یادگیری در حیوانات

اگر اندازه مغز پستانداران را با اندازه بدن آنها مقایسه کنیم. می‌فهمیم که آنها بزرگترین مغز را در میان جانداران دارند. وظیفه مغز، تفسیر اطلاعات رسیده از طریق حواس بدن و شناسایی پاسخ مناسب است. پستاندارها چه نیازی دارند که باید مغز بزرگتری داشته باشند؟
● غریزه و یادگیری
جانوران باید برای زنده ماندن یاد بگیرند. آنها باید بتوانند غذا پیدا کنند، از درندگان دوری کنند جفت مناسبی برای تولید مثل بیابند. اما چگونه این کار را انجام می‌دهند؟
بغضی از رفتارهای جانوران توسط ژنهای آنها معین می‌شود، درست مانند ویژگی های فیزیکی شان. این رفتارها را رفتارهای "غریزی" می‌نامیم.
این نوع کارها برای ادامه حیات در کودکی ضروری است، چون به حیوان کمک می‌کند که خطر و غذا را بشناسد. اما حیوانات باید قادر باشند که به تدریج یاد بگیرند و تجربیات خود را افزایش دهند. فقط در این صورت است که می‌توانند خود را با شرایط مختلف وفق دهند. این دسته از رفتارها را که با گذشت زمان و در اثر یادگیری شکل می‌گیرند، "رفتارهای اکتسابی" می‌نامیم.
حتی حشرات هم می‌توانند کارهای جدید یاد بگیرند. مثلاً پروانه‌ها به طور غزیزی به سمت گلهای رنگی خاص کشیده می‌شوند. اما قادرند با توجه به شرایط محیطی به سرعت تغییر پیدا کنند. اگر پروانه ای نتواند یاد بگیرد که از گلهای دیگر نیز استفاده کند، وقتی گلی با رنگ مورد نظر او یافت نشود، خواهد مرد.
اما همه حیوانات شانس یادگیری یکسانی ندارند. بچه هایی که مجبورند از همان ابتدا روی پای خود بایستند، باید در هنگام تولد توانایی های بیشتری داشته باشند. یعنی بخشی از فعالیت های آنها از پیش برنامه ریزی شده است، مثلاً بدون هیچگونه تجربه قبلی قادرند هم نوعان خود را بشناسند. ولی وقتی والدین از فرزندان خود مراقبت کنند، بچه‌ها نه تنها می‌توانند هم نوعان خود را ببینند و رفتارهای آنها را بیاموزند، بلکه حتی فرصت دارند تا از راه آزمون و خطا بیشتر و بیشتر یاد بگیرند.
نوزادان پستانداران در دوران شیرخواری و گاهی حتی تا تولد فرزند بعدی تحت مراقبت پدر و مادر قرار دارند.
این به آنها زمان کافی می‌دهد تا با مشاهده مادر خود، چیزهای مختلفی یاد بگیرند. تنبل یاد می‌گیرد کدام برگها خوردنی است، موش کور دهان مادرش را لیس می‌زند تا بفهمد او چه می‌خورد و بچه شامپانزه کار با ابزارها را یاد می‌گیرد. درست است که مادر به طور مستقیم به فرزندش آموزش نمی دهد، اما او را در شرایطی قرار می‌دهد که یا از راه آزمون و خطا و یا با تکرار کردن رفتارهای دیگران مطالب جدیدی بیاموزد. به هر حال، تحقیق در این زمینه بسیار مشکل است، چون هیچ کس نمی داند که در ذهن گونه های دیگر چه می‌گذرد
● چرا پستانداران باهوش تر هستند؟
اگر اندازه مغز پستانداران را با اندازه بدن آنها مقایسه کنیم. می‌فهمیم که آنها بزرگترین مغز را در میان جانداران دارند. وظیفه مغز، تفسیر اطلاعات رسیده از طریق حواس بدن و شناسایی پاسخ مناسب است. پستاندارها چه نیازی دارند که باید مغز بزرگتری داشته باشند؟
اولین چیزی که به ذهن می‌رسد اینست که آنها خونگرم هستند. جانور خونگرم باید دمای بدن خود را ثابت نگه دارد. این فرآیند نیاز به انرژی فراوانی دارد، پس آنها باید در انتخاب منابع غذایی و گوارش آن دقت زیادی داشته باشند. بیشتر خزندگان و دوزیستان هنگام تغذیه از یک دستورالعمل ساده پیروی می‌کنند. "اول بخور، بعد فکر کن."
آیا تا به حال غذا خوردن تمساح، را دیده اید؟ وقتی به طعمه خود حمله می‌کند، همراه آن مقدار زیادی گل و لای و مواد غیر قابل استفاده نیز می‌خورد. دستگاه گوارش او نیز با این سیستم سازگار است. هر چه را که بتواند جذب می‌کند. باقی مواد نیز آسیبی به او نمی رسانند و پس از عبور از اندامهای گوارشی، دفع می‌شوند.
اما پستانداران نمی توانند معده خود را از چیزهای بی خاصیت پر کنند. آنها نسبت به تغذیه شان حساس هستند و درباره غذای خود با وسواس تصمیم گیری می‌کنند. بنابراین با اینکه حواس آنها مشابه حیوانات دیگر است، ولی مغز بزرگتری دارند تا بتواند اطلاعات رسیده را تجزیه و تحلیل کند و عمل مناسب را تشخیص دهد.
این مغز بزرگ به آنها امکان یادگیری درباره محیط اطراف خود را می‌دهد. بچه ماهی ها، خزندگان و دوزیستان وقتی از تخم خارج می‌شوند، تک و تنها هستند و فقط به حواس خود تکیه دارند. بچه ها، خودشان باید غذای خود را پیدا کنند. به همین دلیل از قبل برای این کار دستورالعمل هایی دارند که بطور غریزی بر اساس آن عمل می‌کنند. اما اگر شرایط محیط تغییر پیدا کند، این دستورها کارآیی چندانی ندارند. برای همین این جانوران نمی توانند خود را با سرعت با تغییرات محیط وفق دهند. اما نوزاد پستاندار، از شیر مادرش استفاده می‌کند و دیگر نیازی به این شیوه برنامه ریزی ندارد. او فرصت دارد تا محیط زندگی اش را کشف کند، رفتارها را از مادرش یاد بگیرد و دسته ای از آنها را انتخاب کند و درست به همین دلیل است که مغز بزرگتر و پیچیده تری دارد.
● هوش
هوش چیست؟ جامع ترین تعریفی که برای هوش ارائه شده و در مورد تمامی جانوران صدق می‌کند، میزان توانایی جانور در یادگیری است. اما چگونه می‌توان این توانایی را اندازه گیری کرد؟
اولین تست هوش برای انسانها در سال ۱۹۰۵ طراحی شد، اما این تست بیشتر به ارزیابی معلومات افراد می‌پرداخت؛ یعنی به جای اندازه گیری توانایی بالقوه افراد در یادگیری، میزان اطلاعات قبلی آنها را می‌سنجید. امروزه گرچه تستهای سنجش هوش بسیار پیشرفته ای طراحی شده اند، اما هنوز هم تفاوتهای فرهنگی افراد در نتیجه این تست‌ها تأثیر زیادی دارد، چه رسد به استفاده از آنها برای گونه های دیگر.
برخی حیوانات دارای توانایی یادگیری بالایی در بعضی زمینه های خاص هستند. زنبور عسل مختصات گلهای حاوی گرده را نسبت به کندو با دقت زیاد محاسبه می‌کند و بعد از بازگشت به کندو آن را به سایر زنبورها اطلاع می‌دهد. او این کار را با حرکات دایره ای شکل انجام می‌دهد. جالب اینجاست که با گذشت زمان، او نشانی جدید را با توجه به تغییر وضعیت خورشید در آسمان، محاسبه کرده و حرکات خود را طوری عوض می‌کند که دوستان خود را به سمت گلها هدایت کند.
تست های IQ در انسانها توانایی حافظه، استدلال، زبان و شکل گیری مفاهیم را ارزیابی می‌کند. واضح است که بسیاری از حیوانات دارای توانایی های متفاوتی در این موارد هستند و برخی از آنها توانایی های ویژه ای دارند که در بین این موارد نمی گنجد. رفتارهای حیوانات به حدی با هم متفاوت است که هیچ گاه نمی توان نتایج تستی را که برای یک گونه (مثلاً انسان) طراحی شده، با نتایج به دست آمده از تست مشابه برای گونه های دیگر (مثلاً دلفین ها) مقایسه کرد.
به نظر می‌رسد که ذهن آدمی در طول سالیان دراز دارای توانایی های ویژه ای در استفاده از زبان شده و به طور ویژه برای این کار پرورش یافته است. آزمایشها نشان داده است که برخی از میمونها و دلفین‌ها نیز استعداد زبانی عجیبی دارند و حتی می‌توانند با انسانها ارتباط برقرار کنند. شامپانزه ( به ویژه گونه ای از آن که bonbo نامیده می‌شود.) دارای استعداد زبانی است که با یک انسان سه ساله رقابت می‌کند. درست است که حیواناتی که زندگی اجتماعی محدودتری دارند، از این استعداد بهره ای نبرده اند. اما آنها نیز توانایی های خارق العاده ای در زمینه های دیگر مانند حافظه دارند.
● مغز
حیوانات بزرگتر مغز بزرگتری دارند، زیرا تعداد عصبهایی که از ماهیچه‌ها و اندامهای دیگر به مغز می‌رسد و یا از مغز به اندامها می‌رود، در این موجودات بیشتر است. اما اگر نسبت اندازه مغز به اندازه بدن را در نظر بگیریم، مغز پزندگان و پستانداران بسیار بزرگتر از خزندگان، دوزیستان و ماهی هاست. در مغز آنها بخشهای خاصی نیز دیده می‌شود، که در مغز سایر جانوران وجود ندارد.
مغز دارای سه بخش اصلی است: بخش پسین، مغز میانی و بخش پیشین.
مغز پسین بیشتر به کنترل عملکرد اندامهای بدن می‌پردازد و دارای قسمتی به نام مخچه است که به حرکات ظریف ماهیچه‌ها و حفظ تعادل بدن جانور کمک می‌کند. الکل هم بر همین بخش اثر منفی می‌گذارد. ناحیه دیگری از مغز پسین " بصل النخاع" نامیده می‌شود که بر کارکرد اندامهای حیاتی بدن مانند قلب و شش‌ها نظارت می‌کند. مواد مخدر معمولاً به این قسمت از مغز آسیب می‌رسانند و برای همین مصرف بیش از حد آنها منجر به مرگ می‌شود.
مغز میانی پردازش اطلاعات رسیده از طریق حواس مختلف و تشخیص عکس العمل مناسب را بر عهده دارد. وقتی صدایی را می‌شنوید و به سوی آن بر می‌گردید، این بخش از مغز است که شما را به سمت آن هدایت می‌کند. قسمتهایی از مغز میانی نیز به هماهنگی حرکت اندامها کمک می‌کند. آسیب این قسمتها باعث بروز بیماری هایی نظیر پارکینسون می‌شود.
مغز پیشین، به قسمتی از مغز اطلاق می‌شود که در پشت پیشانی قرار دارد و در بسیاری از حیوانات بر روی سایر بخشهای مغز قرار گرفته است. این قسمت به پردازش اطلاعات پیچیده تر اختصاص دارد.
نواحی مختلف مغز پیشین، برای انجام وظایف ویژه تخصص پیدا کرده اند. هیپوتالاموس حافظه ما را اداره می‌کند و تالاموس جمع آوری و طبقه بندی پیام های اندامهای حسی مختلف را بر عهده دارد. نواحی ویژه ای به احساسات و عواطف اختصاص دارد. بخش دیگری هم به مهارت های زبانی مربوط است.
اندازه مغز پیشین در جانوران مختلف، تفاوت زیادی با هم دارد. در پستانداران و دلفین‌ها این بخش از مغز بزرگتر از سایر جانوران است و شکل ظاهری آن پیچیده تر است. شاید همین، باعث تفاوت بارز هوش آنها باشد.

صادق بهداد

منبع : مدرسه اینترنتی تبیان