هنرهای آئینی ایران باستان

محمد فاروق كیانی‌پور «استاد بلند آوازه‌ی» هنرهای آیینی (Ritual Rites) و هنرمند صحنه‌های تاتر و سینما و آثاری ممتاز و برجسته همچون نمایش «شیخ صنعان و دختر ترسا» و نیز ویدئوكلیپ مشهور و به یادماندنی «نوایی» (نهان خانه دل) و دیگر آثاری در این زمینه در سال ۱۳۳۰ در یكی از خانواده‌های خوش نام و فرهنگ دوست تربت‌جام كودكی پا به عرصه وجود می‌گذارد كه از اوان خردسالی با عشق و شور قابل تحسینی ضمن شركت در جشنواره‌های گوناگون محلی و نیز در جمع بزرگان هنرهای آیینی همگام و هم‌آوا با ایشان به اجرای بخشهایی از هنرهای بومی محلی می‌پردازد كه سبب‌ساز تعجب و حیرت بسیاری از تماشاگران و هنرمندان می‌شود. و او با دریافتی پویا و مثال زدنی از ریشه و جوهره‌ی هنرهای آیینی خراسان بزرگ و به ویژه جزیره فرهنگی تربت‌جام در ذهن و ضمیر خود هریك از هنرهای آیینی را بررسی و تجزیه و تحلیل نموده و زمینه را برای یك تحول اساسی و نوآوری جدید در این هنر شكل می‌بخشد.
●تربت‌جام هنركده‌ی آزاد- هنر بی‌استاد
سال ۱۳۴۷ برای استاد كیانی و گروه هنرهای آیینی تربت‌جام، سال فتح قله‌های شكوهمند جشنواره‌های بسیاری است كه هریك سبب‌ساز توجه و آشنایی هنرشناسان و بعضاً هنرمندان نام آوری است كه در زمینه هنرهای باستانی جهان به ویژه آثار ناشناخته و شگفت آور قاره‌ی پهناور و اسرار آمیز آسیا به پژوهش و مطالعه سرگرمند و طرفه آنكه نخستین بار این هنر از آسیا و از ایران زمین «سرزمین فرهنگ‌ساز و تمدن آفرین با تاریخ و پیشینه‌ای طلایی و سترگ» در كشور فرانسه اجرا گردید كه پس از نمایش باشكوه هنرهای آیینی تربت‌جام و كسب رتبه نخست در بین دیگر آثار هنرهای آیینی سایر ملل، علاقمندان و پژوهشگران بسیاری را به سوی این گروه كشاند تا به بررسی و تحقیق و تجزیه و تحلیل و كند و كاو درباره هنری بپردازند كه نخستین بار با مفهومی كاملاً جدید، ابتكاری و پر معنی كه در بردارنده پیامی است روشنگر از تاریخ پرفراز و نشیب انسانی به نمایش درمی‌آید كه بازگو كننده‌ی زایش همیشگی و گوناگونی هنر است در هر عصر و هر دوران، كه این ویژگی‌ها خود با مكانیسمی مجذوب كننده كه خاص سرزمین‌های شرق اسرارآمیز و به ویژه كشوری چون ایران است با سابقه‌ای بس كهن و یگانه و مثال زدنی در طول تاریخ عمر بشر روی داده است.
و شایان ذكر است كه شماری از مشهورترین هنرشناسان جهان من جمله «پیتر بروك» هنرشناس نامی اروپایی و رییس مركز هنرهای نمایشی از كشور فرانسه كه به خراسان آمده و در نیشابور، مشهد، گناباد، تربت‌جام و… ماههای زیادی را صرف مطالعه و پژوهش و بررسی حركات هنری آیینی این بخش از خراسان می‌نماید، و همو گفته است كه حاصل كار من در ایران رسیدن به ریشه هنر پانتومیم (Pantomim) بود و بسیاری دستاوردهای دیگر و حیرت و شگفتی او آنگاه بیشتر می‌شود كه در می‌یابد هنرآفرینی جوان و پرشور و علاقمند به نام محمدفاروق كیانی‌پور مجموعه‌ای از حركات آئینی، هنری، رزمی، پهلوانی، حماسی و داستانی را توانسته است با هنرمندی و استادی بی‌بدیلی جمع‌آوری، دسته‌بندی، بازآفرینی و پالایش نموده، تا سبب ساز توجه و شگفتی بسیاری از هنرشناسان سراسر گیتی شود و این همه دستاورد پرمعنی و افتخارآفرین در سایه‌سار عشق و تار و پود جامعه‌ی فرهنگ‌آفرین تربت‌جام تجلی یافت. لیك، شیوه‌ی نگاه و برداشت فاروق كیانی به هنر بازیگری از منظر و نگاهی جامعه‌شناسانه و در یك پس زمینه از دستاوردهای اجتماعی است كه حاصل عمری كار و تلاش بشر را بدون هیچ‌گونه كم و كاستی چنان به تصویر می‌كشد كه گویای زوایای پنهان و رویدادهای مبارزه‌ی انسان است برای تامین امنیت و غذا و… و بسیاری از رویدادهای علمی، اجتماعی و فرهنگی هنری همچون پیدایش دانش نجوم، «انقلاب كشاورزی» یا شیوه كاشت، داشت و برداشت محصولات گوناگون و آیین‌های خاص آن كه در فرهنگ ایران زمین همچنان به شیوه‌های معنی‌دار و زیبا نگهداری و به نمایش در می‌آید. «و به طور خلاصه «آفر» عبارت است از پیدایش دانش نجوم و علوم گوناگون» و نیز سندی معتبر درباره‌ی چالش و تحول فكری بشر در تكامل رو به رشد و پیچیدگی مغز انسان و در قالب نمایش و فعالیت او بر روی زمین و سیر و تحول مراحل كاشت، داشت و برداشت محصولات كشاورزی از این رو با عنایت به این امر كه هنرآفرینی از قدیمی‌ترین ایام در بین انسانهای اولیه‌ی خشن و گرسنه و در جستجوی غذا و پناهگاه امن، امری بوده است رایج و معمول و چرایی و علت آن در نظریات گوناگون فیلسوفان و هنرشناسان هریك به طریقی دیده شده است، و با توجه به گوناگونی فرضیه‌های «پیدایش هنر» در اینكه امر هنری از ویژگی‌های برجسته و ماندگار انسانی است اتفاق نظر داشته و نهایتاً هنر را سرچشمه گرفته از فطرت و نیاز انسان دانسته‌اند و در یك چرخه اجتماعی می‌توان با دو دید ایستا (Aesthetic) و پویا (Dynamics) و از منظرهای گوناگون هنر جام را بررسی و نقد و تحلیل نموده، چرا كه هنر برآورنده‌ی نیاز اولیه‌ی بشر است و هنر برای هنر امری است پوچ و مطرود، تا بدانجا كه حضرت مولانا «محمد بلخی عارف و سالك واصل و صاحب كتاب مستطاب مثنوی معنوی كه ادیبان، فرهنگ‌شناسان و شاعران عالم این اثر سترگ را همراه با دیگر آثاری همچون كلیات شمس تبریزی (دیوان كبیر) و فیه مافیه یگانه روزگاران خوانده‌اند و پربها» درباره اثر وجودی و چرایی هنر چنین گوید:
هیچ نقاشی نگارد زین نقش بی‌امید نفع، بهر عین نقش؟
هیچ كاسه‌گر كند كاسه تمام بهر عین كاسه، نی بهر طعام؟
هیچ كوزه‌گر كند كوزه شتاب بهر عین كوزه نی بر بوی آب؟
هیچ خطاطی نویسد خط به فن بهر عین خط، نه بهر خواندن؟
و بر این مدعا استاد كیانی با عنایت به جنبه‌های گوناگون هنرهای آئینی تربت‌جام با نگاهی نو و رهیافتی امروزین به شیوه‌ای از اجرا در ۱۲ شكل و نوع از هنر بازیگری (و با اسامی و عناوینی بس معنی‌دار) می‌پردازد كه پس از كسب موفقیت‌های بسیار در سالهای ۱۳۵۰ و ۱۳۵۶ در فرانسه و دیگر كشورهای جهان مسئولین و دست‌اندركاران جشنواره (The man and his world) (انسان و جهان پیرامونش) در سال ۱۹۷۹ در كانادا را بر آن می‌دارد تا با دعوت از این گروه به جهت اجرای هنرهای آیینی تربت‌جام از سرزمین اسطوره‌ای خراسان بزرگ و با پژوهش و جستجو در امر چرایی و ارزیابی معیارهای تاریخی هنر و نیز پی بردن به ریشه‌های ژرف و فلسفی اندیشه انسانهای عصر كهن به یك درك و برداشت بیشتر از فرهنگ كل جهان و نیز ناشناخته‌های هنر شرق نایل گردند. تا بدانجا كه رهاورد سفر ۴۵ روزه گروه هنرهای آیینی تربت‌جام به كانادا اجراهای گوناگون و شگرفی بود از هنرهای آیینی همراه با حركات موزون كه در شهرهای مونترال، رادون، كبك و اونتاریو اجرا گردید و در بین ۷۵ گروه از هنرمندان بیش از ۵۰ كشور جهان و به دست آوردن مقام نخست جشنواره انسان و جهان پیرامونی افتخاری بود بس بزرگ و به یادماندنی برای ایران عزیز و دریافت قاب و قدح طلایی (ویژه‌ی برجسته‌ترین گروه هنرهای آیینی جهان به جهت نمایش نقشهای فهم‌پذیر از خزانه خرد و ذهن بشرو ارایه دستاوردهای تاریخی به منزله پیكری استوار و براساس همه یافته‌های تجربی اجتماعی بشری و پی‌ریزی نیازهای واقعی جامعه در قالب و فرم «هنر» كه این خود بخشی از فرهنگ ناب و دیرپای جهانی است بر پایه اعتقادات گوناگون و سنت‌های پربار و گرانبهای بشری) و نیز چاپ و توزیع جمله‌ی «هنرآفرینان تربت‌جام Torbate- jam IRAN- ۲۳ July –۷۸ » ایران بر روی تمامی پرچم‌ها، آرم‌های جشنواره و جوایز اهدایی به گروه‌های ۷۵ گانه از تمایزات و افتخارات بزرگ گروه هنرهای آیینی تربت جام ایران بود.و شایان ذكر است كه هنرشناسان كشور كانادا در این راه از دستاوردهای بسیاری از همكاران و پژوهشگران خود در جهان به ویژه از نتایج بررسی‌های میدانی (Field workes) كه توسط هنرشناسان فرانسوی از سال ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۶ به انجام رسیده بود استفاده نمایند، كه از جمله شاخص‌ترین نمایندگان این گروه پروفسور ژان كلودكاریر(Jean Claude Carrier)، رئیس بنیاد «پیتر بروك» از كشور فرانسه می‌باشد كه بعد از گذشت سالیانی چند در این باره با مصاحبه و سخنان بسیار صمیمی و گرم كه در تئاتر شهر با هنرمندان تربت‌جام بویژه فاروق كیانی داشت از اجراهای گوناگون و به یاد ماندنی هنرمندان جام تقدیر و تشكر به عمل آورد و در سخنرانی‌های چندی كه در محافل هنری در تهران انجام داد همواره از این هنر و ریشه و سابقه باستانی آن و نیز مشابهت‌ها و شیوه برقراری ارتباط با مردم كه همانا هدف اصلی هنر راستین به شمار می‌آید بحث و گفتگو نموده و خواستار آن شد كه این گروه در زمان مناسب ضمن سفر به فرانسه و اجرای چند برنامه زمینه‌ساز انجام پژوهش‌هایی در خور نام ایران بزرگ گردند و این مهم همزمان گردید با دعوت رسمی از طرف گروه تاتر روهر (Ruhr) به ریاست دكتر «روبرتو چولی» كه در سال ۱۳۷۷ به انجام رسید. و هنرشناسان بزرگ آلمانی از دانشگاه‌ها و مجامع فرهنگی هنری در مدت اقامت گروه در آن كشور (ایالت مانهایم) و اجرای بیش از ۳۰ برنامه و آشنایی بسیاری از هنرشناسان و علاقمندان به امور هنری با شیوه‌ی اجراهای متنوع حركات آیینی توسط استاد كیانی و گروه حركات موزون تربت‌جام و به ویژه با هنر بازیگری آفر (AFAR) كه همان داستان تولید خوراك یا غذا و بهره گرفتن از زمین است آشنا گردیده و دریافتند كه در یك دوره كامل كاشت، داشت و برداشت اندیشه‌ی انسان اولیه به سوی نوعی نیایش (Blessing) ابتدایی تمایل داشته است كه این مسئله را استاد كیانی پور در چند مرحله از جمله در هنر چوب‌بازی (Choob- bazi)، حتن (HATAN) گل پتی‌خان، حنایی و آفر بالا پرده (UPPER AFAR) و پایین پرده یا آفر بیل‌بانی را به حركاتی بس زیبا و معنی‌دار در دوازده حركت اصلی و شش حركت جانبی در حالی كه دست چپ بر كمر و پهلو محكم و استوار گشته است به نمایش می‌گذارد در حالی است كه دست راست همگام و هماهنگ در حركتی نمادین و در بالای سر از راست به چپ به گردش و چرخش در می‌آید كه حاصل این فراگرد در نخستین نگاه و از زوایا و دیدگاه‌های مختلف بیانگر كشاش میان دو قلمرو فكر و عمل و حالات پیچیده درونی است كه گویی زندگی هزاران ساله بشر اولیه و نیز داستان كاشت، داشت و برداشت دانه‌های غذایی و گونه‌های متعدد گیاهان و چگونگی افشاندن بذر در زمین و تكثیر اولین درختان و درختچه‌های میوه‌دار و خوراكی و بهره‌گیری از نور و حرارت خورشید بر زمین را به نمایش می‌گذارد كه زمین به عنوان مهم‌ترین و مقدس‌ترین عنصر آفرینش مایه‌ی زندگی و دوام و بقای بشر به شمار می‌آید و استنتاج و اثبات این امر (تهیه مواد غذایی) كه از اولین دغدغه‌های فكری بشر بوده است تا به پایان .. و نهایت آنكه از تركیب به قاعده خاك، آب، نور و حرارت خورشید و نیرو و خلاقیت انسانی زمین بارور می‌گردد و مواد گوناگون غذایی حاصل این همه تلاش بشر است از لحظه آفرینش تا به آینده‌هایی دور … كه تمامی این رمز و راز در هنر بازیگری آفر و در اشكال گوناگون توسط استاد كیانی جمع‌آوری، دسته‌بندی گردیده است و حاصل را به شمار زیادی از دوستداران فرهنگ و هنر بومی محلی تربت‌جام تعلیم داده است.
و با در نظر گرفتن ریشه كلی این گونه حركات معنی برانگیز گروه هنرهای آیینی جام می‌توان چنین برداشت نمود كه حتی ریشه هنر اولیه تئاتر (Theater) در هنرهای آئینی ملل گوناگون به ویژه ایرانیان خردورز است و لاغیر. و این مسئله می‌تواند موضوع پژوهشی گردد بس شگفت‌آور و سترگ بویژه در كشور عزیزمان ایران كه مفاهیم هنرهای بازیگری آن در انواع گوناگون و شكل‌های متنوع در سراسر این مرز و بوم ساری و جاری است و هریك گویای بخشی از هنر تئاتر به شمار می‌آیند و علی النهایه می‌توان ریشه تئاتر اولیه یا تئاتر نخستین را در اینگونه هنرهای آئینی نمایشی پی‌گیری نمود و در این باره با اصحاب تئاتر و مكاتب گوناگون آن به چالش نشست و ره‌آورد آن دستمایه كارهای هنری دانشجویان رشته هنر و تئاتر گردد و یافتن جوابی در خور و بایسته به بسیاری از پرسشها كه ریشه اصلی تئاتر كهن و سنتی (غیر از یونان كه آن خود بحثی است جداگانه و قابل نقد و گفتگو) در هزاره‌های پیش از میلاد مسیح به خوبی و روشنی در هنرهای آئینی شرق موجود بوده است و سند آن همین حركات موزون نمایشی است تا جایی كه یونانیان خود در سال ۱۳۷۶ و در زمان دعوت از گروه هنرهای آیینی تربت‌جام و هنگام اجراهای گوناگون در سرزمین هنرپرور یونان با نگارنده و استاد كیانی بارها به بحث و گفتگو نشستند و تاكید نموده كه هنرهای آئینی به نمایش درآمده مقوله‌ای است همگام و هم آوا با مفاهیم فسلفی، هنری، و نشانگر كار و تلاش و رزم و حماسه و بسیاری از مفاهیم زیباشناسانه و ورای تمام هنرهای ۱۵ كشوری است كه از پنج قاره جهان برای جشنواره هنرهای نمایشی آئینی در یونان منطقه (Iefkada) لفكادا برگزیده‌ایم و چنین شد كه استاد كیانی و گروه همراهش در روز اول نمایش، مدال طلای جشنواره را به خود اختصاص دهند، و بعد از آن هم بیش از ۲۵ جزیره از جزایر یونان از این گروه دعوت‌های زیادی به عمل آوردند كه اجرای برنامه‌های آیینی هنری تربت‌جام در این مناطق با استقبال گرم مردم جزایر گوناگون روبرو شد چرا كه در هنر بازیگری جام و بویژه در آفر(AFAR) كه اجرایی است بس تماشایی و هیجان برانگیز هر بیننده درمی‌یابد كه گذشتگان، نیاكان و انسانهای نخستین برای تهیه غذا و تسلط بر جهان و گسترش پهنه‌ی علوم گوناگون چه تمهیداتی می‌اندیشیدند و چه ساز و كاری بكار می‌گرفتند تا به تامین و تهیه حداقلی از غذا برای حفظ جامعه از خطر گرسنگی بپردازند تا بدانجا كه در كتاب ارزشمند استاد دكتر امیرحسین آریان‌پور (زمینه جامعه‌شناسی، ص ۳۴۸) چنین می‌خوانیم كه: دوره تولید خوراك به دو دوره بزرگ:
۱- دور بیل‌زنی كه در این دوره انسان فقط با وسایل ناقص از قبیل چوب‌های بیل مانند كشت كاری می‌كند. و بدین سبب از زمین بهره كافی برنمی‌گیرد.
۲- دور شخم‌زنی: در این دور وسایل موثری مانند خیش اختراع می‌شود و به كار می‌رود. در نتیجه كشت كاری با سهولت ترقی می‌كند و خوار و بار وفور می‌یابد:
در هر یك از دوره‌های دو‌گانه دوره تولید خوراك فرهنگی خاص بوجود می‌آید. از این رو می‌توان از دو فرهنگ دوره كشاورزی یعنی فرهنگ دور بیل‌زنی (hoe cultre) و فرهنگ دور شخم زنی (Plow culture) كه از پاره‌ای جهات به یكدیگر می‌مانند نام برد.
و این فرهنگ چه زیبا در هنر بازیگری آفر (AFAR) بالا پرده و پایین پرده كه در گویش تربت‌جام از آن به عنوان آفر بیل‌بانی یا همان بیل‌زنی (hoe culture) است نام می‌برند وجود داشته و با هنرآفرینی و خلاقیت منحصر به فرد و به یادماندی استاد كیانی جمع‌آوری و در ۱۲ حركت اصلی و ۶ حركت جانبی به شكلی نمادین به نمایش درمی‌آید و سخت مورد توجه هنرشناسان بزرگ از كشورهایی چون: یونان، آلمان، كانادا، فرانسه و هلند و … قرار گرفته است و هریك از این كشورها مدال طلا یا جایزه طلایی و بسیاری هدایای دیگر را به گروه هنرهای آئینی تربت‌جام اهدا كرده‌اند كه این تلاش و آفرینندگی هنری است كه ضمن بلند آوازه ساختن نام ایران زمین، خراسان بزرگ و تربت‌جام از استاد كیانی‌پور نیز همواره با عنوان استاد هنرهای آئینی، نمایشی جهان تقدیر و تشكر به عمل آمده است. و در شماره آینده نگاهی خواهیم داشت به سفر استاد كیانی به هرات، سرزمین ناشناخته‌های تاریخ ایران كه فردوسی بزرگ خالق شاهنامه درباره‌ی این سرزمین و برداشتهای خود از (هری) چنین فرماید:
یكی پیر بد مرزبان هری (هرات امروز) پسندیده و دیده از هر دری كه استاد كیانی در دیدار با «استاد پیر یوسف هراتی ۹۰ ساله» همو كه با ضرب اصول (كه بار غمم بر زمین دوخت پای به ضرب اصولم برآورد ز جای)، پای آفر- گام حتن- مشق پلتان- رزم رستم- ببر بیان- چرخ اوشار- عشق گل پتی- رمز حنا- عشق خاك- بوی گندم- راز خلقت- اندیشه و تفكر و … پرصلابت و دلنشین داستان سیاوش خوانی- رزم رستم و سهراب و كمان‌كشی آرش كمانگیر را به صحنه درمی‌آورد و بازی حتن نشسته را با دیالوگ (گفتگوی دونفره) اجرا می‌نماید به همراه شماری دیگری از عجایب این سفر و پایان كار استاد محمدفاروق كیانی پور.

منبع : مسافران