آثار تربیتی نماز

● معنا و مفهوم نماز
نماز در لغت به معنای پرستش، نیاز، سجود، بندگی و اطاعت، خم شـدن برای اظهار بندگی و اطاعت و یکی از فرایض دین و عبادت مخصوصی است که مسلمانان پنج بار در شبانه‌روز به جا می‌آورند. نماز یعنی خدمت و بندگی، فرمان‌برداری، سر فرود آوردن و تعظیم کردن به نشانه احترام.
نماز، داروی نسیان و وسیله ذکر خداوند است. نـمـاز، رابطه معنوی مخلوق با خالق است. نماز یعنی دل کندن از مادیات و پرواز دادن روح؛ یعنی پا را فراتر از دیدنی‌ها و شنیدنی‌ها نهادن.
● نماز در قرآن و حدیث
فلسفه، فایده و آثار، شرایط و آداب و اوصاف نماز در آیات و روایـات بسیاری آمده که پرداختن به همه آن‌ها در این جا ممکن نیست، لکن به طور مختصر قطره‌ای از دریای معارف اسلامی را درباره نماز بازگو می‌کنیم.
نماز، بزرگ‌ترین عبادت و مهم‌ترین سفارش انبیا است. لقمان حکیم پسرش را به نماز توصیه می‌کند.
حضرت عیسی(ع) در گهواره فـرمـود: خـدایـم مـرا بـه نـماز و زکات سفارش کرده است.
حضرت ابـراهـیـم(ع) هـمـسر و کودک خویش را در بیابان های داغ مکه آن هـنـگـام که هیچ آب و گیاهی نداشت، برای به پا داشتن نماز مسکن داد. پیشوایـان معصوم ـ علیهم‌السلام ـ هنگام نماز رنگ می‌باختند. گـرچـه بـعـضـی نـمـاز را به خاطر بهشت یا ترس از عذاب جهنم می‌خـوانند، اما حضرت علی(ع) نه برای تجارت و ترس از آتش، بلکه به خاطر شایستگی خدا برای عبادت نماز می خواند.
نماز، اهرم استعانت در غمها و مشکلات است. خداوند می‌فرماید: از صبر و نماز در مشکلات کمک بگیرید و بر آنها پیروز شوید. نماز به منزله پرچم و نشانه مکتب اسلام است. پیامبر اکرم می‌فرماید: (علم الاسلام الصلوه).
نماز به منزله سر نسبت به تن است. پیامبر(ص) می‌فرماید: (موضع الصلوه من الدین کموضع الراس من الجسد).
نماز برای اولیای خدا شیرین و برای غیر آنان دشوار و سنگین است. قرآن می‌فرماید: (وانها لکبیره الا علی الخاشعین).
در اهمیت نماز همین بس که حضرت علی(ع) در جنگ صفین و امام حسین(ع) در ظهر عاشورا دست از جنگ کشیدند و به نماز ایستادند. و آنگـاه کـه بـه عـلی(ع) ایراد گرفتند که چه هنگام نماز است؟ ایـشـان فرمود: ما برای همین می‌جنگیم تا مردم اهل نماز باشند.
در زیـارت‌نـامـه وارث مـی‌خـوانیم: (اشهد انک قد اقمت الصلوه؛ شهادت می‌دهم که تو نماز را برپا داشتی.)
حضرت علی(ع) درباره نماز بارها سخن به میان آورده که در اینجا به چند نمونه اشاره می‌کنیم.
الـف) درباره برکات نماز می فرماید: فرشتگان، آنان را در بر می‌گیرند و آرامش بر آنان نازل می‌شود، درهای آسمان بر آنان گشوده و جایگاه خوبی برایشان آماده می‌شود.
ب) در خـطـبـه ۱۹۶ نهج‌البلاغه گوشه‌هایی از مفاسد اخلاقی همچون کـبر و سرکشی و ظلم را برمی‌شمارد و آنگاه می‌فرماید: نماز به هـمـه وجـود انـسـان آرامـش می‌بخشد، چشم‌ها را خاضع و خاشع می‌گـردانـد، نـفس سرکش را رام و دلها را نرم و تکبر و بزرگ‌منشی را محو می‌کند.
ج) هـم‌چـنین در نامه‌ای به محمد بن ابی‌بکر می‌نویسد: نماز را در وقـت مـعین آن به جای آر و به خاطر آسوده بودن از کار نماز، پیش از وقت معین آن را برپای مدار و آن را واپس مینداز.
● آداب نماز و آثار تربیتی آن
شرایط و آداب نماز به قدری زیاد است که تمام نظام‌ها و روابط انـسـانـی را بـه طور خودکار تنظیم و اصلاح می‌کند. توجه به همه آثـار تربیتی نماز کار مشکلی است ولی ما چند نمونه آن را بیان می کنیم:
۱) ادب در بـرابـر سـخـن امـام جماعت؛ در نماز جماعت وقتی امام مشغول خواندن حمد و سوره است باید ساکت باشیم.
۲) مراعات حقوق دیگران؛ آب وضو، مکان نمازگزار و لباس او باید حـلال و از مـال دیگران و غصبی نباشد؛ حتی اگر از مال خمس نداده لباس تهیه کند, نمازش باطل است.
۳) تغذیـه و بهداشت نمازگزار؛ اگر نمازگزار از مشروبات الکلی استفاده کـرده باشد، تا چهل روز نمازش مورد قبول نیست. لباس نمازگـزار نیز باید پاک باشد و بهتر است به هنگام نماز عطر و مسواک زد و موها را شانه کرد.
۴) همسرداری؛ کسی‌که به همسر خود نیش بزند، نمازش قبول نیست.
۵) ولایت؛ کسی که اهل نماز است ولی تسلیم طاغوت‌ها است و ولایت و حـکـومـت رهـبـران اسلامی را پذیرا نیست، نمازش قبول نیست؛ گرچه تمام عمر در کنار کعبه باشد.
۶) نظم و ترتیب؛ در تمام کلمات و کارهای نماز نظم و ترتیب به چشم می‌خورد.
۷) انعطاف و هم‌آهنگی؛ امام جماعت باید با مردم هم آهنگ باشد؛ بـه ایـن معنا که مراعات ضعیف‌ترین افراد را بکند. اگر کسی دیر بـه جماعت رسید، امام باید کمی رکوع خود را طول بدهد تا او نیز بـه نـمـاز بـرسد. مردم نیز باید خود را با امام هم آهنگ کنند؛ مـثـلا کسانی‌که یک رکعت از نماز جماعت عقب هستند و در رکعت دوم بـه جـمـاعـت پیوسته‌اند، می‌توانند با نوعی انعطاف و تغییر در نماز جماعت شرکت کنند.
۸) اعـتـماد؛ اگر هریک از امام یا مردم در انجام قسمتی از نماز شـک کـردنـد، بـایـد بـه یکدیگر اعتماد کنند؛ یعنی با توجه به رفتار دیگری تصمیم بگیرند.
۹) ورزش؛ اگـرچه نماز برای انجام وظیفه الهی است، ولی طراحی آن طـوری اسـت که در لابه‌لای نماز و حرکات رکوع و سجود یک نوع حرکت ورزشی نیز نهفته است.
۱۰) آمـوزش اجباری؛ نمازگزار باید مسائل و احکام مورد نیاز خود را فرا گیرد.
۱۱) آگـاهـی از اخـبـار؛ مـردم با شرکت در نماز جمعه و جماعت با اخبار و مسائل دینی و مشکلات مسلمانان آشنا می‌شوند.
۱۲) امـر به معروف و نهی از منکر؛ (حی علی الصلوه) در اذان یکی از بزرگ‌ترین معروف‌ها است.
● معانی بلند عبارات و الفاظ نماز
نـمازگزار با گفتن (الله اکبر) ابهت همه ابرقدرت‌ها را می‌شکند و خـطـ بـطلان بر همه قدرت‌های طاغوتی، وسوسه‌های ابلیس و جاذبه‌های مادی می‌کشد.
بـا گفتن (بسم الله) به کار خود قداست و کرامت می‌دهد و در خود تـوکـل و وابستگی به قدرت غیبی را ایجاد می‌کند و به دنیا اعلام مـی‌کـنـد قدرتی که من به او پناه آورده‌ام، سرچشمه مهربانی‌ها است.
بـا (الـحـمـدلله) گفتن خود را از اطاعت کردن و بله قربان گفتن انسان‌های سفله و پست رها می‌کند.
بـا (رب العالمین) قدرت لایزال خداوندی را بر تمام جهانیان حاکم می‌داند.
با (الرحمن الرحیم) تمام هستی را از آن خدا معرفی می‌کند.
بـا ایـن جمله بیان می‌کند که نه تنها نعمت‌های مادی خداوند ما را احـاطه کرده بلکه نعمت‌های معنوی خداوند نیز ما را فراگرفته است.
بـا گـفتن (مالک یوم الدین) مسیر و آینده را مشخص می‌کند و یاد روز سخت دادرسی را در دل زنده می‌کند.
تـا ایـن‌جـا، نمازگزار زمینه برای اظهار بندگی و ابراز نیاز و مـددخـواهـی از خدا را فراهم می‌کند و بعد از این مرحله با درک عـظـمـت خـدا و رحـمـتش و ابراز نیاز خویش می‌گوید: (ایاک نعبد وایـاک نـسـتـعـین) تنها مطیع امر تو هستیم نه غلام حلقه به گوش جباران و تنها از تو یاری می‌طلبیم.
با گفتن (اهدنا الصراط المستقیم) از خدا طلب هدایت می‌کند، چرا کـه با پیمودن این راه او به تمام هوس‌ها و افراط و تفریط‌ها و وسوسه‌های شیطانی پشت پا می‌زند.
با گفتن (صراط الذین انعمت علیهم) الگوها را مشخص می‌کند.
بـا (غـیـر الـمغضوب علیهم ولا الضالین) به گروه‌های انحرافی که انسان‌های پاک را اغفال می‌کنند، هشدار می‌دهد.
بـا رکوع در برابر عظمت پرورگار، اظهار بندگی و اطاعت می‌کند و فـروتنی و تواضع و خضوع خود را در برابر عظمت پروردگار نشان می‌دهد.
با سجده، تذلل و اظهار کوچکی و خاکساری در برابر خدا را نمایان می‌سازد.
ذکـر مـقـدس (سبحان الله) که در تمام عبادت‌ها به چشم می‌خورد، حـقـیـقـتـی را در بر دارد که ریشه در همه عقاید و تفکرات صحیح اسـلامـی دوانده است و زیربنای ارتباط انسان با خدا و صفات کمال او اسـت؛ روح تعبد و مغز عبادت، همان تسبیح است. توحید و عدل و نـبـوت و امـامـت و معاد براساس تسبیح خدا و منزه دانستن او از عـیـوب و کـمبودها است. توحید خالص جز با منزه دانستن پروردگار از شریک و شبیه و عیب و عجز محقق نمی شود.
● آثار فردی و اجتماعی نماز
نـمـاز تأثیر بسزایی در زندگی فردی و اجتماعی فرد دارد. در این‌جا برخی از آنها را فهرست‌وار بیان می‌کنیم.
نمازگزار در مقایسه با کسی که نماز نمی‌خواند، احساس آرامش بیشتری دارد.
هـنـگـامی که از طریق نماز، روح خود را به معراج می‌فرستد و با خـدا و نام او پیوند می‌دهد، احساس عزت و قدرت می‌کند و از هیچ‌کس و هیچ قدرتی نمی‌ترسد.
نـمازگزار هیچ‌گاه چشمش را به چیزهای حرام آلوده نمی‌کند و نمی‌گـذارد هوس‌های زودگذر و وسوسه‌های شیطانی روح و ذهنش را مشغول کـنـد. در مـقـابل، دامن‌گیری مفاسد، جاذبه‌های آلوده موجود در اجـتـمـاع، زلـف‌هـا و بدن‌های عریان، صحنه‌های بدآموز و تحریک‌کـنـنده، موسیقی و نغمه‌های حرام چنان پرده‌ای بر دل‌های افراد بـی‌نـماز می‌کشند که آنان را توان مشاهده و ارتباط با ظرایف و لطایف و معنویت نیست.
در جـهان امروز که لجام گسیختگی فرهنگی به طور فزاینده‌ای سلامت و امـنیت جانی بسیاری از جوامع را به مخاطره انداخته است و همه روزه شاهد طغیان و عصیان گروه‌های مختلف مردم به ویژه نوجوانان و جـوانان هستیم، کیست که فریادرس این مردم باشد؟! آیا چیزی جز نـماز و توکل و امدادهای غیبی خداوندی می‌تواند ناجی این افراد از مـنـجـلاب ایـن گـنـاهان عظیم شود و آنها را از سقوط به دره نیستی و فلاکت باز دارد؟
● آثار و عواقب ترک نماز
تـرک نماز در دنیا و آخرت عواقب تلخی دارد. در قیامت، اهل بهشت از دوزخـیـان می‌پرسند: چه چیزی شما را روانه جهنم کرد؟ یکی از پـاسـخ‌هایشان این است که ما پای‌بند به نماز نبودیم.
در جایی دیگر به نمازگزارانی که در نمازشان سهل‌انگاراند؛ یعنی گاهی می‌خوانند و گاهی نمی‌خوانند، می‌گوید: وای بر آنان.
رسـول خدا(ص) فرموده است: (من ترک الصلوه متعمدا فقد کفر؛ هرکه عمداً نماز را ترک کند، از اسلام خارج شده و کافر است.)
در جـایـی دیـگر می‌فرماید: (بین العبد وبین الکفر ترک الصلوه؛ مرز بین بنده خدا و کفر، ترک نماز است.)
هیچ انسان با وجدان و متفکری نیست که از ابعاد و اسرار و ظرایف نـماز آگاه باشد ولی از کنار آن‌ها بی‌اعتنا رد شود، مگر کسانی کـه بـه خـاطر غفلت و بی‌خبری، توفیق سخن گفتن با خداوند را از خود سلب کرده‌اند.

سمیه درودیان کارشناس مترجمی زبان عربی
۱ ـ لقمان (۳۱) آیه ۱۷.
۲ ـ مریم (۱۹) آیه۳۱.
۳ ـ ابراهیم (۱۴) آیه۳۷.
۴ ـ نهج البلاغه, حکمت ۲۳۷.
۵ ـ نهج الفصاحه, روایت ۳۰۷۵.
۶ ـ طه (۲۰) آیه۱۴.
۷ ـ نهج البلاغه فیض الاسلام, خطبه ۲۱۳.
۸ ـ همان, نامه ۲۷.
۹ ـ مدثر (۷۴) آیه۴۳.
۱۰ ـ ماعون (۱۰۷) آیه۴.
۱۱ ـ نهج الفصاحه, روایت ۱۰۹۸.
۱۲ـ ثمرات الحیوه, ج۳, به نقل از :بحارالانوار, ج۹.
۱۳ـ وسائل الشیعه, کتاب الصلوه.
۱۴ـ مفاتیح الجنان, زیارت امام حسین(ع).
۱۵ـ وقعه الطف, ص۲۳۲.
۱۶ـ مدثر(۷۴) آیه ۴۳ـ۴۲.
۱۷ـ سفینه البحار, ج۲, ص۴۴.
۱۸ـ قاموس المحیط, ج۴, ص۳۲۹.
۱۹ـ یونس (۱۰) آیه ۲۵.
۲۰ـ غافر (۴۰) آیه ۴۱.
۲۱ـ بقره(۲) آیه ۱۸۶.
۲۲ـ نمل(۲۷) آیه ۶۲.
۲۳ـ نیایش, ترجمه و مقدمه به ضمیمه دعا از دکتر علی شریعتی و مهندس مهدی بازرگان, ص۴۳.
۲۴ـ مفاتیح الجنان, ترجمه فارسی مرحوم الهی قمشه ای, مناجات خمسه عشر, مناجات مریدین, ص۲۲۸.
۲۵ـ دعا بزرگ ترین نیروهای جهان (انتشارات نور جهان, بی تا) ص۹.
۲۶ـ علینقی فیض الاسلام, ترجمه و شرح صحیفه سجادیه, دعای ۲۷, ص۱۸۰.
۲۷ـ سفینه البحار, ماده دعا.
۲۸ـ سید یوسف ابراهیمان آملی, آفتاب عرفان, ج۳, ص۲۳۱.
۲۹ـ بقره(۲) آیه ۱۸۲.
۳۰ـ اعراف(۷) آیه ۲۴.
۳۱ـ تفسیر ادبی و عرفانی کشف الاسرار, سوره اعراف (۷) جزء۸, ج۱, ص۴.
۳۲ـ اعراف(۷) آیه ۵۴.
۳۳ـ تفسیر المیزان, ج۳, ص۷۷, ذیل آیه ۱۸۶, سوره بقره.
۳۴ـ تفسیر المیزان, ج۳, سوره بقره, بحث روایی از کتاب عده الداعی.
۳۵ـ همان.
۳۶ـ اصول کافی, ج۴, باب الدعا سلاح المومن, ص۲۱۴.
۳۷ـ بقره(۲) آیه ۴۰.

منبع : پژوهه دین