حج در آیین یهود

دیانت یهودی، حج را به عنوان یك عبادت با آثار مادی و معنوی می نگرد؛ همان‌گونه كه دین اسلام و سایر ادیان توحیدی و غیر توحیدی چنین نگرشی به حج دارند. ولی تفاوت در ماهیت این عبادت و آداب، اعمال، شعائر، مكان و زمان آن است. هدف عمده مقاله حاضر این است كه بگوید آنچه یهودیان به عنوان حج انجام می‌دهند، موافق چیزی نیست كه پیامبرشان به عنوان شریعت آسمانی آورده و فاقد توجه خالصانه و صحیح به مكان مطلوب و زمان معین و مناسك واجب می‌باشد.
حج از زمان خلیل، ابراهیم(ع) بر مردم واجب شده، چنانكه آیه كریمه {وَ أَذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوكَ رِجالاً وَعَلی كُلِّ ضامِر یَأْتِینَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِیق} بیانگر آن است. این فریضه آسمانی مكان و زمان را معین ساخته و برای انجام آن شرط استطاعت را قائل شده است: {وَ لِلّهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً...} ؛ این دعوت عام است و ویژه مسلمانان نیست و تنها مؤمنان یا فرقه خاص یا قبیله و نژاد به خصوص به آن مكلف نیستند و از آیه كریمه: {إِنَّ أَوَّلَ بَیْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِی بِبَكَّهَٔ مُبارَكاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ} استفاده می‌شود كه خداوند این خانه را برای گروه‌های خاصی از بندگان قرار نداده كه بركت، هدایت، رحمت و آمرزش ویژه آنان باشد و دیگران محروم بمانند.
آری، حج به غیر خانه خدا، از هیچ انسانی پذیرفته نیست و بدعت و مردود است و معنای حج حقیقی را ندارد.
خداوند در آیات كریمه قرآن، آمیختن حق و باطل را محكوم می‌كند و گمراه ساختن مردم را مردود می‌شمارد، چنانكه می‌فرماید: {لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْباطِلِ وَ تَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ}.
یهودیان می‌دانند كه خداوند حج را تشریع فرموده است و نیز از قداست بیت الله الحرام آگاهی دارند و می‌دانند كه جدّشان ابراهیم(ع) خانه‌ای را برای بندگان خدا بنا نهاده است، با این حال حق را انكار كرده و با باطل آمیخته‌اند و به مكان‌هایی كه هوای نفسشان طلبیده و تعصّب نژادی‌شان حكم كرده، رهسپار شده‌اند. آنان، این سنت الهی را به انحراف كشیده‌اند.
یهودیان به اشكال مختلف با نوعی از مراسم حج سروكار دارند و به این منظور رهسپار اماكن متعدّدی می­شوند. هر فرقه­ای راه ویژه‌ا­ی برای خود برگزیده است و در اعیاد مخصوص، آهنگ حجّ آن اماكن می‌كنند و با مذهب، تعالیم، عقاید خاص و اوامر و نواهی ویژه­ای به انجام آن مراسم می­پردازند.
اندیشه حج برای یهودیان، امر جدیدی نیست، بلكه پیشینه طولانی دارد. آن دسته از یهودیان كه پیرو آیین ابراهیم (ع) بوده­اند، حج را به سوی بیت الله الحرام انجام می­داده­اند و آنان كه از اقوام سامی بودند، به سوی معابد و هیاكل، ابنیه و آثار و قبور مردگان به انجام مراسم حج می­پرداخته­اند.
به نظر می­رسد كه حجِ یهود یك فریضه دینی بوده كه تورات بر آنها واجب نموده است.
این مطلب را در نوشتاری اینگونه می‌خوانیم:
«حج به سوی یكی از معابد، یك رسم دیرینه سامی است كه حتّی در اجزای قدیمی اسفار پنجگانه موسی(ع)، به عنوان یك فریضه دینی عنوان شده است. در «سفر خروج» فصل بیست و سوم، فقره چهاردهم آمده است: «در هر سال سه مرتبه برای من عید بگیرید» و در آیه سی و سوم از فصل سی و چهارم آمده است: «در هر سال، سه مرتبه همه مردان باید در برابر خدای بزرگ، خدای اسرائیل ظاهر شوند.» و در سرزمین‌های عربی نیز اماكن بسیاری وجود داشته كه در آن اماكن، مراسمی همچون حضور در عرفات، صورت می‌گرفته است.»
در هر یك از اعیاد سه‌گانه، فرقه‌های یهود به اماكن معیّنی آهنگ حج می‌كردند. در روز «استغفار»[i] (عید مظال) به سوی كوه سینا حج می‌كرده و در عیدِ «فِصح» به بیت‌المقدس و در عید «استیر» و «عید باران» و... به اماكن دیگری رهسپار می‌شدند.
با این حال، از تحقیق و تفحّص در تورات، تعبیر و عبارتی را پیدا نمی‌كنیم كه مكانی را برای حج از زبان پیامبرشان حضرت موسی(ع) بیان كرده باشد. جای این پرسش است كه: آیا خداوند برای یهودیان، حج به مكان مخصوصی را واجب نساخته است یا اینكه راویان و نویسندگان متون دینی توراتی، آن را از قلم انداخته‌اند یا به عادت معروف قوم یهود كه تورات را تحریف می‌كردند آن را نیز تحریف نموده‌اند؟!
بدین جهت است كه اماكن حج متعدد شده و كوچ یهودیان در اعیاد سالانه، به نقاط مختلف بوده و هر مكان عبادتی را با عنوان «بیت» می‌نامیده‌اند كه در ازمنه مختلف، محل برگزاری حج آنان بوده است. برای مثال می‌توان به «بیت المقدس»، «بیت ایل» «بیت آون» كه در نزدیكی بیت ایل بوده و «بیت اصل» در یهودا و «بیت حور» نزدیكی قدس و «بیت هاجن» در جایگاه تولد عیسی(ع) در «بیت لحم» و «بیت هاشطه» و سایر بیوت كه شمارش آنها به درازا می‌كشد، اشاره كرد. (در این خصوص می‌توان به كتاب مقدس در عهد جدید و قدیم مراجعه كرد)
در خصوص زمان حج یهودیان «دكتر حسن ظاظا» می‌نویسد:
«اوقاتی كه در آن حج می‌كنند؛ همزمان با اعیاد آنهاست و اینها سه زمان است:
۱) عیدِ فِصح، كه در فصل بهار واقع شده و مدت آن هفت روز است و از روز پانزدهم نیسان به تقویم یهودی آغاز می‌شود.
۲) «عیدِ حصاد» یا «اسابیع» (شبوعوت) كه مدت آن یك روز است مصادف با ششم ماه سیوان به تقویم یهودی كه در اوایل تابستان (یونیه) قرار گرفته است.
۳) «عیدِ ظُلل» (سركوت) كه مدت آن هشت روز است و در پاییز قرار دارد و از روز پانزدهم ماه «تشرین» یهودی آغاز می‌گردد. موسم‌های سه گانه یاد شده را سه عید می‌نامند كه حج در آنها مستحب است و با صدقات بسیاری همراه می‌گردد.
● حج حضرت موسی (علیه السلام)
پیش از آنكه به تحریف شریعت موسی(ع) به وسیله یهودیان بپردازیم، ضروری و مناسب است كه بدانیم حضرت موسی(ع) چگونه حج می‌كرد.
طبق اخبار و روایات و احادیث وارده از سنت شریفه، موسای كلیم(ع) به سوی بیت الله عتیق حج كرده و طواف نموده و تلبیه گفته، به گونه‌ای كه پدران و نیاكانش كه پیام‌آوران حق و فرمانبرداران دستورات آسمانی بوده‌اند، حج كردند؛ این مطلبی است كه روایات حج پیامبران بر آن تأكید می‌ورزد.
اكنون به چند مورد اشاره می‌كنیم:
ابن عباس می‌گوید: «در محضر پیامبرخدا(ص) بودیم. مسافت میان مكه و مدینه را می‌پیمودیم كه به یك وادی رسیدیم. پیامبر(ص) فرمود: نام این وادی چیست؟ پاسخ دادند: «وادی ازرق». فرمود: گویی می‌نگرم موسی(ع) را كه با گیسوان بلند در حالی كه انگشتان دستش را در گوش‌ها نهاده بود و تلبیه حج می‌گفت، از این وادی می‌گذشت و آهنگ حجّ مكه مكرمه و كعبه مشرفه را داشت.»
همچنین از امام باقر(ع) روایت شده كه فرمود: موسی بن عمران(ع) با گروهی مركّب از هفتاد تن از پیامبران به قصد حج از گذرگاه «روحاء» عبور ‌می‌كرد در حالی كه می‌گفت: لَبَّیْكَ عَبْدُكَ ابْنُ عَبْدَیْك.
و نیز از قول آن حضرت نقل شده كه: «موسی(ع) از رمله مصر مُحْرِم شد و از «صفائح الروحاء» با حالت احرام گذشت و بر ناقه ای سوار بود كه مهار آن از برگ خرما بود و دو جامه قطوانی (سفید) بر تن داشت و تلبیه می‌گفت و كوه‌ها او را در تلبیه همراهی می‌كردند.»
همچنین از امام صادق(ع) است كه فرمود: «موسای پیامبر(ع) از صفائح روحاء عبور كرد و بر شتر سرخ موی سوار بود كه افسار آن از برگ خرما بود و دو جامه قطوانی (سفید و كوتاه) دربرداشت و می‌گفت: لَبَّیْكَ یا كَرِیمُ لَبَّیْك».
و ازرقی گوید: «پیامبر خدا؛ موسی(ع) بر شتر سرخ موی سواره حج كرد و به روحاء گذشت و دو جامه قطوانی دربرداشت كه یكی را به صورت لنگ بست و دیگری را بر دوش افكند و طواف خانه كرد و سپس سعی صفا و مروه نمود و درحالی كه صفا و مروه را سعی می‌كرد، ندایی از آسمان شنید كه می‌گفت: «لَبَّیكَ عَبْدی أنا مَعَك» و موسی(ع) با شنیدن این ندا به خاك افتاد و سجده كرد.»
حضرت موسی(ع) از پیامبران اولوالعزم بود و امكان نداشت از طریق حجّ صحیح منحرف گردد و به راهی كه جز رضای خداوند است، ره بسپارد. بنابراین، انحراف‌هایی كه در حج یهود رخ داده، عملكرد پیروان موسی(ع) است كه به تعالیم و اوامر خداوند ملتزم نشده و در نتیجه به انحراف گراییدند و عقوبت گناهانشان را دیدند و به خفّت و ذلّت موسوم شدند؛ آنگونه كه خداوند در قرآن كریم فرمود:
{...ضُرِبَتْ عَلَیْهِمُ الذِّلَّهُٔ وَ الْمَسْكَنَهُٔ وَ باؤُ بِغَضَب مِنَ اللهِ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كانُوا یَكْفُرُونَ بِآیاتِ اللهِ وَ یَقْتُلُونَ النَّبِیِّینَ بِغَیْرِ الْحَقِّ ذلِكَ بِما عَصَوْا وَ كانُوا یَعْتَدُونَ}
● انحراف یهود در حج
یهودیان، سنّت پیامبرشان، موسی كلیم الله را ـ كه در حج به خانه خدا توجه داشت ـ پیروی نكردند و بیشتر تعالیم شریعت موسی و از جمله حج را تحریف كردند. گفتنی است كه در حال حاضر حج از دیدگاه یهودیان واجب نیست و از اركان عبادات آنها به شیوه‌ای كه در اسلام دیده می‌شود، به شمار نمی‌آید و حداكثر به عمره مسلمانان شباهت دارد.
پس از موسای كلیم(ع) یهود به فرقه‌های مختلف درآمدند و هر فرقه‌ای شیوه‌ای را برای حج برگزید و مكانی را برای آداب و مراسم حج انتخاب كرد؛ به عنوان مثال:
۱) گروهی از آنها آهنگ بیت المقدس و هیكل سلیمان نمودند.
۲) گروهی به كوه طور سینا رفتند.
۳) برخی «بئر حیّ» واقع در نزدیكی شهر الخلیل را برگزیدند.
۴) برخی دیگر به اماكن متبركه به تعبیر آنها كه مهم‌ترین آنها كوه‌های برافراشته و تپه‌ها و چاه‌های آب و اماكن دیگر طبیعی است، رفتند.

محمد تقی رهبر
[i]- عید سایه بان بندی یهود.

منبع : ماهنامه صفا