نورپردازی در بناهای تاریخی

یکی از مهمترین حواس پنجگانه بشر برای آگاهی از محیط اطراف، حس بینائی است که بطور مستقیم با « نــور» در ارتباط است. بدون نور هیچ رنگ، شکل و فرمی قابل تشخیص نیست و هیچ سایه‎ای بوجود نمی‎آید.
در طرح موضوع این فصل، نور را در یک طبقه‎بندی ساده می‎توان به دو بخش تقسیم کرد:
ـ نور روز
ـ نور شب (و یا همان نور مصنوعی)
در طرح معماری بناهای تاریخی ایران توجه خاصی به جلوه‎ها و کاربردهای نور روز شده و امروزه در قالب بازتاب سطوح شفاف، نورگیرها و روزنه‎ها، سایه روشن‎های ثابت و متغیر حاصل از آفتاب و… گاهی تا حد تعابیر فلسفی و اعتقادی به آن می‎پردازند. اما در بخش دوم کمتر به بررسی علمی و هنری دقیق و قابل اجرائی برای فضاهای موجود در معماری سنتی ایران برمی‎خوریم.
آتش و چراغ‎های سوختی با نوری گرم و لرزان اولین منابع نور مصنوعی شمرده می‎شوند که کم و بیش در طرح روشنایی شبانه بناهای تاریخی مورد استفاده قرار گرفته‎اند. طبیعتاً این ابزار امروزه منسوخ شده و جای خود را به فناوری جدید داده‎ و تنها گاهی به‎صورت سمبلیک و بازسازی‎شده در طرح‎ها مورد استفاده قرار می‎گیرند. در هر صورت لازم است انتخاب و تولید تجهیزات مدرن روشنائی با شیوه‎های سنتی معماری و بهره‎برداری‎های مدرن مطابقت کافی داشته باشند.
دانش امروزی تأثیرات روانی رنگ‎ها و نورها را به اثبات رسانده است. با نگاهی به سایه‎های رنگین پنجره‎ها و موج لطیف نور بر کاشی‎های گنبدخانه مسجد شیخ‎لطف‎الله و… می‎توان به تأثیرات شگرف نور و رنگ پی‎برد. در حقیقت بدون نور، اشیاء هویت عمدة بصری خود را از دست می‎دهند، همانطور که یک نور نامناسب ممکن است هویتی غیرواقعی به یک شیء ببخشد. همچنین نباید فراموش کرد که نورپردازی در یک بنای تاریخی و یا یک محوطه باستانی تنها به معنی تأمین روشنائی محیط نبوده و به مراتب کاربری‎های گسترده‎تری را شامل می‎شود.
پرداختن به این موضوع از نگاه اقتصاد گردشگری نیز حائز اهمیت فراونی است و باعث ایجاد جذابیت‎های مختلفی از منظر علمی و فرهنگی خواهد شد. در حقیقت این بحث به راهکارهایی منتهی می‎شود که با رعایت این اصول علاوه بر ایجاد ایمنی و ضمن توجه به وجوه فنی مربوط به حفاظت آثار تاریخی، زیباترین جلوه‎های بصری در جهت معرفی ارزشهای هنری و معماری این یادمان‎ها و جلب گردشگران فراهم گردد. در این مبحث به‎ویژه توجه به مضرات و یا جلوه‎های حاصل از انعکاس نور و تصویر از روی سطوح و مصالحی مثل کاشی‎ها، شیشه بازشوها، سنگ‎های صیقلی، آب حوض‎ها و… معمولاً نتایج خوشایندی خواهند داشت.
طرح این موضوع به دنبال واژگان جدیدی است برای بیان احساسات در فضاهای مختلف که داشته‎های مستتر در دل احجام و نقش‎ها را با عنصر نور بیان نماید و سخنی تازه برای بازدیدکنندگان و محققان بگوید. سخنی که حاصل کشف تازه‎ای از تفکری پنهان مانده است. کشفی که دریافت ما را از محیط، رنگ و عمقی دیگرگونه و البته راستین می‎بخشد. منظر شبانه یک بنای تاریخی قاعدتاً می‎تواند مستقل از آنچه در طول روز دیده می‎شود، به نمایش گذاشته شود و چه بسا نکات بدیع و تازه‎ای را عرضه کند. اگر به نورپردازی به‎عنوان یک ارزش افزوده نگاه شود، این نتیجه بدیهی است که همیشه لزومی بر تکرار نور یکنواخت، فراگیر و طبیعی روز وجود ندارد.
سایه ـ روشن‎های بوجود آمده از نور، اشیاء را می‎توانند بطور دلخواه نمایش داده و موضوع را برجسته‎تر نشان دهند و یا آن‎را در هاله‎ای از ابهام فرو برند. همچنین می‎توانند در نقاط و سطوح مورد نظر توجه بیشتر بازدیدکنندگان را جلب و از نقاط ناخواسته و ناسالم منحرف کنند. کمیت و کیفیت نور می‎تواند احساسات متناسبی را برانگیزد. به‎عنوان مثال می‎تواند جایگاه روحانی محراب را نمود بیشتری ببخشد و یا حس ارتفاع یک مناره را بیشتر منتقل کند.
در انتهای دالان‎ها و دور از بازی پنجره‎ها و آنگاه که شب فرا می‎رسد، عظمت یادگارهای تاریخی در سیاهی و تاریکی فرو می‎روند. لحظه‎های فراموشی فرا می‎رسد و ممکن است زمینه‎های ناخوشایندی برای فعالیت عوامل مخرب اعم از آسیب‎های انسانی و بیولوژیکی و… نیز فراهم شود و یا عاملی مخل به‎دور از چشم متخصصین و مسئولین به روند تخریبی خود ادامه دهد. سوداگران و سارقان، دستی غارتگر دراز کنند. از این رو چاره‎ای نیست جز تأمین نور کافی.
متأسفانه عدم دسترسی به معیارها و استانداردهای جهانی و کم توجهی به عوامل فنی، بصری و زیبائی‎شناسی، گاهی در نمونه‎های موجود باعث بروز ناهماهنگی‎ها و مشکلات متعددی می‎شود. گاهی چنان شدت نور زیاد است که ارزش بقایای تاریخی یک محوطه تا حد یک زمین چمن و تفرج‎گاه شبانه پائین می‎آید و گاهی نیز به‎عکس، شدت پائین نور با هویت و عظمت واقعی بنا در تضاد قرار می‎گیرد. تجهیزاتی که بدون برنامه نصب شوند، ممکن است چشم‎آزار باشند و یا خطرات جانی و آتش‎سوزی‎های بزرگی ایجاد کنند. گاهی انتخاب ناصحیح رنگ و جنس نور باعث جذب حشراتی خواهد شد که به نوبه خود آسیب‎های جدی به بنا و تزئینات بنا وارد می‎کنند و یا باعث تأثیرات شیمیائی بر روی سطوح رنگی و ضایعات جدی می‎شوند. همانطور که وجود منابع نوری ـ‎که عمدتاً تاثیرات حرارتی نیز خواهند داشت ـ ممکن است در مقابله با رطوبت و تکثیر انواعی از خزه‎ها و میکروارگانزیم‎ها مفید باشند، می‎توانند به تغییرات رطوبتی مضر، تشدید جریان هوا و رشد بیش از پیش برخی گیاهان منجر گردند. این موضوع در کاربرد نورافکن‎های ویژه عکاسی و فیلم‎برداری نیز صادق است. مهمتر اینکه چنانچه در موارد خاص امکان مرمت با ادوات نوری فراهم باشد، بیش از هر روش دیگری به اصلی‎ترین توصیه‎های مرمتی (یعنی حداقل دخالت و امکان برگشت‎پذیری) دست‎یافته‎ایم.
به این منظور لازم است قبل از هر نوع اقدامی به سئوالات بسیاری پاسخ بگوئیم. از جمله اینکه؛
ـ رعایت چه نکات ایمنی و امنیتی لازم و ضروری است؟
ـ زیباشناسی چگونه در نورپردازی رخ می‎نماید؟
ـ تأثیرات شیمیائی و بیولوژیکی هریک از نورهای حاصل از منابع مختلف در ارتباط با مصالح بنا و جنس نقوش تزئینی و… کدام است؟
ـ تأثیرات روانی نورها از لحاظ شدت و رنگ و حتی زاویه تابش چیست؟
ـ تجهیزات مورد استفاده در نورپردازی‎های مورد نظر کدامند، دارای چه ویژگی‎هایی هستند و دسترسی به تولیدکنندگان آنها چگونه میسر است؟
ـ نقش حفاظتی و مرمتی نورپردازی چگونه است و چه امکاناتی را در این زمینه فراهم می‎کند؟
ـ تأثیرات نورپردازی در احیاء و معرفی ارزش‎های نهفته در بناها و محوطه‎های تاریخی و جلب توجه بیشتر برای محققین و گردشگران چگونه است؟
و سئوالات جزئی‎تر دیگری که باید متناسب با هر مبحث نورپردازی به‎دقت مدنظر قرار گرفته و با نکته‎بینی و نکته‎سنجی اجرا شود.
شایسته است برای حصول نتایج اجرایی، این بحث را در دو شاخه نورپردازی بیرونی و نورپردازی داخلی دنبال کرد. بخش اول بیشتر مربوط به شب و ساعات تاریکی است. اما دامنه نورپردازی داخلی ممکن است در قسمت‎هایی شامل هنگام روشنائی روز نیز باشد. به‎طور خلاصه در اجرای طرح‎های خلاقانه نورپردازی، نتایج زیر حاصل خواهد شد:
ـ افزایش زمان بهره‎برداری، استفاده و حضور در محیط.
ـ امکان فعالیت بهتر و ایمن‎تر پرسنل شاغل در پروژه و کارگاه.
ـ معرفی دسترسی‎ها و موقعیت شهری بنا.
ـ جذب، هدایت و راهنمائی گردشگران.
ـ حفاظت از آثار و برقراری امنیت و ایمنی بیشتر در بنا و در محوطه.
ـ معرفی ارزش‎های فنی و هنری عناصر، فضاها و تزئینات و تاکید بر معانی واقعی پنهان در معماری و نمایش جلوه‎ای تازه از آثار تاریخی.
ـ ارائه راهکارهایی برای حفاظت، احیاء، بازآفرینی و مرمت ابنیه تاریخی با جلوه‎های خاص نوری.
امروزه در نقاط مختلف دنیا معرفی و ارائه زوایای خوب عکاسی ـ به آماتورها و نیمه‎حرفه‎ای‎ها ـ از طریق نصب تابلو و… بسیار رایج است. طراحی منطقی نورها می‎تواند این نیاز را هم به‎خوبی برآورده کند و حتی جلوه‎های تازه‎ای بیافریند. این شیوه خود نتایج شگفت‎انگیزی از حضور و همدلی عمومی را در پی خواهد داشت که از اولین اصول حفظ آثار تاریخی و فرهنگی شمرده می‎شود. حتی به‎عنوان مثال این امکان و توانائی وجود دارد که با استفاده از طیف‎های رنگی متناسب و انتخاب آگاهانه کمی و کیفی نورها اقدام به لایه‎نگاری و دوره‎بندی تاریخی در بنا نمود.
در تئوری‎های امروزی، تفکیک یک اثر هنری از اجزاء پیرامون آن ـ که روزگاری صدمات غیرقابل جبرانی به بناهای تاریخی دنیا وارد کرد ـ دیگر به‎کار نمی‎آید. نور عامل شاخصی برای نمایش بهتر فضای سبز، مبلمان محوطه و… شمرده می‎شود. لازم است در طراحی نور محوطه، گذشته از تمرکز بر روی درختان و درختچه‎ها و… به فضاهای خدماتی مجموعه ـ مثل سرویس‎های بهداشتی، کیوسک اطلاعات، فروشگاه‎ها و… ـ و همچنین مسیرهای دسترسی به قدر اهمیت موضوع پرداخته شود. همچنین لازم است قسمت‎هایی به‎عنوان محل نشستن، تمرکز، استراحت و یا حتی نقطه‎ای که نما و منظر ایده‎آلی از بنا را معرفی می‎کند، با نور کافی معرفی شوند. بهره‎برداری متناسب از نور می‎تواند به همبستگی و تعریف روابط اجزاء در مجموعه‎های تاریخی کمک نماید.
عملیاتی همچون حفاری و گمانه‎زنی‎های باستان‎شناسی، پستی و بلندی و اختلاف سطوح، مسیرهای منقطع و یا معابری که زوایای تند دارند، پله‎ها و… می‎توانند در هنگام تردد برای بازدیدکنندگان خطر آفرین باشند. یکی از وظایف حائز اهمیت در طراحی نورپردازی محیطی بنا، به ترفندهایی مربوط می‎شود که این خطرات را تا سرحد امکان کاهش داده و موجب اطمینان خاطر گردد. به عنوان مثال پرهیز از نورهای خیره‎کننده، رفع سایه‎های غلیظ، تأمین نور کافی در سطوح پائینی و نصب علائم هشدار دهنده قابل رویت، مفید خواهد بود. پرواضح است که این تجهیزات نباید مخل منظر بنا در هنگام روشنائی روز باشند.
فراموش نباید کرد که برای حفظ بنا و به‎ویژه تزئینات ظریف بنا از حمله حشراتی که جذب نور می‎شوند و ممکن است آسیب‎های زیادی ایجاد کنند و یا مناظر نازیبائی تولید نمایند، نصب منابع نوری مخصوص ـ با پرتوهایی که حشرات را به سمت خود می‎کشند ـ در فواصل مناسب لازم و ضروری است.
یکی دیگر از نکات قابل توجه در شناخت ظاهری هر بنا، رویت خطوط اصلی معماری است که باید در طراحی نورپردازی تا حد امکان به شکلی واقعی نمایش داده شود. تضادهای شدید نوری و اختلاف شدت و زاویه انعکاس نور در کنج‎ها می‎توانند نمایانگر این خطوط اصلی باشند. از طرفی سایه‎های تند و غلیظ ممکن است تصوری از خطوط کاذب را بوجود آورند.
همیشه لازم نیست برای ترمیم بدنه‎ها، حفره‎ها و ترک‎های ناشی از فرسودگی و نشست و… را با مصالح مختلف پر کرد. گاهی این امکان وجود دارد که این خرابی‎ها ـ به ویژه در دورنماهاـ با ترفندهای نوری مرمت شوند. یعنی می‎توان با تابش نور کافی و کاهش سایه‎های موجود در این تورفتگی‎ها حجم آن‎ها را به‎طور ملموسی کمتر کرد. به‎شکلی که تا حد ممکن کمتر به چشم دیده شوند. حتی لوازم امروزی تأمین نورهای متمرکز، این امکان را فراهم کرده‎اند که بخش‎ها و حجم‎های بزرگی از بنا را با نور بازسازی کرد و یا نقوش مستهلک شده‎ای را نمایش داد.
شبکه وسیع داربست‎های فلزی داخلی و تردد بازدیدکنندگان ناآشنا و… در صورت بی‎توجهی تبدیل به تله‎های مرگ‎آوری از برق‎گرفتگی ناشی از اتصالات الکتریکی و آتش‎سوزی خواهند شد. شکی نیست که رعایت توصیه‎های ایمنی در کابل‎کشی‎ها ارزش‎هایی فراتر از برآوردهای اقتصادی و زمانی داشته و جای هیچگونه سهل‎انگاری در آن نیست. استفاده از انواع کابل‎های روکش‎دار مرغوب، پیش‎بینی کانال‎های ویژه، اتصالات اصولی، انتخاب درست مسیرها در کوتاه‎ترین مسیر ایمن، نصب صحیح کابل‎ها و ادوات الکتریکی، امکان بازدیدهای ادواری و… باید مدنظر قرار بگیرند. دیگر اینکه لوازم نورپردازی و روشنایی، توان الکتریکی و مصرف بالایی دارند. لازم است تناسب انشعاب برق و مصرف این ادوات به‎دقت کنترل و درصورت ضعف و لزوم با همکاری مراجع مربوطه اصلاح گردد.
در رعایت نکات ایمنی، همچنین است مسیرهای دسترسی به کارگاه‎ها و خصوصاً راه‎پله‎های طبقات که مورد استفاده بازدیدکنندگان نیز قرار می‎گیرد. توصیه می‎شود برای جلوگیری از زمین خوردن افراد و فراهم شدن شرایط دید مناسب، تأمین روشنائی این مسیرها به‎ویژه در اولین پاخور به نحو مطلوب انجام شود. (معمولاً گذشته از موارد خاص و تأکیدی، نوری با شدت ۵۰ تا ۱۵۰ لوکس برای رویت بخش‎های داخلی بنا و آثار به نمایش گذاشته شده و تصویربرداری ویدئویی کافی و مناسب است.)
لازم است روشنائی کافی متناسب با حساسیت موضوع جهت تأمین شرایط ایده‎آل برای فعالیت هنرمندانی تأمین شود که با ظرافت خاصی به امور محوله در گارگاه، به‎ویژه در بخش تزئینات می‎پردازند. پرداختن به این موضوع منجر به سرعت عمل بیشتر، افزایش رضایت شغلی، کاهش خستگی پرسنل و تعدیل ضرائب خطا خواهد شد. در ضمن در معرفی بهتر کارگاه به محققین و بازدیدکنندگان مؤثر خواهد بود.
گاهی ممکن است نوع خاصی از نقوش و رنگ‎ها در محدودة طیفی خاص، دید بهتری داشته باشند که قطعاً در پروسة شناسائی و ترمیم آنها مؤثر است. در انتخاب منابع روشنائی کارگاه عملیات مرمت تزئینات توجه به این نکته نتایج مثبتی خواهد داشت. همچنین لازم است از نورهای تخت در مورد نقوش کم رنگ و با برجستگی اندک پرهیز کرد. نورهای متمرکز این توانائی را دارند که در زاویه تابش مناسب، سایه‎های تیز و قابل رویت بوجود آورند. در هریک از کارگاه‎ها و بطور مجزا، انعطاف‎پذیری طراحی منابع نوری هماهنگ با نیاز و سلیقه کاربران توصیه می‎شود. به ترتیبی که علاوه بر سایه‎اندازهای قابل تنظیم، امکان تغییر بعضی از زوایای تابش و شدت نورها مهیا بوده و حتی‎الامکان کلیدهای فرعی خاموش و روشن با عملکردهای آسان در دسترس کاربران قرار داشته باشد.
شدت نورهای حاصل از منابع مصنوعی ـ در مقایسه با نور آفتاب ـ به نسبت مسافت طی شده بطور محسوسی تحلیل پیدا می‎کند. از همین‎رو زوایای دور از منابع نوری از روشنائی کمتری برخوردار خواهند بود. به این ترتیب بنابر عادت، تاریکی تدریجی رو به انتهای فضاهایی مانند ایوان‎های بزرگ، تصوری از عمق را تشدید می‎کنند. از طرفی علاوه بر تحلیل نورهای انعکاسی، خاصیت فیزیولوژیک چشم نیز باعث می‎شود که جزئیات انتهای چنین فضاهایی تنها به‎شرط افزایش نور نسبت به بخش‎های نزدیک‎تر به‎راحتی دیده شوند. لازم است ترکیب نور در فضاهای مورد بحث در خدمت هریک از این الویت‎ها عمل نماید.

سعید فلاح فر