شبح گرمایش جهانی درتهران

شرایط اکولوژیک شهر تهران در طول چهار قرنی که از عمر این شهر می‌گذرد، به ویژه از اوایل قرن حاضر به بعد، دگرگونی‌های بسیار عمیق و گسترده‌ای را متحمل شده است. به تبع آن، اقلیم نیز که در نتیجه تغییرات اکولوژیکی می‌تواند تغییر یابد، در فضای طبیعی اشغال شده توسط شهر به طور گسترده‌ای تغییر ماهیت داده است. شاید مهم‌ترین علل بروز تغییرات اقلیمی در تهران را (که بی‌شک از تغییرات اقلیم جهانی نیز تاثیر می‌پذیرد) بتوان در دو عامل دید. نخست حضور فیزیکی شهر به عنوان پدیده‌ای بیگانه در محیط طبیعی و دوم فعالیت‌های مرتبط با زندگی شهری است. گسترش بی‌رویه شهر تهران، افزایش جمعیت، افزایش تعداد خودروها و به تبع آن افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی چه در حمل و نقل و چه در بخش ساختمان، افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای (که هم‌اکنون آمار دقیقی از آن در دست نیست) و... جملگی باعث شده تا امروز روند تغییرات اقلیم شهر تهران به گونه‌ای باشد که پایتخت را در مسیر گرم شدن پیش برد. در وضعیت موجود، ساختار اکولوژیک فضایی که به اشغال شهر تهران در آمده به طور کامل تغییر یافته است.
در نتیجه مسدود شدن سطح شهر توسط آسفالت و گسترش ساختمان‌سازی، ساختار هیدرولوژیک شهر کاملا دگرگون شده است. خاک به عنوان یک عامل اکولوژیک، توسط بناها و شبکه راه‌ها پوشیده شده و بدین ترتیب روابط خود را با اتمسفر و هیدروسفر از دست داده است. نکته دیگر اینکه فضای سبز موجود در شهر تهران با آنچه که شرایط اکولوژیک منطقه اقتضا می‌کند کاملا فاصله گرفته است و به نحوی قربانی توسعه راه‌ها و ساختمان‌سازی شده است. لذا با توجه به ارتباط نزدیک عوامل یاد شده با اقلیم و نیز کنش مجموعه این عوامل با یکدیگر، ظهور تغییرات در اقلیم شهر به عنوان واکنشی نسبت به تغییرات به وقوع پیوسته در بین سایر عوامل اکولوژیک، امری کاملا بدیهی به نظر می‌رسد. نتایج تحقیقات صورت گرفته در دوره زمانی ۱۹۶۱ تا ۲۰۰۵ نیز بروز تغییرات اساسی در اقلیم تهران را نشان می‌دهد که جای تامل دارد. تحقیقات نشان می‌دهد اقلیم شهر تهران در طول این دوره زمانی مرتبا در حال گرم شدن بوده است و جالب اینکه شدت این گرمایش در دوره سرد سال و دمای شب‌ها بیشتر است. بر اساس این یافته‌ها مقدار بارش سالانه چندان تغییری نکرده است اما به جهت افزایش دمای شهر شرایط خشکسالی حاکم می‌شود.
در طول دوره مطالعه بر مقدار ساعات آرام هوای شهر افزوده شده است. باد غالب شهر از باد شمالی در ابتدای دوره به باد غربی در اواخر دوره تغییر یافته است. ناگفته نماند که همین افزایش هوای آرام و فراوانی وارونگی‌های دمایی همگی شرایط مساعدی برای آلودگی و پایداری هوا را فراهم می‌آورد و استیلای تدریجی خشکسالی هم مسئله دیگری است که باید همراه با مسائل اقلیمی دیگر شهر تهران مورد توجه برنامه‌ریزان قرار گیرد.
توپوگرافی خود شهر نیز به گونه‌ای است که اختلاف ارتفاع زیادی بین شمال و جنوب به‌وجود آورده که سبب می‌شود الگوهای فضایی دما و فشار متفاوت باشد و تنها راه چاره، شناخت این ویژگی‌های طبیعی و سازش با آنهاست.
دکتر بهلول علیجانی، استاد اقلیم‌شناسی دانشگاه تربیت معلم دراین‌باره می‌گوید: برای این مطالعه از آمار ایستگاه هواشناسی مهرآباد در دوره آماری ۱۹۶۱ تا ۲۰۰۵ استفاده شده است. بر این اساس معلوم شد که دمای متوسط سالانه تهران ۱۷ درجه سلسیوس است. سردترین سال تهران سال ۱۹۷۲ با ۱۵ و گرم‌ترین سال آن، سال ۲۰۰۱ با ۱۹ درجه سلسیوس بوده است. یعنی دامنه نوسان دمای سالانه حدود ۴ درجه است. از سوی دیگر دمای متوسط سالانه تهران در طول دوره مطالعه روند صعودی معنی‌داری داشته است. بیشترین تغییرات زمانی دمای متوسط سالانه از تغییرات دماهای حداقل حاصل شده است و دماهای حداکثر در طول دوره مطالعه تغییرات معنی‌داری نشان نداده است در صورتی‌که دمای حداقل روزانه یعنی دمای شب‌ها تغییر بسیار چشمگیری دارد. به عبارت ساده‌تر شب‌های تهران نسبت به سال‌های قدیم گرم‌تر شده است. بنابراین می‌توان استنباط کرد که توسعه شهری تهران اثر بیشتری روی دمای شب‌ها داشته است.
به گفته او، افزایش دمای تهران به‌ویژه دماهای سرد آن در همه جنبه‌های اقلیمی شهر مشهود است. تعداد و شدت روزهای یخبندان تغییرات فاحشی در طول دوره مطالعه نشان داده‌اند به طوری‌که تعداد روزهای یخبندان در طول دوره کاهش چشمگیری داشتند.
نوسان دمای روزانه یکی دیگر از ویژگی‌های دوره سرد سال در تهران است. این اقلیم‌شناس خاطرنشان می‌سازد: در دوره گرم سال دمای روزانه از سالی به سال دیگر چندان تغییر نمی‌کند، در صورتی که در دوره سرد سال دما بسیار متغیر است. در ماه‌های زمستان اندازه ضریب تغییرپذیری از ۱۰۰ درصد تجاوز می‌کند. البته تغییرات مقادیر کمینه دما خیلی بیشتر است. این بدان معنی است که به دماهای متوسط دوره سرد سال نمی‌توان اعتماد کرد. در صورتی که متوسط دمای روزهای تابستان قابل اعتماد و تقریبا ثابت است.
● شب‌های تهران گرم‌تر می‌شود
دکتر علیجانی خاطرنشان می‌سازد: فراوانی روزهای گرم نیز شاخص دیگری برای سنجش وضعیت گرمایی تهران است و حتی این شاخص هم حاکی از گرمایش شب‌ها دارد. در اوایل دوره مطالعه ساعات کمتری از روز گرم بوده است و مردم حداقل در طول شب راحت بودند. اما در اواخر دوره مطالعه مدت گرما در طول روز افزایش یافته است و مردم در طول شب هم راحت نیستند. در بعضی روزها تمام روز دمای شهر بالای ۳۰ درجه بوده است. در طول دوره مطالعه روزهای با گرمای بالای ۴۰ درجه هم مشاهده شده است ولی توزیع آنها روند خاصی نشان نداد. به گفته او بررسی همه شاخص‌های دمایی شهر تهران نشان می‌دهند که دمای تهران در طول دوره مطالعه افزایش یافته است. این افزایش در زمینه دماهای شب‌ها بیشتر از روزها بوده است. علاوه بر این زمستان‌ها هم گرم‌تر شده‌اند. باید این نکته را پذیرفت که ایستگاه مهرآباد تهران در ابتدای دوره مطالعه بیرون از شهر بوده است ولی اکنون در داخل شهر قرار گرفته است لذا تمام اندازه‌گیری‌های آن اثرات توسعه شهر تهران را نشان می‌دهد. در نتیجه کاملا طبیعی به نظر می‌رسد که دمای آن در طول دوره مطالعه افزایش یافته باشد. یافته‌ها نشان می‌دهد اثرات شهر تهران روی اقلیم محل به‌قدری محسوس است که حتی در یک روز تعطیل به جهت کم شدن فعالیت مردم دمای شهر کاهش می‌یابد.
● بارندگی چندان تغییری نکرده است
تحقیقات نشان می‌دهد متوسط بارش سالانه تهران در دوره مطالعه (۲۰۰۵ـ۱۹۶۱) ۲۳۶ میلیمتر و براساس دوره ۱۱۲ ساله ۲۰۰۵ـ۱۸۹۴ اندازه آن ۲۳۴ میلیمتر است. روند تغییرات آن در طول دوره آماری چشمگیر نیست. در طول دوره آماری بیشترین بارش سالانه در سال ۱۹۲۳ به مقدار ۶۲۳ میلیمتر و کمترین مقدار آن در سال ۱۹۱۷ به مقدار ۵/۸۹ میلیمتر باریده است بنابراین هیچ روند خاصی در رفتار بارش سالانه تهران مشهود نیست. اما روزهای بارش سالانه روند افزایشی معنی داری را نشان می‌دهد. اگرچه در طول دوره مطالعه مقدار بارش سالانه کاهش چشمگیری نداشته است ولی شرایط خشکی در شهر تهران افزایش یافته است که عمدتا به دلیل افزایش دمای شهر است. با اینکه بارش سالانه تهران تغییر فاحشی نداشته است اما وضعیت درون سالی بارش چندان مناسب نبوده است.
یکی از ویژگی‌های مهم بارش توزیع یکنواخت آن در طول سال است که در مورد تهران مصداق ندارد. بیشتر بارش در دوره سرد سال است، مهم‌تر از آن غیر یکنواخت بودن شدت بارش‌های روزانه است. دوره‌های خشک تهران طولانی‌تر شده‌اند و بیشتر بارش سالانه در روزهای معدودی می‌بارد. این مسئله سبب می‌شود که اولا هوای تهران در فاصله‌های بسیار طولانی شسته شود و تعداد دفعات شستشو در طول سال کمتر شود و به تبع آن هوای تهران بیشتر وقت‌ها آلوده شود. ثانیا خطرات ناشی از رگبارهای سنگین و یا کولاک‌های سنگین افزایش می‌یابد. هر موقع که باران می‌بارد مطمئنا خسارات سنگین به‌بار می‌آورد.
● باد باید به داد تهران برسد
باد مهم‌ترین عنصر اقلیمی در تعدیل محیط زیست تهران است. بعضی‌ها معتقدند که برای تمیز کردن هوای تهران احتیاج به جارو داریم تا آب. یعنی اینکه باد بهتر می‌تواند هوای تهران را تمیز کند تا باران، برای اینکه باد فراوان‌تر از باران است و در همه سطوح می‌وزد. براساس آمار دیدبانی ایستگاه مهرآباد حدود ۳۶ درصد از موارد هوای تهران آرام است. به طوری‌که درصد هوای آرام در ابتدای دوره مطالعه حدود ۲۰ درصد بوده که در انتهای دوره به بالای ۴۰ درصد رسیده است. افزایش درصد هوای آرام خبر بدی برای شرایط آلودگی هوای تهران است. در محیط آرام مواد زاید تولید شده در محل باقی مانده و سبب آلودگی هوا می‌شوند. در نتیجه شرایط آلودگی هوای تهران در طول دوره مطالعه افزایش یافته است.
شهر تهران به جهت موقعیت جغرافیایی خود از شرایط اقلیمی خاصی برخوردار است، تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد و مرطوب دارد. در طول دوره مطالعه دمای آن به‌ویژه در دوره سرد سال و در طول شب‌ها افزایش یافته است. اگرچه مقدار بارش آن در طول دوره کم نشده است ولی به جهت افزایش دما وضعیت خشکسالی بر شهر حاکم شده است. فراوانی وارونگی‌های دمایی به‌ویژه در ارتفاع ۵۰ تا ۱۰۰ متر بر پتانسیل شهر برای آلودگی می‌افزاید. به‌علاوه افزایش هوای ساکن هم بر نگرانی برنامه‌ریزان برای ایجاد شرایط سالم زندگی می‌افزاید.
در مجموع اقلیم شهر به‌گونه‌ای تغییر یافته است که اگر مورد توجه جدی برنامه‌ریزان قرار نگیرد، مشکلات غیرقابل تحملی ایجاد خواهد کرد. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که در عمل کلید اصلی حل معمای سالم‌سازی محیط زیست شهر تهران در دست شرایط آب و هوایی آن است.

مژگان جمشیدی

منبع : روزنامه کارگزاران