نانوفناوری و صنعت خودرو

نانوفناوری به‌عنوان انقلاب صنعتی قرن آینده، اثرات فراوانی در صنایع گوناگون خواهد داشت. یکی از چشم­اندازهای امیدوارکننده این فناوری پیشرفته، تحول در صنعت خودروسازی است. یکی از اصلی­ترین موضوعات نانو فناوری، ساخت مواد با خواص جدید است. این مواد، ارزش افزوده بسیار بالا و کارایی بالاتری در تمام صنایع خواهند داشت که صنعت خودرو نیز از آن مستثنی نخواهد بود.
ساخت بدنه­های سبکتر و مقاومتر برای خودرو، ساخت لاستیک­هایی با مقاومت سایشی بهتر، ساخت قطعات موتور با عمر چند برابر، کاهش مصرف سوخت خودرو، ساخت باتری­هایی با انرژی بالا و دوام بیشتر، ساخت نانوساختارهایی مبتنی‌بر کربن به‌عنوان سوپر اسفنج هیدروژنی در خودروهای پیل سوختی، ساخت حسگرهای چندمنظوره برای کنترل فرایندهای مختلف در خودرو، ساخت کاتالیزورهای اگزوز خودرو برای کاهش آلودگی هوا، لایه­های بسیار محکم با خصوصیات ویژه­ای مثل الکتروکرومیک (رنگ­پذیری الکتریکی) با خود پاک­کنندگی برای استفاده در شیشه­ها و آینه­های خودرو و سازگار کردن خودرو با محیط‌زیست و بسیاری از موارد دیگر، از جمله کاربردهای نانو فناوری در صنعت خودرو است. همچنین، جایگزینی کربن سیاه در تایرها با ذرات رس و پلیمرهای نانومتری، فناوری جدیدی است که تایرهای سازگار با محیط‌زیست و مقاوم در برابر ساییدگی را به ارمغان می­آورد. یکی از اثرات مثبت نانوفناوری، افزایش بازده موتورهای درون­سوز کنونی است. این موتورها، حدود ۱۵ درصد از انرژی ذخیره شده در بنزین را به نیروی محرکه تبدیل می­کنند. ازدیگرسو، وزن متوسط خودروهای امروزی حدود ۱۵۰۰ کیلوگرم است. با استفاده از نانوفناوری پیش­بینی می­شود که بتوان بازده را تا ۵ برابر افزایش داد و نیز وزن وسایل نقلیه را به‌میزان ۱۰ برابر کاهش داد. لذا می­توان امیدوار بود که وسایل نقلیه با استفاده از این فناوری تا ۵۰ درصد بهبود کارایی داشته باشند.
● تعریف نانوفناوری
نانوفناوری، توانمندی تولید مواد، ابزار و سیستم­های جدید با دردست گرفتن کنترل در سطوح ملکولی و اتمی و استفاده از خواص است که در آن سطوح ظاهر می­شود. از همین تعریف ساده برمی­آید که نانوفناوری رشته­ای جدید نیست، بلکه رویکردی جدید در تمام رشته­هاست. برای نانوفناوری کاربردهایی را در حوزه­های مختلف از غذا، دارو، تشخیص پزشکی و بیوفناوری تا الکترونیک، رایانه، ارتباطات، حمل‌و‌نقل، انرژی، محیط‌زیست، مواد، هوافضا و امنیت ملی برشمرده­اند. کاربردهای وسیع این عرصه به‌همراه پیامدهای اجتماعی، سیاسی و حقوقی آن، این فناوری را به‌عنوان یک زمینه فرارشته­ای و فرابخشی مطرح کرده است. هر چند آزمایش­ها و تحقیقات در زمینه نانوفناوری از ابتدای دهه ۸۰ قرن بیستم به­طور جدی پیگیری شد، اما اثرات تحول­آفرین، معجزه­آسا و باورنکردنی آن در روند تحقیق و توسعه، باعث شد تا نظر تمامی کشورهای بزرگ به این موضوع جلب شده و فناوری نانو را به‌عنوان یکی از مهم­ترین اولویت­های تحقیقاتی خویش طی دهه اول قرن بیست‌و‌یکم، تلقی کنند.
در زمینه انرژی، نانوفناوری می­تواند به­طور قابل ملاحظه­ای کارایی، ذخیره­سازی و تولید انرژی را تحت تاثیر قرار داده و مصرف انرژی را پایین بیاورد. به‌عنوان مثال، شرکت­های مواد شیمیایی، مواد پلیمری تقویت شده با نانوذرات را ساخته­اند که می­تواند جایگزین اجزای فلزی بدنه خودروها شود. استفاده گسترده از این نانوکامپوزیت­ها می­تواند سالانه ۵/۱ میلیارد لیتر صرفه­جویی مصرف بنزین به‌همراه داشته باشد.
● کاربردهای نانوفناوری در صنعت خودرو
نانوفناوری، کاربردهای بسیاری در صنعت خودرو دارد که مهم­ترین آنها عبارتند از:
۱) مواد ساختاری و پوشش­ها
با توجه به اهمیت نانوکامپوزیت­ها در صنعت خودرو و اینکه یکی از مصرف­کنندگان بزرگ نانوکامپوزیت­ها، صنعت حمل‌ونقل است، می­توان به موارد ذیل اشاره کرد:
الف) نانوکامپوزیت­های پلیمری
نیاز اقتصادی رو به افزایش سوخت در عرصه حمل‌ونقل، تقاضا برای استفاده از مواد جدید سبک‌وزن مانند پلاستیک را که می­تواند جایگزین فلز شود، افزایش داده است. انواع خوب این پلاستیک­ها گران­قیمت هستند. نانوکامپوزیت­ها، دسته جدیدی از مواد موردمطالعه جهانی هستند که شامل پلیمرهای قدیمی تقویت شده با ذرات نانومتری هستند. درواقع، نانوکامپوزیت­ها گروهی از پلاستیک­های انباشته از مواد معدنی هستند که شامل مقدار کمی (کمتر از ۱۰ درصد) از ذرات ریز نانومقیاس (اغلب خاک­رس) هستند. در حالت نظری، این مواد می­توانند به‌آسانی به‌صورت اکسترود یا قالب، به شکل نهایی درآیند. این درحالی است که از استحکام و قدرت فلز برخوردار بوده و از آن سبک­تر هستند.
خاصیت مهمی که برای نانولوله­های کربنی بیان شده است، رسانایی الکتریکی آنهاست که باتوجه به این ویژگی می­توان با کاربرد آنها در بدنه خودرو و دیگر قسمت­ها، از روش رنگ الکترواستاتیکی برای رنگ­آمیزی خودرو استفاده کرد.
ب) نانوکامپوزیت­های فلزی
استفاده از نانوبلورهای فلزی به‌صورت ترکیبات ساختاری حجیم (Bulk) در صنعت خودرو، از فرصت­های زیادی برخوردار است. استفاده از این مواد در بدنه خودروها با نانوکامپوزیت­هاست. مثلاً، نانوبلورهای فولاد مزایای زیادی در ارتقای درجه استحکام ایجاد می­کنند. شرکت تویوتا از این مواد در ساخت خودروهایش استفاده کرده است.
نانوبلورهای فولاد، نسبت استحکام به وزن را به‌نحوی قابل‌ملاحظه بهبود می­بخشند. این ویژگی می­تواند از افول صنعت فولاد و جایگزینی آن توسط کامپوزیت­های پلیمری، جلوگیری کند. در مجموع، نانوبلورهای فلزی در قسمت­های مختلف خودرو نظیر موتور، باعث استحکام و سختی می­شوند.
سرامیک­ها، از لحاظ سختی دارای قابلیت رقابت با این­گونه مواد هستند، اما بسیار شکننده­اند. نانوبلورهای سرامیکی، بسیار بادوام بوده و قادرند ترکیباتی را که نیاز به سختی، مقاومت فرسایش و اعوجاج گرمایی بالایی دارند، ارتقا بخشند. افزودن نانوذرات اکسید آلومینیم به آلومینیوم، باعث می­شود تا مقاومت آن در برابر ساییدگی، مشابه بهترین یاتاقان­های فولادی شود.
● رنگ و پوشش
استفاده از نانوفناوری در رنگ، باعث افزایش کیفیت رنگ و کاهش مصرف آن می­شود. نکته مهم در این زمینه، جاذبه رنگ برای جلب توجه مشتری به محصول است. مثالی در این مورد می­گوید: «رنگ، باعث فروش تولیدات شما می­شود». رنگ، عاملی مهم در جلب توجه مشتری است. استفاده از رنگ­های مقاوم در برابر نور خورشید، ساییدگی و همراه با خاصیت صیقلی بالا (جلای زیاد) در خودرو ضروری است. نانوفناوری به دو صورت به این بخش کمک می­کند: یکی انتخاب مواد مناسب در رنگ و دیگری روش­های بهینه رنگ کردن.
نانوذرات با اندازه­های مختلف، نورهایی با فرکانس­های متفاوت ساطع می­کنند. لذا می­توان از آنها برای تولید رنگ­های گوناگون استفاده کرد.
کاربرد جالب توجه در این بخش، استفاده از نانولوله­های کربنی در رنگ است. فیبریل­ها، ساختارهای ویژه­ای هستند که از نانولوله­های کربنی ساخته می­شوند (استوانه­هایی متشکل از ۸ لایه گرافیتی که از فاز بخار به عمل می­آیند) و خاصیت رسانایی بالایی دارند. فیبریل­ها از لحاظ شکل ظاهری شبیه به رشته­های ماکارونی در ابعاد میکروسکوپی هستند. قطر خارجی آنها ۱۰ نانومتر و قطر داخلی آنها ۵ نانومتر و طول آنها از ۱ تا ۱۰ میکرون متغیر است.
کاربرد فیبریل­ها در رنگ، باعث رسانایی آن می­شود و می­توان از آن برای رنگ‌کردن خودرو به‌روش قطره­های باردار شده استفاده کرد (روش رنگ الکترواستاتیکی). در این روش، رنگ و قسمت­هایی را که قرار است رنگ شوند، باردار می­کنند. تا جاذبه الکتریکی بین آنها باعث جذب رنگ شود. به این‌ترتیب، کارایی رنگ، چه از لحاظ کیفیت و چه از لحاظ کمیت (میزان رنگ مصرفی) ارتقا می­یابد. در این روش، رنگ به­طور دقیق روی سطح موردنظر می­نشیند و از پراکنده شدن آن جلوگیری می­شود. لذا کارایی آن بالا رفته و سریع و تمیز و مقرون به‌صرفه می­شود. همچنین، این روش باعث کاهش انتشارات سمی (VOC) می­شود (نمودار ۱).
کارایی رنگ الکترواستاتیکی، ۴ برابر بیشتر از رنگ به‌روش اسپری است. در روش الکترواستاتیکی ۸۰ درصد از رنگ روی قسمت موردنظر می­نشیند، اما در روش­های دیگر این مقدار به ۲۰ درصد می­رسد.
فناوری پوشش­دهی مبتنی‌بر نانوفناوری، چه از طریق فرایندهای سل – ژل و چه روش­های نانوذره­ای، کاربردهایی را ارائه می­دهند که در صنعت خودرو دارای جذابیت تجاری هستند. در زمینه پنجره­های فتوکرومیک و الکترومیک یا پنجره­هایی که به‌ترتیب تحت تاثیر نور و الکتریسیته تغییر رنگ می­دهند، تحقیقاتی صورت گرفته است. با تعداد زیادی از روش­های مبتنی‌بر نانوذرات و فرایند سل – ژل، می­توان این­گونه شیشه­ها را تولید کرد.
پوشش­های سرامیکی نانوذرات، موجب پایداری حرارتی و مقاومت به فرسایش در قطعات موتور می­شوند. پوشش­های مبتنی بر نانوذرات، ویژگی مواد خود پاک­کننده را از خود نشان داده­اند (شرکت BMW به‌همراه شرکت Creavis در این زمینه فعال هستند).
آلودگی هوا برای اکثر کشورها بویژه کشورهای اروپایی، معضلی جدی است. در فرانسه، ۳۰ میلیون خودروی آلاینده هوا در حال تردد هستند. از آنجا که به‌ازای ۱۰۰ کیلوگرم کاهش وزن، ۵/۰ لیتر در مصرف سوخت در هر ۱۰۰ کیلومتر صرفه­جویی می­شود، استفاده از سیلیسیم به معنی کاهش آلودگی است.
استاندارد میزان CO۲ تولید شده توسط خودرو در اروپا تا سال ۲۰۰۸، حداکثر ۱۴۰ گرم بر کیلومتر و تا ۲۰۱۲، حدود ۱۲۰ گرم بر کیلومتر در نظر گرفته شده است.
بخش محیط­زیست ساپکو در زمینه بررسی کامپوزیت Al/SiC و کاربردهای مختلف آن در صنعت خودروسازی و تهیه کامپوزیت­های مختلف با درصدهای متفاوت SiC اقدام به تحقیق و تهیه پودر نانو SiC کرده و صحت تشکیل آن توسط دستگاه تفرق اشعه X (XRD) دانشکده متالورژی دانشگاه تهران موردتایید قرار گرفته است.
۲) کاتالیست­های زیست محیطی
از زمینه­های دیگر کاربردهای مواد نانوساختاری، استفاده از آنها به‌عنوان کاتالیزورهای زیست‌محیطی به‌منظور تصفیه خروجی اگزوز خودروها و پالایش آب و هواست.
استاندارد مربوط به گازهای خروجی از اگزوز خودروها روزبه­روز سخت­گیرانه­تر و دقیق­تر می­شود. از این­رو نیاز به کاتالیزورهای پیشرفته بیش از پیش احساس می­شود. کاتالیزورهای رایج که اغلب دارای پایه پلاتین هستند اگرچه بازده کافی دارند، اما بسیار گران­قیمت هستند. به‌همین جهت، کاتالیزورهای نانوساختاری به‌عنوان جایگزین ارزان‌قیمت کاتالیزورهای فوق بسیار قابل‌توجه قرار گرفته­اند. دو نمونه از این کاتالیزورها عبارت­اند از: TMOC، TMC که قابلیت جذب فراوان آلاینده­های خروجی از اگزوز را دارند.
مورد استفاده دیگر کاتالیزورهای زیست‌محیطی، کاربرد آنها برای مصارف تصفیه آب و هوا و حذف فلز سنگین توسط فتوکاتالیست­هاست. با استفاده از این کاتالیزورهای نوری، ترکیبات سمی مهلک به موادی بی­خطر تبدیل می­شوند. دی­اکسید تیتانیوم مصرفی در این نوع کاتالیزورها، ماده­ای پایدار، ارزان­قیمت، خود احیاء و قابل بازیافت بوده و اثرات سوء‌زیست محیطی ناچیزی دارد.
۳) مقاومت روکش­های سطح خودرو در برابر خراش
روش­های متفاوتی برای بهبود مقاومت در برابر خش­پذیری روکش­های سطح خودرو پیشنهاد شده است که از آن جمله می­توان به استفاده از مواد افزودنی اشاره نمود. در این پژوهش، تاثیر نوع و غلظت مواد افزودنی سیلیکونی و اکریلاتی بر روی مقاومت به خش­پذیری روکش­های شفاف خودرو بر پایه اکریلیک ایزوسیانات موردبررسی قرار گرفته و از آزمون­های خراشنده و سایش برای ارزیابی مقاومت به خش­پذیری و خراش و از طیف­سنجی مادون قرمز، اندازه­گیری خواص کششی، مقاومت به جامی‌شدن و سختی برای بررسی و ارزیابی نحوه عملکرد مواد افزودنی، استفاده شده است. نتایج نشان می­دهند که مواد افزودنی سیلیکونی در مقایسه با اکریلاتی، تاثیر مثبت­تری بر روی مقاومت به خراش و خش­پذیری روکش­های سطح اکریلیک ایزوسیانات دارند و با کاهش قطبیت مواد افزودنی سیلیکونی این تأثیر محسوس­تر می­شود.
۴) نانوکامپوزیت­ها
مواد کامپوزیتی، موادی مهندسی هستند که از دو یا چند جزء تشکیل شده­اند، به­گونه­ای که این مواد مجزا و در مقیاس ماکروسکوپی قابل تشخیص هستند. کامپوزیت از دو قسمت اصلی ماتریکس (زمینه) و تقویت­کننده (پرکننده) تشکیل شده است. ماتریکس با احاطه کردن تقویت­کننده آن را در محل نسبی خودش نگه می­دارد و تقویت­کننده موجب بهبود خواص مکانیکی ساختار می­شود.
تاکنون یکی از گسترده­ترین کاربردهای نانوفناوری در صنعت خودرو، ساخت نانوکامپوزیت­ها بوده است. از آنجا که در نانوکامپوزیت­ها، ذرات بسیار ریز (نانوذرات)، استحکام و دوام رزین را بسیار بالا می­برند، جایگزین مواد مرسوم مانند میکا و تالک شده­اند، اما علاوه‌بر ویژگی­های فیزیکی بهتر، این کامپوزیت­ها دارای دو برتری دیگر نیز می­باشند: نخست اینکه نانوذرات با ایجاد ماتریکس (زمینه) یکنواخت و هموار به­طور قابل‌توجهی زیبایی بیشتر را فراهم می­کنند و بنابراین نانو کامپوزیت­ها سطح زیباتر و رنگ­های شفاف­تری دارند. همچنین نانو کامپوزیت­ها به‌دلیل نیاز به مواد تقویت­کننده­ی کمتر، تا حدود ۲۰ درصد نسبت به کامپوزیت­های رایج سبک­ترند.
۵) اثر نیلوفری و ساخت سطوح خود تمیزشونده
یکی از شناخته‌شده­ترین مزیت­های نانوفناوری «اثر نیلوفری» است که سطوح خود تمیزشونده را امکان­پذیر می­سازد. به سبب ساختار بسیار صاف و یکنواخت سطح گل نیلوفر، قطرات آب و گردوغبار از روی گلبرگ­ها می­لغزند بی­آنکه اثری روی آنها بر جای بگذارند.
بنابراین اگر سطوح اجسام دارای ساختار بسیار صاف و صیقلی (در مقیاس نانو) باشند، ذرات آلودگی و همچنین آب روی آنها باقی نخواهد ماند. رنگ­ها و پوشش­های سقف خودرو که این اصل طبیعی را به‌کار می­برند، امروزه در بازار موجود می­باشند. ساختار نانویی این سطوح، از جمع‌شدن ذرات آلودگی و قطرات بسیار ریز آب نیز جلوگیری می­کند. همچنین رینگ­های خود تمیزشونده نیز با استفاده از این ویژگی در حال تولید هستند.
همچنین پوشش نانویی در حال تولید است که با اضافه‌کردن آن به سطح شیشه خودور (برای مثال به‌روش اسپری کردن)، فرورفتگی­های بسیار ریز سطح شیشه را پر کرده و سطح صاف و بدون پستی و بلندی ایجاد می­کند و در نتیجه قطرات ریز آب و گردوغبار روی شیشه باقی نمی­ماند و بنابراین موجب افزایش دید راننده، استهلاک کمتر برف­ پاک­کن­ها و نیاز کمتر به شستشوی شیشه و همچنین بهبود دید در شب در نتیجه کاهش انعکاس مضر نور می­شود.
۶) شیشه­های نوین با توانایی بازتاب پرتو فروسرخ
نمونه­ای دیگر از کاربردهای نانوفناوری در صنعت شیشه خودرو، شیشه­هایی با قابلیت بازتاب پرتو فروسرخ نور خورشید است؛ به‌این ترتیب که لایه­ای بسیار نازک بین دو لایه­ی شیشه قرار گرفته­اند که وظیفه آنها بازتاباندن پرتو فروسرخ خورشید و در نتیجه جلوگیری از گرم شدن زیاد داخل خودرو است.
۷) مبدل­های کاتالیستی
همان­طور که می­دانید اگر احتراق به­طور کامل و ایده­آل رخ دهد، خروجی­های حاصل از آن، آب، نیتروژن (N۲) و دی­اکسیدکربن (CO۲) است و اگر احتراق در شرایط ایده­آل رخ ندهد، مثلاً برای احتراق هوای مناسب وجود نداشته و ... خروجی­های حاصل از احتراق، گازهای زیان­آوری همچون مونواکسیدکربن (CO)، گروه گازهای (NOX) و هیدروکربن­های نسوخته (CH) است. وظیفه مبدل کاتالیستی که در مسیر گازهای خروجی از موتور قرار می­گیرد، این است که گازهای فوق را به گازهای بی­خطر تبدیل کند.
یکی از ویژگی­های نانوذرات استفاده شده در تولید مبدل­های کاتالیستی، عبارت است از: سطح تماس ذرات با کاهش اندازه آنها و افزایش تعدادشان (به­طوری که جرم کلی مجموعه ثابت بماند) افزایش می­یابد. یک دسته از واکنش­های شیمیایی روی سطح کاتالیست­ها رخ می­دهند و بنابراین سطح تماس بیشتر، کاتالیست­ فعال­تری را موجب می­شود. از این­رو به­کارگیری نانوذرات در مبدل­های کاتالیستی منجر به تولید مبدل­های موثرتر خواهد شد.
● کاربردهای دیگر نانوفناوری در خودروسازی
▪ به­کارگیری لایه­های نازک بر روی بلبرینگ­ها و قطعات تحت اصطحکاک به جای استفاده از روان­کننده­ها
▪ فیلترهای الکتروستاتیک جدید
▪ کاتالیزورهای جدیدی که از مواد بسیار متخلخل و سطوح انتخابگر شیمیایی بهره می­برند.
▪ نانوذرات در افزودنی­های رنگ­ها به‌کار رفته و اثرات رنگی جدید، سختی بیشتر، و دوام بالاتر را موجب می­شوند.
▪ مواد نانوساختار
▪ مواد سبک
▪ افزایش استحکام و سختی
▪ افزایش طول عمر
▪ مواد ضدآتش و محافظت­کننده دمایی
▪ مواد مهندسی شده
▪ حسگری و پایش
▪ مواد هوشمند
▪ افزایش شفافیت
▪ پنجره­هایی با قابلیت کنترل میزان نور و گرمای خورشید
▪ پنجره­های تمیز
▪ محافظت در برابر آلودگی
▪ پلاستیک ضدنشت
▪ مواد فوق­العاده چسبناک
▪ رنگ­های دارای کارکرد خاص
▪ خودتمیز شوندگی
▪ ضدخوردگی
● نتیجه­گیری
نانوفناوری تاثیرات زیادی در بخش­های مختلف خودرو، از جمله: رنگ، شیشه، بدنه، لاستیک، پیل سوختی و بسیاری از دیگر موارد خواهد داشت.
کشور ما با داشتن منابع غنی معدنی و مخازن عظیم نفتی، باید انگیزه بیشتری برای دستیابی به این فناوری داشته باشد. تأثیرات فناوری نانو بر ارتقای کیفیت مواد به­کار رفته در قسمت­های مختلف خودرو و خصوصیات ویژه­ای که پیدا می­کنند، مهم­ترین مقوله­ای است که باید به آن توجه کرد. تأثیر بسزایی که استفاده از این فناوری در محیط زیست می­گذارد، قابل توجه است. مواد اولیه موردنیاز برای هر صنعت، نقش مهمی در کیفیت، قیمت و قابلیت­های محصول تولید شده آن صنعت دارد. اگر بتوان از موادی با کیفیت بهتر، قیمت کمتر و کارایی بیشتر در ساخت قطعات خودرو استفاده کرد، خودروهای آینده علاوه‌بر آلودگی کمتر، از قیمت مناسب و قابلیت­هایی بیشتر برخوردار خواهند بود.
با توجه به هوشیاری روزافزون جهانی در بخش فناوری نانو و اقدامات صنایع مختلف از جمله صنعت خودروسازی در جهان، ما نیز باید درصدد باشیم که سهمی هر چند اندک از این بازار را در دست بگیریم. با مطالعه کارهای تجاری شرکت­های خودروسازی درمی­یابیم که شرکت­های بزرگ در این زمینه کارهای تجاری کوچکی را انجام داده­اند، گرچه در زمینه­ی تحقیقات فعالیت فراوانی کرده­اند، اما در تولید تجاری مثلاً با استفاده از فناوری نانو دست به تولید رکاب برای یک خودرو زده­اند (شرکت جنرال موتورز) یا یک قاب آینه (شرکت فورد) که شاید از اهمیت خاصی برخوردار نیست، اما در حقیقت تلاش تجاری آنها به‌منظور در دست گرفتن بازار بوده است تا کارهای تحقیقاتی و آزمایشگاهی­شان را با ارزیابی­های تجاری در آینده به‌صورت تولید انبوه درآورند.

نویسنده : زهرا طلابیان
منابع:
۱. Nanotechnology, nanoelectronic, Fahrner. W.R (ED) ۲۰۰۵,XVL ۲۶۹ p, ۲۱۸ilus.
۲. Nanochemistry, G.B.serqeev Elsevier, feb۲۰۰۶, edition ۱.
۳. Core concepts in supramulecular Chemistry and nanochemistry, jonathan W. steed, ۲۰۰۷, ۳۰۷ pages.
۴. www.nanoeurope.org
۵. www.impart-nanotox.orgp

منبع : ماهنامه صنعت خودرو