«افکار کانت» به روایت مجتهدی

می‌توان با احتیاط گفت کانت در مقایسه با دیگر فلاسفه بزرگ، از خوش‌اقبال‌ترین‌ها بوده است. شاید هم بخت خوش مخاطبان فارسی‌زبان است که حوزه علایق شماری از برجسته‌ترین محققان فلسفه در ایران کانت و فلسفه او بوده است.
دکتر کریم مجتهدی، دکتر عزت‌الله فولادوند و دکتر منوچهر صانعی دره‌بیدی از بهترین اساتیدی هستند که ضمن سال‌ها تحصیل و مطالعه فلسفه کتاب‌های خوبی درباره وجوه گوناگون فکری کانت منتشر کرده‌اند، گو اینکه برجسته‌ترین آثار کانت از «سنجش خردناب» و «نقد قوه حکم» تا «تمهیدات» و «بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق» عموما از زبان آلمانی و با ترجمه‌های نسبتا خوبی به دست مترجمان زبردستی چون میرشمس‌الدین ادیب سلطانی، عبدالکریم رشیدیان و حمید عنایت به پارسی‌ درآمده است. بگذریم از ده‌ها شرح و تالیف که ابعاد گوناگون فکر او را از فلسفه محض، فلسفه اخلاق تا فلسفه سیاست و نگاه کانت به روشن‌نگری در بر می‌گیرد. با این همه متخصصان امر معتقدند که هنوز جای خالی نوشته‌های تحلیلی در باب این بزرگ‌ترین فیلسوف تجدد محسوس است.
۱) «افکار کانت» به روایت معلم فلسفه
دکتر کــــریم مجتهــدی در سلوک شخصی و نظم و انضباط نیز ایده‌های کانتی را باز می‌تاباند. این استاد دانشگاه تهران که از نسل دوم اساتید آکادمیک فلسفه در ایران است، در دانشگاه سوربن از رساله کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی تحلیل استعلایی کانت» زیر نظر استاد نامدار فلسفه فرانسه، ژان وال دفاع کرد. وی پس از اخذ درجه دکترا در سال ۱۳۴۳ به تهران بازگشت و تا زمان بازنشستگی در بهار ۱۳۸۲ به مدت ۳۵ سال فلسفه تدریس کرده است. دلبستگی دکتر مجتهدی به کانت گذشته از سال‌ها تدریس فلسفه او در دوره‌های کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترای فلسفه از تالیفات او پیداست. کتاب «فلسفه نقادی کانت» که در سال ۱۳۶۳ منتشر شده، با وجود اختصار و کوتاهی، همچنان متنی دقیق، منقح و موجز برای علاقه‌مندانی است که می‌خواهند اندکی از سطح پایه فراتر روند و چشم‌اندازی روشن و عمیق در باب فیلسوف کنیگزبرگ کسب کنند. گو اینکه بحث مختصر پایان کتاب در باب فلسفه اخلاق کانت به‌دقت ریشه‌های فکر اخلاقی او را واکاویده و به‌اختصار بن‌مایه‌های فکر فیلسوف را نمایانده است. دیگر کتاب استاد در میان ده‌ها اثر تالیفی ایشان با نگاهی تخصصی‌تر کانت را در کنار دونس اسکوتوس متفکری از سده‌های میانه قرار می‌دهد و به بررسی ایشان از نگاه دیگر فیلسوف آلمانی سده بیستم، مارتین هایدگر می‌پردازد.
وی همچنین ده‌ها مقاله تخصصی و پژوهشی در باب جنبه‌های گوناگون فکر کانت نگاشته است اما واپسین کتاب دکتر مجتهدی «افکار کانت» نام دارد که در کنار تجدید چاپ ۵ اثر ایشان در سال ۱۳۸۶ که به‌تازگی از سوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شده است.
کتاب در نگاه کلی شامل مقدمه، سالشمار زندگی کانت و ترتیب انتشار آثار عمده او و دوازده مقاله تحقیقی در مورد جنبه‌های گوناگون اندیشه‌های کانت است و با «چند نکته نهایی» و ضمیمه فهرست اصطلاحات خارجی و فهرست اعلام پایان می‌یابد.
مهم‌ترین ویژگی کتاب در کنار دقت پژوهشی و صلابت نگارشی، دست گذاشتن استاد روی وجوهی از اندیشه‌های کانت است که تاکنون در ایران مغفول مانده است.
به دیگر سخن، کتاب «افکار کانت» برای نخستین بار پا را از شرح‌های سردستی و معرفی‌های کوتاه فراتر گذاشته و با نگاهی تخصصی و علمی به واکاوی ابعاد عمیق فکر او اختصاص یافته است.
شاید به جهت تاکید بر همین رویکرد تخصصی است که صفحات کتاب با این جملات آغاز می‌شود؛ «کسانی که به نحو اجمالی و بدون دقت با افکار فلاسفه آشنایی پیدا می‌کنند، در بعضی موارد با سهولت بیشتری به اسارت بی‌فکری و استغنا از تفکر در می‌آیند... چنین افرادی نه فقط به مقابله با بی‌فکری نظر ندارند، بلکه ارزش کاربرد و جنبه انتفاعی جهل مرکب را به‌خوبی دریافته‌اند و به‌منظور سوءاستفاده در جهت آن، فعال و در کار شده‌اند... پرداختن به کار فلسفه، به معنای اصیل کلمه، مستلزم صداقت و شهامت است و از این لحاظ فعالیت فیلسوف واقعی بسیار نزدیک به عمل هر دانشمند و محققی است ... متخصص فلسفه کانت باید به درستی به رابطه درونی میان مطالب و آنچه که در کل نظام فکری این فیلسوف «ساختار معماری‌گونه» نامیده می‌شود، توجه کند و فراموش نکند که خود کانت نیز در بحث‌های خود از این رهگذر، سیر تاریخی امور فکری را با سیر منطقی و عقلی آنها توأم کرده و به نحوی آن را در جهت توجیه فلسفه نقادی خود به کار بسته است».
۲) نگاهی به مقالات کتاب
کتاب پس از مقدمه با سالشمار زندگی کانت و ترتیب انتشار آثار عمده او آغاز شده است و خواننده با نگاه به خاستگاه‌های فرهنگی و اجتماعی کانت و سیر مطالعات او مجال می‌یابد تا ضمن آشنایی از گستردگی و تنوع چشمگیر آثار این فیلسوف آرام و گوشه‌نشین، چشم‌اندازی کلی از مسیر زندگی فکری فیلسوفی را دریابد که اگرچه ازدواج نکرد و ۸۰ سال (۱۸۰۴ ـ ۱۷۳۴) در شهر کنیگزبرگ در پروس شرقی در نظمی پروتستانی زیست اما جهان فکر و اندیشه پس از خود را زیر و زبر کرد و هم‌ردیف افلاطون و ارسطو از بزرگ‌ترین فیلسوفان جهان شد.
بخش دوم کتاب مروری اجمالی بر آثار اولیه فیلسوف است. نگارنده ضمن اشاره به ۲ دوره کار فکری کانت قبل از نقادی و با اشاره به اقبال کانت در دوره اول (۱۷۴۷ تا ۱۷۵۵) به علومی چون فیزیک و هیات و دوره دوم (۱۷۵۵ تا ۱۷۷۰) شناخت این آثار را جهت آگاهی از مراحل تکوین فکر فیلسوف مهم می‌داند و معتقد است: «مادامی که با فراز و نشیب فرآیند [تکوین یک فلسفه نظام‌مند] آشنا نشده باشیم و در مواقف سیر آن تامل نکرده‌ایم، ممکن است در فهم عمیق آن دچار عجز و یا حتی انحراف شویم».
شاید به همین سبب است که نگارنده با تاکید فراوان بر سال ۱۷۷۰ به ترجمه و معرفی مقاله کانت در این سال و ملاحظاتی در مورد نامه کانت به هرتس در تاریخ ۲۱ فوریه ۱۷۷۲ پرداخته است. به بیان مولف «سال ۱۷۷۰ نوعی انقطاع در سیر تفکر کانت به حساب آورده می‌شود، بدین سبب او براساس اطلاعات عمیقی که در زمینه‌های علوم تجربی و مابعدالطبیعی جمع کرده بود، خود را نیازمند بررسی مجدد آنها می‌دیده است، آن هم از منظر دیگر، یعنی از نظرگاه نقادی».
ترتیب مقالات کتاب «افکار کانت» با دقتی استادانه صورت گرفته است.
در مقاله «فلسفه نقادی کانت» مولف با اشاره به اینکه نباید کل فلسفه کانت را به فلسفه نقادی او منحصر کرد، به تحولات فرهنگی به مثابه جنبه‌های تاثیرگذاری بر فکر فیلسوف اشاره کرده و ضمن تاکید بر اصالت فلسفه نقادی آینده‌نگری و بلکه آینده‌سازی آن را نشان داده است. اینک وقت آن است که پس از بررسی جامع زمینه‌های شکل‌گیری به برخی وجوه آن پرداخته شود. سه مقاله بعدی کتاب یعنی «تشابه و تفارق فاهمه و عقل بر مبنای تمایز تحلیل و دیالکتیک»، «مغالطات در دیالکتیک‌ استعلایی کانت» و «روش‌شناسی استعلایی و نظام منضبط عقل محض» هر یک با نگاهی تخصصی به بررسی وجوهی از اساس‌ فلسفه کانت در کتاب «نقد عقل محض» می‌پردازد. در مقاله نقد قوه حکم (در زمینه زیباشناسی و غایت‌شناسی) برای نخستین‌بار در فارسی مقاله‌ای علمی به قلم یکی از صاحبنظران در باب سومین نقد کانت می‌خوانیم. نگارنده خود درباره جایگاه این کتاب در نظام فکری کانت چنین می‌نویسد: «با اینکه کانت از لحاظ تاریخی کتاب نقد قوه حکم را بعد از آن در نقادی اول انتشار داده است شاید امکان گذر از بحث شناخت به بحث اخلاق را نیز تا حدودی فراهم می‌آورد.
بدون توجه به مطالب نقد قوه حکم، گویی ذهن در ارزیابی صحیح و همه‌جانبه آن در نقادی نیز دچار اشکالات می‌شود و حتی بدتر، احتمال دارد در توجه خود به آنها در مکان انحرافات هم قرار گیرد. این مقاله در دو بخش اصلی «حکم مبتنی بر ذوق و زیباشناسی» و «غایت‌شناسی» دو جنبه حکم را بررسی می‌کند. به بیان مولف «حکم مبتنی بر ذوق و زیباشناسی به نحوی مکمل طبیعت است» و دو نوع این جنبه حکم عبارتند از:
۱) امر زیبا
۲) امر والا.
اما حکم مبتنی بر غایت‌شناسی موقعی به وجود می‌آید که ما طبیعت را تحت نظاره خود بگیریم و سعی کنیم سلسله غایات آن را کشف و با عمل و فعل خود آنها را با خود همراه کنیم و در جهت قصد و اراده خود در بیاوریم و مثمرثمر سازیم. کانت در سال ۱۷۸۶ میلادی مقاله‌ای با عنوان «جهت‌یابی در تفکر چیست»‌ به زبان ساده نوشت. صفحات ۱۹۲ تا ۲۲۴ کتاب «افکار کانت» ضمن ارائه کردن تلخیصی از متن اصلی این مقاله کانت، با محور قرار دادن آن به وضع فلسفه در اواخر قرن هجدهم میلادی در آلمان اختصاص یافته است.
شایان ذکر است که در این دوره از تاریخ، آلمان متفکران و اندیشمندان بزرگی چون گوته، سینگ، فیخته، شلینگ و مندلسون حضور داشته‌اند و طرح این مساله اهمیت بالایی در شناخت این برهه مهم تاریخی دارد.
«نوشته‌های کانت در زمینه فلسفه تاریخ» و «طرح صلح پایدار» در فلسفه کانت عنوان مقاله‌های پایانی کتاب است. «طرح صلح پایدار» که به اشاره مولف به نحوی دنباله منطقی طرح کلی فلسفه کانت است عنوان مقاله کوتاهی است که نخست در سال ۱۷۹۵ منتشر شد.
امروز متخصصان روابط بین‌الملل و کارشناسان حقوق‌بین‌الملل بر اهمیت این رساله کوتاه به عنوان طرح نظریه‌ای اساسی در مسائل جهانی اذعان دارند. مولف می‌نویسد: «کانت در رساله خود به روش نقادی وفادار مانده است، زیرا به نحوی شرایط ما تقدم امکان صلح را جست‌وجو کرده است و شاید به همین دلیل باید فکر کرد که کار او آرمانی بوده است.»
در بخش پایانی کتاب با عنوان «چند نکته نهایی» به طرح برخی اشکالات وارد بر فلسفه او می‌پردازد. نگارنده محترم قبول افکار کانت را به معنای بزرگداشت او ندانسته و برعکس، با اشاره به دعوت کانت به تفکر، پذیرش این دعوت را بزرگداشت فلسفه خوانده است. کتاب «افکار کانت»‌ مجموعه‌‌ای جالب توجه از مقاله‌هایی تخصصی با موضوعات متنوع پیرامون منظومه فکری یکی از قله‌های فکر تاریخ بشری است و مطالب آن گذشته از دانشجویان و محققان فلسفه می‌تواند برای پژوهندگان رشته‌های هنر، فلسفه هنر، علوم سیاسی و روابط بین‌الملل سودمند باشد.

منوچهر دین پرست

منبع : روزنامه تهران امروز