گوهر ایرانی

وجود توانمندی‌های بالقوه کشور در این بخش باعث شده تا برخی از سرمایه‌گذاران هندی خواستار مشارکت در زمینه توسعه این صنعت در ایران شوند. عواقب عدم برنامه‌ریزی و اجرای یک طرح جامع، سبب شده است تا در اثر قاچاق سنگ‌های قیمتی از ایران به کشورهای اروپایی سرمایه عظیمی با نازل‌ترین قیمت از کشور خارج شود، برای مثال سالانه مقادیر زیادی یاقوت با قیمت هر قیراط ۱۰ دلار به اروپا منتقل و پس از فرآوری با ۱۰۰ برابر افزایش ارزش افزوده وارد بازار جهانی جواهرآلات می‌شود.
۱) سنگ‌های قیمتی: تجارت و صنعت آن‌ها در یک نگاه
کانی‌ها و سنگ‌های گران‌بها موادی هستند که از دیرباز ارزشمند به‌شمار آمده‌اند و آدمی به عنوان زیورآلات آن‌ها را به‌کار گرفته است. علاوه بر مصارف زینتی، این کانی‌ها کاربرد صنعتی نیز داشته و تقاضای زیاد برای برخی از این کانی‌ها مثل الماس، منجر به تولید مصنوعی آن‌ها نیز شده است. اما باید گفت که علی‌رغم اینکه برخی جواهرات به‌صورت مصنوعی تولید می‌شوند، اما ظرافت و ریزه‌کاری‌هایی که در طبیعت و به دست توان‌مند خالق هستی انجام می‌شود، هیچ‌گاه برای بشر قابل تقلید نبوده است. از این‌رو است که همواره نوع طبیعی سنگ‌های قیمتی ارزش خود را حفظ کرده و چه بسا با ظهور سنگ‌های مصنوعی بر ارزش آن‌ها افزوده شده است.
نام گوهر، جواهر یا سنگ قیمتی معمولا برای دسته‌ای از کانی‌ها به‌کار برده می‌شود که با داشتن برخی ویژگی‌ها از سایر کانی‌ها متمایز می‌شوند. از جمله این ویژگی‌ها می‌توان به زیبایی، کمیابی، استحکام و دوام فوق‌العاده اشاره کرد.
امروزه دیگر کم‌تر مانند گذشته جواهرات به‌منظور نشان دادن ثروت، مورد استفاده قرار می‌گیرند. از حدود ۴۰۰۰ نمونه کانی روی زمین تنها ۱۰۰ نمونه جذاب وجود داشته و آن‌ها را در ردیف جواهرات قرار می‌دهد. به‌ غیر از سنگ‌های قیمتی، انواعی از کانی‌هایی با ارزش کم‌تر نیز، تحت عنوان سنگ‌های ‌قیمتی شناخته می‌شوند. بنا‌بر بعضی آمار‌های غیر‌رسمی، بازار سالانه کانی‌ها و سنگ‌های قیمتی در کشورهای مختلف حدود ۶۰۰ میلیارد دلار برآورد شده است. از این مقدار حدود ۴۰۰ میلیارد دلار آن مربوط به سنگ‌های قیمتی است که تخمین‌ زده می‌شود ۷۵% آن متعلق به الماس باشد. آفریقا بزرگ‌ترین تولیدکننده الماس و قاره آسیا بزرگ‌ترین تولیدکننده سایر سنگ‌های قیمتی است.
بیشتر تولیدکنندگان جواهرات در دنیا، شرکت‌های کوچکی هستند که به‌طور مستقل از یکدیگر فعالیت می‌کنند.
۲) صنعت جواهرات در ایران و معضلات آن
اگرچه قسمت عمده‌ای از بازار سنگ‌های قیمتی دنیا در اختیار الماس است که معادن آن در ایران موجود نیست، اما باید گفت در ایران معادن فیروزه، آگات، یاقوت، زیرکن، لاجورد و برخی دیگر از سنگ‌‌های قیمتی و نیز انواعی از سنگ‌های نیمه‌قیمتی وجود دارد. از نظر کیفیت و اعتبار برخی از کانی‌های قیمتی ایران از اعتبار جهانی بالایی برخوردار هستند، به ‌عنوان مثال فیروزه ایرانی در دنیا رتبه اول را دارد و نمونه‌هایی از آن در موزه‌های زمین‌شناسی و معدنی دنیا نظیر موزه ایران و لندن و موزه زمین شناسی تهران و مشهد گواهی بر ارزشمندی این سنگ است.
ارزش تبادلات بین‌المللی فیروزه در سال ۲۰۰۱ بالغ بر ۷۲۰ میلیون دلار بوده است. اما در این میان سهم ایران به عنوان بهترین دارنده منابع فیروزه دنیا چقدر بوده است؟ متأسفانه امروز، این گوهر توسط واسطه‌های عرب، ترک و مالزیایی به قیمت نازل از ایران خریداری شده و پس از تولید زیورآلات به قیمت گزاف به کشورهای اروپایی و آمریکایی صادر می‌شود.
مروارید از دیگر انواع سنگ‌های زینتی معتبر ایرانی است. آب‌های خلیج فارس بهترین منطقه پرورش مروارید در دنیا است. اما به جز صید محلی مروارید توسط اهالی جنوب کشور، برنامه منسجمی به منظور پرورش و صید مداوم مروارید وجود ندارد. در این بین کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس از این راه درآمد قابل توجهی را عاید خود ساخته‌اند.
به دلیل وجود ذخایر مناسب سنگ‌های قیمتی در کشور و هم‌چنین موقعیت مناسب و ‏همسایگی با کشورهای تولید‌کننده این سنگ‌ها، می‌توان از یک سو از تجارت این محصول ارزش افزوده بالایی را نصیب کشور کرد و از سوی دیگر با توجه با اشتغال‌زایی مناسب، به آن رویکرد اشتغال‌زایی داشت (سرمایه اولیه ایجاد این شغل به ازای هر نفر در مقایسه با بسیاری از صنایع پایین‌تر است)? بنا‌بر برخی آمار‌ها، اشتغال‌زایی ایجادشده توسط این صنعت در هندوستان، شش میلیون نفر و در تایلند بیش از یک و نیم میلیون نفر است‏ گفته می‌شود به ازای ایجاد هر کارگاه یا کارخانه تولید سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی در کشور، بین ۲۰ تا ۱۰۰ شغل ایجاد می‌شود.
یکی از زمینه‌‌های مهم در این حوزه از صنعت و تجارت، فرآوری و افزایش کیفیت این دسته از سنگ‌ها است. در تقسیم‌بندی‌های سازمان فنی و حرفه‌ای کشور، شغل جواهرسازی جزء صنایعی است که از آن به "صنایع دستی" یاد می‌شود. بسیاری از سنگ‌های قیمتی پس از انجام کارهایی روی آن‌ها ارزشی چندین برابر پیدا می‌کنند. کارهایی مانند تراش و برش جواهرات، زیبایی و دل‌پسندی آن‌ها را صد چندان می‌کند. اما متاسفانه جای ذوق و نبوغ ایرانی در این بخش بسیار کم‌رنگ است. تراش جواهرات مرحله‌ای است که جدای از بحث معدن و استخراج، ارزش خاص خود را دارد. چه بسا کشورهایی تنها با پیشرفت در این زمینه و بدون داشتن معادن جواهرات، سود قابل توجهی را عاید خود ساخته‌اند.
متاسفانه در کشور ما در مورد کارهای جانبی روی سنگ‌های قیمتی از جمله افزایش رنگ و استحکام سنگ‌ها به منظور افزایش کیفیت آن‌ها فعالیت چندانی به‌چشم نمی‌خورد. بسیاری از معادن فعال کشور با کم‌ترین افت کیفیت سنگ‌های خود متروک و غیرفعال می‌شوند، درحالی‌که می‌توان با فرآوری صحیح، ارزش افزوده معادن را بالا برد. متاسفانه استخراج‌های غیر اصولی که دامن‌گیر بسیاری از معادن کشور است، لطمات جبران‌ناپذیری را به معادن سنگ‌های قیمتی وارد می‌آورد.
با نگاهی بر روند افزایشی تقاضای کشورها برای واردات سنگ‌های قیمتی می‌توان به اهمیت فرآوری و ساخت زیورآلات و جواهرات در کشور و تجارت جهانی آن پی برد. واردات سنگ‌های قیمتی ژاپن در سال ۲۰۰۵ رقمی معادل ۷/۱۶ میلیارد ین (۱/۱۵۲ میلیون دلار) با نرخ رشد ۹/۳ درصدی بوده است. این نرخ رشد بالاتر از نرخ رشد اقتصادی این کشور در سال ۲۰۰۵ (یعنی ۸/۲ درصد) است. تنها کشوری که واردات یاقوت سرخ، زمرد و یاقوت کبود را به ژاپن داشته، تایلند است. تایلند گسترده‌ترین بازار دنیا برای یاقوت سرخ و کبود را دارااست.
در سال ۲۰۰۵ مقدار واردات سنگ قیمتی به ایالات متحده و اروپا نیز به ترتیب ۷/۷۵۴ میلیون دلار و ۶/۳۸۳ میلیون یورو (۵/۴۷۹ میلیون دلار) بوده که رقم بالایی است. در این سال سهم واردات یاقوت سرخ، زمرد و یاقوت کبود به امریکا ۹/۴۱۱ میلیون دلار بوده است که این مقدار رشدی بالغ بر ۷/۱۵ درصد نسبت به سال ۲۰۰۴ داشته است. در طی این سال‌ها دلال‌های جواهر بیشتر به واردات سنگ‌های خیلی ظریف به این کشور علاقه‌مند بودند. لذا واردات به این کشور بیشتر از کشورهای سوییس و فرانسه صورت می‌گرفت.
وجود توانمندی‌های بالقوه کشور در این بخش باعث شده تا برخی از سرمایه‌گذاران هندی خواستار مشارکت در زمینه توسعه این صنعت در ایران شوند. با این وجود به نظر می‌رسد توسعه این صنعت نیازمند مشارکت بخش‌های مختلف دولتی و خصوصی در بررسی چالش‌ها و چشم‌اندازهای آن و برنامه‌ریزی و اجرای یک طرح جامع باشد. عواقب عدم چنین برنامه‌ریزی سبب شده است تا در اثر قاچاق سنگ‌های قیمتی از ایران به کشورهای اروپایی سرمایه عظیمی با نازل‌ترین قیمت از کشور خارج شود، برای مثال سالانه مقادیر زیادی یاقوت با قیمت هر قیراط ۱۰ دلار به اروپا منتقل و پس از فرآوری با ۱۰۰ برابر افزایش ارزش افزوده وارد بازار جهانی جواهرآلات شود. بررسی بازار، اتخاذ روش‌های مناسب اکتشاف، استخراج و فرآوری سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی، ‏برگزاری نمایشگاه و ارایه برنامه‌های آموزشی از اولویت‌های اصلی طرح جامع توسعه صنعت جواهرسازی ‏می‌باشد?.
با توجه به مباحث مطرح شده، صنعت سنگ‌های قیمتی می‌تواند در بحث اشتغال‌زایی در کشور ما نقش مهمی داشته باشد. با ارائه آموزش و تهیه دستگاه‌های تراش، به راحتی می‌توان اشتغال‌زایی نمود. حتی این کار به عنوان یک مدل شغلی برای زنان سرپرست خانوار نیز مطرح است.
۳) موضوعات چالش ‌برانگیز در صنعت جواهرات ایران
کشور ایران از لحاظ ذخایر سنگ‌های قیمتی از ظرفیت مناسبی برخوردار ‏است، اما متأسفانه این بخش توسعه لازم را پیدا نکرده که البته با حمایت دولت و با کمک تشکل‌ها و بخش خصوصی، ‏راه‌اندازی و تقویت صنعت سنگ‌‌های قیمتی دور از دسترس نیست.
با عنایت به آنچه گفته شد، به‌نظر می‌رسد پرداختن به موضوعات زیر در سطح کلان موجب رونق این صنعت زیبا، جذاب و در عین‌ حال پردرآمد باشد:
۱)بررسی سیاست‌های موجود در مورد اکتشاف معادن سنگ‌های قیمتی.
۲) بررسی نیازمندی‌های توسعه صنعت جواهرات در ایران.
۳) بهره‌گیری از بهترین و پیشرفته‌ترین روش‌های استخراج به نحوی که تا حد ممکن از منابع طبیعی سنگ‌ها استفاده شود.
۴) ارتقای هنر فرآوری، تراش و برش‌کاری سنگ‌های قیمتی، به نوعی که صرفا به خام فروشی پرداخته نشود.
۵) تلاش در جهت استفاده از روش‌های مناسب افزایش رنگ و استحکام، در معادن فعال و غیر فعال در جهت افزایش ارزش افزوده معادن سنگ‌‌های قیمتی.
۶) حمایت از صنایع دستی، خصوصا طراحی و تراش سنگ‌های قیمتی که اشتغال‌زایی سریع و بسیار گسترده را به دنبال دارد (جهت کنترل بیکاری و افزایش سطح درآمد عمومی).

منبع : شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران