ضرورت بازخوانی تاریخ اقتصادی ایران

در تاریخ جدید (و نه معاصر) ایران كه آغاز آن را از دورهء صفویه می‌دانند، ساختارها و روندهای اقتصادی - چه آن‌ها كه از دوران كهن باقی مانده بودند و چه آن‌ها كه در برخورد با تمدن جدید با غرب پدید آمدند - تاثیر شگرفی بر سمت و سوی رخدادهای تاریخی بر جاگذارده‌اند; حتی آن زمان كه نفت هنوز كشف نشده بود و دولت‌ها و استبدادهای نفتی پدیدار نشده بودند، شیوه‌های معیشت و كسب و كار یا روابط تجاری با دیگر كشورها، عرصهء سیاست را در پرتو تاثیرات خویش می‌گرفت; چندان كه سیاست نیز در تحولات اقتصادی بی‌تاثیر نبود.
با این وجود، ابعاد تحولات اقتصادی در ایران و تاثیرات سیاسی و اجتماعی آن كما بیش ناشناخته مانده است; زیرا طبق یك سنت دیرینه در تاریخ‌نگار ی ایران، همه چیز معطوف به وقایع‌نگاری سیاسی است و این اصرار همچنان به چشم می‌خورد كه روایتی تك‌بعدی از تاریخ كشور به دست داده شود. به این‌سان آرشیوهایی كه انبوهی از اسناد و مدارك اقتصادی را در خود جای می‌دهند، در زمرهء بكرترین و دست نخورده‌ترین قلمروهای تاریخی قرار می‌گیرند.
همواره می‌توانیم از صدها كتابی سراغ بگیریم كه دربارهء رجال سیاسی یا جزییات یك واقعهء تاریخی نگاشته شده‌اند، اما حتی بزرگ‌ترین بنگاه‌های اقتصادی كشور كه اصرار دارند خود را در تبلیغات تجاری «بزرگ‌ترین در خاورمیانه» یا «اولین در ایران» بنامند، تاریخ شكل‌یابی و فعالیت خویش را در حد و اندازه چند برگ نوشتهء مستند گردآوری نكرده‌اند.
بی‌شك این بی‌اطلاعی، پیامدهای ناگواری در پی داشته است:
▪ نخست آن‌كه مانع ترسیم تصویری تا حد امكان جامع و همه‌سونگر از تاریخ ایران شده است;
▪ دوم آن كه مدیران اقتصادی را به تكرار خطاها و آزمودن چندبارهء آزموده‌ها واداشته و
▪ سوم این كه به برخی سكانداران اقتصادی كشور این مجال را هدیه كرده تا در برهوت ناآگاهی از تجربه‌های گذشته،‌تاریخ آغاز فكر و مدیریت اقتصادی در ایران با تاریخ تولد خویش را یكی تلقی كنند و مدعی شوند اكسیری كه نسل‌های متمادی از ایرانیان از دستیابی به آن محروم بوده‌اند به‌گونه‌ای معجزه‌آسا كشف و بلكه خلق كرده‌اند.با این همه، بی‌توجهی تاریخ‌نگاری ایران به مسایل اقتصادی به معنای فقدان مطلق پژوهش‌هایی از این دست نیست وجسته وگریخته می‌توان به آثار زبده‌ای دست پیدا كرد كه یا به شیوه‌ای تك‌نگارانه یا در قالبی جامع‌نگر، تاریخ اقتصادی ایران را مورد مطالعه و بررسی قرار داده‌اند یا دست‌كم به توصیف تجربه‌هایی در تاریخ اقتصادی ایران پرداخته‌اند اما چنین می‌نماید كه این آثار به‌طور عمده میان پژوهشگران تاریخ و اهل تخصص در گردش بوده‌اند و از دسترس بخش مهمی از مخاطبان خود كه همانا مدیران و كارشناسان اقتصادی و صاحبان كسب و كار هستند،‌به دور مانده‌اند.در این باره محدودیت‌های زیادی وجود دارد از جمله این‌كه پژوهش‌های زبدهء تاریخ اقتصادی میان انبوهی از دیگر پژوهش‌های تاریخی به سختی قابل ردیابی بوده‌اند و گاه در بین متون مطول تاریخی، تنها فصول معدودی به مباحث اقتصادی اختصاص یافته است. از این گذشته، مغلق بودن اصطلاحات تاریخی و نیاز به اطلاعات پیشینی برای آگاهی از مسیر دقیق رویدادها را نباید از یاد برد.آن‌چه از این پس در این ستون و با نام «تاریخ اقتصادی ایران» تقدیم حضور خوانندگان ارجمند می‌شود، دو هدف را برعهدهء خود می‌داند: نخست معرفی آثاری كه به روایت تاریخ اقتصادی ایران در دورهء جدید می‌پردازند و دوم شرح و توصیف چكیده‌ای از این آثار به گونه‌ای كه تا حد امكان برای كسانی كه فاقد اطلاعات پیشینی تاریخی هستند، قابل فهم باشد.
آثاری كه معرفی می‌شوند به طور عمده در سه دسته جای می‌گیرند:
▪ یكم; پژوهش‌های جامعی كه ساختارها و روندهای اقتصادی ایران را در دوره‌هایی نسبتا طولانی و در تاثیر متقابل با عرصهء سیاست و اجتماع و در چارچوب‌های نظری مشخص مورد تحلیل قرار می‌دهند، آثاری نظیر اقتصاد سیاسی ایران اثر محمدعلی كاتوزیان، مقاومت شكننده نوشتهء جان فوران و یا موانع رشد سرمایه‌داری در ایران از احمد اشرف.
▪ دوم; پژوهش‌های تك‌نگارانه‌ای كه موضوع اقتصادی خاصی را در یك مقطع زمانی مشخص مورد نظر قرار می‌دهند، مانند بسیاری آثاری كه دربارهء مسالهء نفت در دهه‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ خورشیدی به رشتهء تحریر درآمده‌اند.
▪ سوم; خاطرات سیاستگذاران و مدیران اقتصادی در دوره‌‌های مختلف نظیر خاطرات منتشرشده از مدیران سازمان برنامه و بودجه در دورهء پهلوی.
ستون تاریخ اقتصادی ایران در صفحهء اندیشهء اقتصادی به چاپ خواهد رسید و نخستین بخش آن به شرح روایت جان فوران استادیار جامعه‌شناسی دانشگاه كالیفرنیا از تحولات اقتصادی و اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی اختصاص دارد.

حمیدرضا حسینی

منبع : روزنامه سرمایه