پول الکترونیکی

از زمان شکل گیری اجتماعات مردمی، مبادله به عنوان یکی از ارکان اصلی حیات جوامع بشری محسوب شده است. در این جریان که طی نسل های متمادی تکمیل شده، بشر به تجربه دریافت که به دلیل تعدد کالاها و خدمات تولید شده، بهتر است به جای مبادلات تهاتری، یک کالای مرجع را به عنوان وسیله مبادله مورد استفاده قرار دهد. این سیر که سالیان سال طول کشیده، باعث شده که ما امروز برای مبادلات اقتصادی خرد یا کلان از پول استفاده کنیم. پول امروزه هسته اصلی فعالیت های اقتصادی محسوب می شود و فعالیت هایی که برای حذف آن از مناسبات اقتصادی صورت گرفته، تاکنون بی نتیجه بوده که بارزترین آن را می توان شکست برنامه لنین، رهبر شوروی سابق برای حذف روبل روسی از صفحه اقتصاد آن کشور دانست که البته مبنای نظری آن، آرای مارکس درباره پول به عنوان منشا انحطاط جوامع بشری بود.
پول نیز مانند هر کالای دیگری دارای هزینه های فردی و اجتماعی است. هزینه های چاپ و نشر پول، بازیافت، تغییرات واحد پول و... هزینه های اجتماعی، هزینه حمل و نقل پول، هزینه زمان صرف شده برای شمارش پول، هزینه های نگهداری و... نیز از جمله هزینه های فردی بهره گیری از پول به عنوان وسیله مبادله هستند.
تا زمانی که فایده ایجاد شده از انجام مبادلات با استفاده از پول کاغذی، از هزینه های بهره برداری از آن بیشتر باشد، استفاده از آن اقتصادی است. اما در دنیای مدرن با پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات، به تدریج استفاده از پول کاغذی غیراقتصادی شده و در کشورهای توسعه یافته، پول از شکل کلاسیک آن به پول الکترونیکی تغییر شکل داده است.
● پول الکترونیکی چیست؟
پول الکترونیکی یا پول دیجیتالی، ارزش واحدهای پول منتشر شده از سوی دولت یا بخش خصوصی است که به شکل مجازی روی یک وسیله الکترونیکی ذخیره شده است. نشر گسترده پول الکترونیکی، آثار تجاری، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی قابل توجهی دارد که مهم ترین اثر آن بر عرضه پول به سیاست های پولی و بانک مرکزی اختصاص دارد و در ادامه با توسعه بازارهای پول، سرمایه، کار و کالا ایجاد نسل های جدید اقتصادی را به دنبال خواهد داشت.
با توجه به قابلیت پول الکترونیکی برای جایگزینی به جای اسکناس و مسکوک، این امکان وجود دارد که پول الکترونیکی به تدریج جایگزین پول بانک مرکزی شود و بدین ترتیب موقعیت انحصاری بانک مرکزی در زمینه های سیاست گذاری پولی، نظارت بانکی، نظارت بر نظام پرداخت ها، ثبات نظام مالی و به ویژه استقلال آن با خطر مواجه شود. پول الکترونیکی نوعی ابزار مالی الکترونیکی است که حداقل از عهده انجام همه وظایف پول برمی آید. بنابراین پول الکترونیکی می تواند جانشین بسیار نزدیکی برای پول بانک مرکزی باشد.
ارزش پولی ذخیره شده روی وسیله الکترونیکی با اجازه مصرف کننده درگیر معاملات پرداختی، می تواند به وسیله الکترونیکی دیگری انتقال یابد. این روش با سیستم های پرداخت الکترونیکی مرسوم، نظیر کارت های پرداخت و اعتباری و نقل و انتقالات کابلی که هر کدام معمولا نیازمند اخذ مجوز مستمر هستند و ممکن است در هر معامله متضمن بدهکار یا ستانکار کردن حساب های بانکی باشند، متفاوت است.
بر خلاف پول بانک مرکزی که پول بیرونی است، پول الکترونیکی مانند یک سپرده دیداری یا چک مسافرتی پول درونی به حساب می آید. پول درونی طلب قانونی دارنده آن از ناشر آن است، در حالی که پول بیرونی متضمن چنین طلبی نیست. به عبارت دیگر، موجودی پول الکترونیکی یک طلب جاری بر عهده ناشر آن است که با هیچ حساب خاصی ارتباط ندارد.
● تولد پول الکترونیکی
زمان شروع پرداخت الکترونیکی در دنیا به سال ۱۹۱۸ برمی گردد، یعنی هنگامی که بانک های فدرال رزرو آمریکا به انتقال وجوه از طریق تلگراف می پرداختند. اما این زمان در کشور ما به سال ۱۳۵۰ برمی گردد. در آن زمان بانک تهران با در اختیار گرفتن بین ۷ تا ۱۰ دستگاه خودپرداز (ATM) در شعبه های خود نخستین تجربه پرداخت اتوماتیک پول را اجرایی کرد. این دستگاه ها وظیفه پرداخت اتوماتیک پول را تنها در همان شعبه نصب شده بر عهده داشتند.
ولی از آن زمان، روند گسترش پول الکترونیکی به صورت بسیار کند آغاز شد تا این که در سال ۱۳۷۰ با آغاز به کار عابربانک سپه، اولین نمونه از کارت ها با قابلیت برداشت از پایانه های خودپرداز در اختیار مشتریان شبکه بانکی قرار گرفت.
یازده سال بعد، یعنی سال ۱۳۸۱ شبکه کارت های بانکی کشور با آغاز فعالیت شبکه تبادل اطلاعات بین بانکی (شتاب) به عنوان سوئیچ ملی کارت به صورت یکپارچه آغاز به کار کرد و به گفته مسؤولان بانک مرکزی، در حال حاضر همه کارت های صادره بانک ها در همه پایانه های نصب شده در سرتاسر کشور پذیرش می شوند.
● مزایای پول الکترونیکی
امروزه در کشورهای توسعه یافته مردم و دولت هر دو، تمایل فراوانی برای جایگزینی پول الکترونیکی به جای پول کاغذی دارند و در زمینه سرمایه گذاری و سیاست گذاری، تلاش های قابل توجهی صورت داده اند. بررسی گسترده مراکز اقتصادی نشان داده که عوامل زیر بیشتر تاثیر را در افزایش انگیزه ساکنان کشورهای توسعه یافته برای استفاده از پول الکترونیکی داشته است:
۱) کاهش هزینه مبادلات و سایر عملیات پولی: شاید اولین نکته ای که توجه همه را در این زمینه به خود جلب می کند، پایین بودن زمان و هزینه ارائه خدمات پولی از طریق فناوری است. سرعت انجام مبادلات، عدم نیاز به مراجعه مستقیم افراد به بانک ها برای انجام امور بانکی، کاهش هزینه های نیروی انسانی در بانک ها و... از عواملی هستند که بخش خصوصی را به بهره گیری از پول الکترونیکی ترغیب می کنند. کاهش هزینه های چاپ، نگهداری و نشر اسکناس، هزینه های امنیتی و... نیز محرک دولت ها و بانک های مرکزی برای سیاست گذاری در جهت استفاده عمومی از پول الکترونیکی هستند.
۲) افزایش عرضه سپرده های دیداری: هنگامی که شخصی تصمیم به استفاده از پول الکترونیکی در مبادلات روزمره خود می گیرد، بدین معنی است که بیشتر موجودی نقدی خود را به صورت سپرده دیداری نزد بانک های عامل نگهداری می کند. بخش عمده ای از عرضه پول در بازار و از طریق تجهیز سپرده های دیداری مردم توسط بانک های تجاری تامین می شود. در این حالت، اگر اکثریت جامعه تصمیم به استفاده از پول الکترونیکی بگیرند، سپرده های دیداری افزایش می یابد و می تواند تاثیرات فراوانی بر گردش اقتصادی جامعه بگذارد.
به طور کلی باید توجه داشت که فرآورده های پول الکترونیکی مبتنی بر کارت های هوشمند، برای تسهیل پرداخت های با ارزش کوچک در معاملات خرد و رو دررو طراحی شده اند. بنابراین انتظار می رود که فرآورده های پول الکترونیکی مبتنی بر کارت های هوشمند، استفاده از پول بانک مرکزی و نیز در حد کمتر استفاده از کارت های اعتباری و پرداخت را برای پرداخت های مستقیم کاهش دهد. همچنین، استفاده از چک، کارت های پرداخت و کارت های اعتباری در پرداخت های غیرمستقیم، یعنی پرداخت های به هنگام را نیز کاهش خواهد داد.
فرآورده های پول الکترونیکی مبتنی بر نرم افزار رایانه ای نیز از طریق کاهش هزینه های مبادلاتی با تسهیل نقل و انتقال پول میان انواع مختلف حساب ها، بانک ها و کشورها و نیز سرریز های یادگیری، تقاضای سپرده های دیداری را تحت تاثیر قرار داده و آن را کاهش خواهد داد.
سرریزهای یادگیری به مهارتی مربوط می شود که افراد در طی زمان ضمن استفاده از نرم افزارهای مالی شخصی و فناوری های ارتباطی برای مدیریت بهینه برنامه های مالی شخصی و فناوری های ارتباطی برای مدیریت بهینه برنامه های مالی خود کسب می کنند.
مهمترین ویژگی پول الکترونیکی یعنی فراملیتی یا بی مرز بودن آن نقش مهمی در اثرگذاری بر سایر متغیرهای اقتصادی ایفا می کند. اگر چه این ویژگی ازنظر دولت ها منشا برخی تبعات منفی نشر گسترده پول الکترونیکی تلقی می شود، اما به ارتقای سطح کارایی مبادلات بین المللی نیز کمک قابل ملاحظه ای می کند.
طبیعتا با استفاده از پول الکترونیکی، هزینه نقل و انتقال بین المللی وجوه به طور قابل توجهی کاهش خواهد یافت.
البته با افزایش بی سابقه کارایی پرداخت های بین المللی، ممکن است بی ثباتی نظام پولی جهانی افزایش یابد و به بروز کشمکش بین ناشران و استفاده کنندگان پول الکترونیکی از یک سو و بانک های مرکزی کشورها از سوی دیگر منجر شود.
ویژگی دیگر پول الکترونیکی، پول قانونی یا پول رایج نبودن آن است که این امر در مراحل اولیه نشر، مقبولیت عمومی آن را کاهش می دهد. علاوه براین پول الکترونیکی برخلاف اسکناس و مسکوک و دیگر وسایل مبادله امروزی ، مستلزم حضور فیزیکی پرداخت کننده و دریافت کننده وجه برای قطعیت پرداخت نیست، زیرا موجودی پول الکترونیکی می تواند از طریق شبکه های رایانه ای به صورت به هنگام انتقال یابد.
● پول الکترونیکی در اقتصاد ایران
همه ما دستگاه های خودپرداز را که در نقاط مختلف شهرهای تهران نصب شده دیده ایم. مدتی است که استفاده از این دستگاه ها و کمک گرفتن از کارت های اعتباری برای انجام مبادلات روزمره در ایران رایج شده است. این موضوع به سادگی بیان گر تغییر رفتار مردم و سیستم پولی کشور در انجام عملیات پولی است. در واقع، راه اندازی شبکه های هوشمند پولی و سیستم های پرداخت اینترنتی مانند "شتاب" گامی اساسی در جهت ایجاد زیرساخت ها و تجهیزات لازم برای بهره برداری از بانکداری الکترونیکی به شمار می رود. اما در این میان باید توجه داشت که حجم مبادلات انجام شده با استفاده از پول الکترونیکی چه نسبتی از کل مبادلات اقتصاد ملی را تشکیل می دهد؟
با وجود پیشرفت های روز افزون فناوری و تاثیرات ICT بر مبادلات اقتصادی، تعاملات اقتصادی دولت با مردم و در بدنه دولت همچنان با استفاده از سیستم سنتی بانکداری صورت می گیرد که با توجه به دخالت های اقتصادی گسترده دولت، موضوعی قابل تامل است.
نتایج ارزیابی آثار گسترش کاربرد پول الکترونیکی بر اقتصاد ایران نشان می دهد که نشر گسترده پول الکترونیکی اثر ناچیزی بر حجم پول، قدرت کنترلی بانک مرکزی و سیاست های پول به همراه خواهد داشت. البته واکنش های بانک مرکزی در قبال نشر پول الکترونیکی، نقش بسیار مهمی در چگونگی تاثیرگذاری گسترش کاربرد پول الکترونیکی بر اقتصاد دارد. اگرچه تا کنون اقتصاددانان تعریف جامع و مانعی از پول، که بتواند همه ویژگی ها و وظایف پول را پوشش دهد، ارائه نکرده اند، اما می توان با کمی اغماض پول را به عنوان وسیله ای برای داد و ستد تعریف کرد که مورد قبول عموم افراد جامعه باشد.
این طور که منابع آگاه گزارش داده اند، یک مقام مسؤول به تازگی با بیان این مطلب که هم اکنون نزدیک به ۱۹ میلیون کارت، شش هزار و ۲۰۰ دستگاه خودپرداز و ۱۲۰ هزار پایانه فروش (POS ) در کشور وجود دارد، اعلام کرده ماهیانه مبلغی نزدیک به ۱۰ هزار میلیارد ریال پول الکترونیکی در کشور مبادله می شود که ۱۰ درصد از این رقم در شبکه شتاب صورت می گیرد. با توجه به وجود شش هزار و ۲۰۰ دستگاه ATM در کشور، شبکه بانکی هم اکنون توانایی پرداخت ماهانه ۱۸ هزار و ۶۰۰ میلیون ریال پول الکترونیکی را دارد.
این مقام مسؤول خاطرنشان کرد که بر اساس برنامه ریزی های صورت گرفته تا پایان سال گذشته ۲۱ میلیون کارت هوشمند در سراسر کشور صادر شده است و که البته برای ارائه سرویس به این کارت ها به ۱۰ هزار و ۵۰۰ عدد دستگاه خودپرداز نیاز است.
در حوزه کارت های الکترونیکی، بانک های ملی، صادرات و سپه به ترتیب با داشتن بیش از چهار، سه و دو میلیون کارت مقام های اول تا سوم را دارند. بانک های ملت، صادرات و سپه نیز با داشتن ۱۱۳۹، ۱۱۳۶ و ۹۲۵ دستگاه خودپرداز رتبه اول تا سوم را در این حوزه به خود اختصاص داده اند.
در بخش پایانه های فروش نیز بانک های پارسیان، سامان و صادرات به ترتیب با داشتن بیش از ۵۰، ۲۴ و ۱۱ هزار دستگاه POS مقام های اول تا سوم را کسب کرده اند.
به طور کلی باید توجه کرد که برخلاف رشد سرسام آور تجارت الکترونیکی در جهان، توسعه این پدیده در ایران با تناقضات و مشکلات پیچیده ای دست و پنجه نرم می کند و امیدی به شکل گیری صحیح آن در کوتاه مدت نمی رود. طی سال های گذشته حرکت های قابل تقدیری در عرصه شبکه بانکی و رواج پول الکترونیکی صورت گرفته است، ولی به دلایل مشکلات زیرساختی، این روند نتیجه مطلوبی در پی نداشته است.
با توجه به اینکه پول الکترونیکی با اینترنت عجین است، اینکه پول الکترونیکی در چهار دیواری مرز و بوم ایران و فقط برای جابه جایی ریال در نظر گرفته شود یک نقض غرض است و ماهیت پول الکترونیکی را دچار محدودیت می کند. در حال حاضر چهار شبکه عمده Visa، MasterCard، DinnerClub و DinnersClub بیشتر گردش پول الکترونیکی جهان را به عهده دارند.
این شبکه ها به صورت اعتباری در حال سرویس دهی به کاربران خود هستند و در مبادلات بین المللی خدمات صرافی را به صورت اتوماتیک و بر اساس نرخ مشخصی که در رسانه های رسمی اعلام می شود، ارائه کرده و هنگام خرید کالا یا خدمات روی اینترنت موانع تبدیل پول را به سادگی مرتفع می کنند. چنانچه موسسه ای در نظر داشته باشد کالا یا خدماتی را در سطح بین المللی عرضه و در آمدی کسب کند، موسسات اعتباری یاد شده با دریافت کارمزد تقریبی ۳ الی ۴ درصد نسبت به گردآوری مبالغ واریزی مشتریان اقدام و در زمان های مشخص به حساب فروشنده واریزخواهد کرد.
در حال حاضر به دلیل مشکل تحریم اقتصادی ایران، این حرکت در سطح بین المللی نمی تواند به جریان بیفتد و تنها می تواند در داخل کشور کاربرد داشته باشد. مشکلات زیرساختی از قبیل عدم توسعه شبکه مخابراتی وعدم وجود باور و فرهنگ رواج تجارت الکترونیکی در داخل کشور بازار ایران را در به جریان انداختن پول الکترونیکی دچار مشکل کرده و میزان هزینه ها از در آمدهای آن بیشتر شده است.
● آمارهای جهانی
بر اساس تحقیقات انجام شده، مزایای بی شمار موجود در پول الکترونیکی باعث شده است تا گردش مالی جهان در سال ۲۰۰۲ به واسطه تجارت الکترونیکی معادل دو هزار و ۵۰۰ میلیارد دلار باشد و از آن سال تاکنون هرساله ۵۰ درصد به حجم آن افزوده شود. این افزایش به گونه ای بود که این رقم در سال ۲۰۰۶ به ۱۲ هزار و ۶۰۰ میلیارد دلار رسید.
همچنین معادل ۷۰ درصد مبادلات تجاری در جهان از طریق پول الکترونیکی انجام شده، ۲۰ درصد از طریق چک و اسناد بهادار و ۱۰ درصد از طریق اسکناس و پول نقد صورت پذیرفته است.
سالانه ۴ درصد گردش مالی کارت های اعتباری سوخت می شود و کارشناسان اقتصادی برآورد کرده اند که اگر هزینه سوخت گردش مالی کارت های اعتباری تا ۷ درصد هم باشد، باز به صرف اقتصاد جامعه است که این روش پرداخت و دریافت در مبادلات تجاری جریان داشته باشد.

نویسنده: نگار نجفیان

منبع : ماهنامه تحلیلگران عصر اطلاعات