و تصمیم های خود را در جهت فشار بر ایران بیشتر توجیه می‌کند.

یوسف مولا‌یی

منبع : روزنامه اعتماد ملی