آناهیتا فرشته نگهبان آب‌ها در ایران باستان

برای یک نفر از اهالی کشور نروژ و فنلاند شاید آب، چندان قدر و قیمتی نداشته باشد چون در آن قبیل کشورها در جوار هر شهر و روستا یک دریاچه آب شیرین وجود دارد و صدها رودخانه زلال در گستره سرزمینشان جاریست کما این‌که کشور فنلاند را کشور هزار دریاچه نامیده‌اند ولی در سرزمین مقدس ایران، آب ارزشی برابر زندگی و زنده ماندن را داشته است، چراکه حتی در همن زمان هنوز هم در فاصله یکصد و چهل کیلومتری شهری معلمان تا شهر جندق در کویر مرکزی ایران حتی یک چشمه کوچک و یک جوی آب باریکه هم وجود ندارد و هم‌چنین در فاصله یکصد و پنجاه کیلومتری شهر چوپانان تا شهر اردکان یزد نه چشمه‌ای، نه جویباری و نه حتی حوضچه‌ای.
در سنوات اخیر در بین شهرهای فوق جاده آسفالته‌ای هم کشیده شده است و مسافرین اصفهان به خراسان از همین جاده جندق و معلمان تردد می‌نمایند. که با توجه به خلوتی این جاده اگر سرنشینان اتومبیلی پیش‌بینی آب مورد نیاز خود را نکرده باشند و اتومبیل آنان در این جاده خراب بشود احتمال دارد آنها از تشنگی به ملکوت برسند، پس تعجبی ندارد اگر ایرانیان باستان برای چشمه‌های خودجوش، فرشته نگهبانی قائل شده بودند که آن منابع آب را همیشه جوشان نگهداری نماید.
فرشته نگهبان آب‌های ایران باستان ”آناهیتا“ نامیده می‌شده است. پیشینیان ما برای آناهیتا، مقامی والا قائل بوده‌اند و اغلب در کتاب اوستا و یا در کتیبه‌هائی که هم‌اکنون وجود دارد، نام آناهیتا را بعد از نام ”اهورا مزدا“ می‌آورده‌اند.
در کتاب اوستا در پشت پنجم ۱۳۲ بار از آناهیتا یاد شده است که به چند نمونه از آن اشاره کوتاهی می‌نمایم:
”آناهیتا ـ مانند همه آب‌های گیتی ـ دارای فره‌ای باشکوه و نیروئی فراوان است.“
”آناهیتا بزرگی که در همه جا شهره است. کسی که بزرگی همانند آب‌هائی است که در روی زمین جاری است.“
ایرانیان باستان برای بزرگداشت آناهیتا بناهای باشکوهی نیز ساخته بودند که بقایای تعدادی از آن بناها هنوز هم در جای جای این سرزمین پاک خداوندی وجود دارد که برای جلوگیری از اطاله کلام به آنان اشاره‌ای نشده است.
● یادواره آناهیتا در شهر همدان
در غرب شهر همدان، در دامنه کوه الوند، دره زیبائی معروف به ”دره عباس آباد“ وجود دارد که این دره یکی از تفرج‌گاه‌های معروف همدان می‌باشد.
در بالادست این چشمه آبی از دامنه الوند به زلالی همه پاکی‌های جهان می‌جوشد و در مسیر خود آبشاری تشکیل داده و دره عباس آباد را طی می‌کند تا به شهر همدان می‌رسد.
در حوالی آبشار عباس‌ آباد بر دیواره بخشی از کوه الوند بر روی سنگ خارا، کتیبه‌ای نوشته شده است که در آن کتیبه، اردشیر دوم هخامنشی از آناهیتا تقاضا کرده است که او را از هر بلائی محافظت نماید، در این کتیبه نام آناهیتا در کنار نام ”اهورا مزدا“ آمده است که ”اهورا مزدا“ نیز یکی از نام‌های باری‌تعالی می‌باشد.
● آناهیتا در شهر شوش
در غرب شهر شوش، رودخانه‌ای به نام ”کرخه“ جاری می‌باشد که این رودخانه در ایران باستان تقدس ویژه‌ای داشته است.
رودخانه کرخه از بخش از کوهستان زاگرس سرچشمه می‌گیرد و در دشت خوزستان جاری می‌شود. آب رودخانه کرخه یکی از گواراترین آب‌های ایران می‌باشد.
در دوران باستان آزمایشگاه‌های امروزی برای سنجش ناخالصی آب‌ها وجود نداشت ولی ایرانیان باستان که در بین سایر ملل جهان به باهوش بودن شهره بوده‌اند، با توجه به تجربیات خود، تشخیص داده بودند که آب رود کرخه یکی از گواراترین آب‌های ایران می‌باشد لذا طبق نوشته‌های مورخین یونانی مانند ”هرودت“ و ”گزنفون“ پادشاهان هخامنشی در اردو کشی‌های خود مشک‌های زیادی را از آب کرخه پر می‌کردند و به همراه اردو حمل می‌نمودند تا در طی سفرهای طولانی خود از آب کرخه برای آشامیدن استفاده نمایند و نیز در کتاب‌های مورخین یونان باستان نوشته شده است که خشایار شاه و اردشیر هخامنشی کوزه‌هائی از آب کرخه را در خزانه سلطنتی نگهداری می‌نمودند که دلیل نگهداری آب کرخه در جوار مخازن طلا و جواهرات تاکنون برای من نگارنده روشن نشده است و به هر حال این عمل نگهداری آب در خزانه سلطنتی دلیل بر تقدس آب کرخه بوده است.
در حدود دو قرن قبل که یک هیئت از باستان‌شناسان فرانسوی در شهر شوش به کاووش‌های دیرین‌شناسی مشغول بوده‌اند، در ویرانه‌ای کاخ آپادانا کتیبه‌ای را کشف نموده‌اند که در آن کتیبه اردشیر هخامنشی از آناهیتا تقاضا نموده بود که او را از بلایا محافظت نماید. در کتیبه مزبور نیز نام آناهیتا در کنار ”اهورا مزدا“ دیده شده است.
● آناهیتا در شهر نهاوند
در غرب شهر سرسبز نهاوند، بر دامنه شمالی بخشی از کوهستان زاگرس تپه‌ای وجود دارد که به ”تپه گیان“ معروف گردیده است.
در دامنه این تپه چشمه‌ای با آب فراوان از دل کوه می‌جوشد که این چشمه قرن‌هاست که آبی به رایگان در آن منطقه جاری می‌کند و وجود همین چشمه باعث آبادانی و سرسبزی بخش بزرگی از شهرستان نهاوند گردیده است.
در سال ۱۳۱۰ خورشیدی که هیئتی از باستان‌شناسان اروپائی در منطقه تپه گیان مشغول کاوش بوده‌اند مجسمه‌ای را از دل خاک بیروه کشیده‌اند که این مجسمه پیکره یک زن بود و خوشبختانه مجسمه مزبور آسیبی هم ندیده بود و در طی هزارها سال کاملاً سالم باقی مانده بود.
کارشناسان تشخیص دادند که مجسمه کشف شده، پیکره‌ای از آناهیتا می‌باشد که در حدود چهار هزار سال قبل ساخته شده بوده است.
● آناهیتا در کرمانشاه
در شمال شهر کرمانشاه، در کوه بهستان توسط پادشاهان ساسانی دو طاق در دیواره کوه کنده شده است که در حال حاضر به ”طاق بستان“ شهرت یافته است.
(نام صحیح این طاق‌ها در واقع ”طاق بهستان“ بوده است که در اثر کثرت استعمال به‌تدریج به طاق بستان مشهور گردیده‌اند.)
کوه بهستان هم به‌تدریج به کوه بیستون تغییر نام پیدا کرده است.
علت توجه پادشاهان ساسانی به این محل، وجود چشمه‌ای در آن محل بوده است که از هزاران سال قبل، آبی گوارا و فراوان در آن محل از دل سنگ خارج می‌شده و بخشی از جلگه کرمانشاه را سیراب می‌نموده است.
در حال حاضر در طاق بستان استخر بزرگی نیز وجود دارد و امروزه طاق بستان یکی از تفرج‌گاه‌های مردم کرمانشاه می‌باشد.
بر دیواره یکی از طاق‌های مزبور پیکره‌ای از خسرو پرویز پادشاه معروف ساسانی نقش گردیده است و پیکره‌هائی نیز از آناهیتا هم در جوار پیکره خسرو پرویز در جوار یکی از طاق‌ها نقش بسته است.
حضور آناهتیا، ایزد بانوی آب‌های ایران در دیواره کوه طاق بستان فقط به دلیل وجود آن چشمه می‌باشد.
● آناهیتا در کازرون
در غرب شهر کازرون، رودخانه‌ای پر آب برای تمام ماه‌های سال جاری می‌باشد که این رودخانه به رود شاپور معروف گردیده است.
آب این رودخانه از جوشش صدها چشمه در مسیر خود در تنگه‌ای معروف به ”تنگ چوگان“ حاصل می‌گردد.
در دهانه تنگ چوگان که، در زمان شاپور ساسانی، بنا شده است ویرانه‌های شهری در حال حاضر باقی است و آن شهر ”بیشابور“ نامیده می‌شد.
در بخشی از شهر بیشابور در کناره رود شاپور بنائی باشکوه از قطعات بزرگ مکعب شکل با سنگ‌های صیقلی وجود دارد که این بنا نیز معبد آناهیتا می‌باشد.
معبد آناهیتای بیشابور یکی از سالم‌ترین بناهای باقی‌مانده از عهد ساسانیان می‌باشد.
● آناهیتا در آذربایجان
در بین راه زنجان به مراغه، در ۳۶ کیلومتری شمال شهر تکاب، در عهد باستان شهر وجود داشته است که امروزه خرابه‌های آن شهر به ”تخت سلیمان“ شهرت یافته است.
شهر مزبور طبق نوشته‌های مورخین یونانی و ارمنی در حدود شش هزار سال قبل آبادان بوده است و نام آن شهر در زمان‌های قدیم ”چی چز“ بوده است.
(مورخین و جغرافی‌دانان عرب، به علت عدم وجود حرف ”چ“ در الفبای عرب در کتاب‌های خود نام آن شهر را ”شیز“ ثبت کرده‌اند.)
دریاچه ارومیه نیز نام خود را از نام همان شهر گرفته بوده است و در زمان‌های قدیم نام دریاچه ارومیه، ”دریاچه چی چز یا چی چیست“ بوده است.
شهر باستانی شیز زادگاه زرتشت، پیامبر باستانی ایران می‌باشد که من نگارنده برای اثبات این مدعا دلائل و شواهد فراوانی گردآوری نموده‌ام که در آینده در قالب کتاب عرضه خواهم نمود.
در تخت سلیمان، استخر طبیعی عجیبی وجود دارد که در نوع خود یکی از پدیده‌های استثنائی طبیعت می‌باشد.
وسعت سطح این استخر در حدود دوازده هزارمتر مربع می‌باشد (یکصد متر در یکصد و بیست متر) و عمق آن در عمیق‌ترین نقطه یکصد و بیست متر در کم عمق‌ترین نقطه چهل متر اندازه‌گیری شده است.
در اعماق این استخر چشمه‌های فراوانی وجود دارد که آب‌های حاصل از جوشش این چشمه‌ها از مجراهائی بر دیواره کناره سطح استخر خارج می‌وشد و آبی را تشکیل می‌دهد که این آب به مصرف کشاورزی چندین روستا در اطراف تخت سلیمان می‌رسد.
آب استخر تخت سلیمان قابل شرب نمی‌باشد زیرا این آب خاصیت سنگ‌سازی دارد و مشاهده شده است که در مواقعی بعضی حیوانات پس از آشامیدن آب آن استخر در فاصله کوتاهی جان داده‌اند.
● شهری به نام آناهیتا در خراسان
در جنوب خراسان، در نزدیکی شهر گناباد، شهر کوچکی به نام ”بیدخت“ وجود دارد.
عرب‌ها، در روزگار باستان آناهیتا را ”بغدخت“ می‌نامیده‌اند که علت این نام‌گذاری تا کنون برای پژوهشگران معلوم نشده است.
واژه بیدخت در واقع تحریف شده همان لغت ”بغدخت“ می‌باشد.
● بزرگ‌ترین معبد آناهیتا در شهر کنگاور
در شهر کنگاور، در کناره جاده همدان به کرمانشاه، در فاصله ۶۰ کیلومتری شهر کرمانشاه خرابه‌های معبدی وجود دارد که علی‌رغم گذشت بیش از چهارده قرن از ویران شدن آن، هنوز هم شکوه و عظمت آن چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند.
معبد آناهیتان کنگاور در زمینی به وسعت پنج هکتار بنا گردیده بوده است.
علت ساخته شدن این بنای عظیم در شهر کنگاور، وجود آبی بود که در آن روزگار در آن محل جاری بوده است و این آب بعد از سیراب کردن کشتزارهای فراوان پائین‌دست کنگاور به رود ”گاماساب“ می‌ریخته است.

محمد شعبانی

منبع : مجله مهر آب