بررسی اجمالی طرح و نقش سبزوار

● چکیده
شهر سبزوار دارای سابقه طولانی در هنر قالیبافی می‌باشد. اما به‌دلیل حمله مغولان بسیاری از اسناد و مدارک معتبر در این‌زمینه از بین‌رفته است. بنابراین در این مقاله سعی شده است تا شروعی بر شناسائی ویژگی‌های فرش این سرزمین داشته باشیم. همچنین طرح چند فرش نیز به اجمال بررسی شده است.
● مقدمه
● ویژگی‌های تاریخی و جغرافیائی شهر سبزوار
شهر سبزوار با بسیاری از داستان‌های پهلوانی ایران باستان ارتباط داشته است. چنانچه مدت‌ها میدان واقع در مرکز شهر به میدان دیو سفید معروف بود. در دوره‌های اسلامی ولایت بیهق دارای دو شهر سبزوار و خسروگرد بود که بیش از یک فرسنگ با یکدیگر فاصله نداشتند. این شهر حمله به کلی ویران شد ولی به تدریج آباد گردید و در سال ۷۳۷ هجری قمری پایتخت سربداران شد.
شهرستان سبزوار تا تهران ۶۵۴ کیلومتر فاصله دارد از شمال به میان‌آباد، از مشرق به شهرستان نیشابور، از جنوب به شهرستان کاشمر و از مغرب به شهرستان شاهرود محدود است.
● سابقه قالی‌باقی شهرستان سبزوار
تاریخ معاصر قالی‌بافی شهرستان سبزوار بدون شک به سال‌های پس از ۱۳۰۰ شمسی برمی‌گردد. گفته می‌شود قالی‌بافی از خود شهر سبزوار آغاز شد و پس از ۲۵ سال به روستاهای حومه رواج یافت (اگر چه برخی دو دهه آخر سده سیزده هجری شمسی ۱۲۸۰ ـ ۱۳۰۰ را نیز به آن اضافه کرده‌اند). طبق تحقیقات انجام شده اولین‌بار قالی‌بافی توسط دو برادر از اهالی آذربایجان در شهر سبزوار آغاز شد. به‌طور کلی می‌توان سابقه‌ای حدود ۹۰ سال برای قالی امروز سبزوار منظور کرد اما با توجه به گفته تیمورلنگ در کتاب منم تیمور جهان جهان‌گشا سبزوار حدود ۳۰۰ هزار کارگر قالی‌باف داشته است، که احتمالاً آثار در اثر حمله مغول‌ها از بین رفته است. بنابراین از گذشته سبزوار اطلاعات چندانی در دسترس نیست و تنها می‌توان به ویژگی‌های این شهر در سده اخیر اتکا کرد، که در این بخش به‌طور مختصر به آن می‌پردازیم.
رج‌شمار فرش‌های تولیدی معمولاً تا دهه ۳۰، بیست رج بوده و از دهه ۳۰ تا پایان دهه ۴۰ از بیست رج تا ۲۵ رج ارتقاء یافته است. در دهه ۴۰ که اوج پیشرفت فرش سبزوار است و تنوع رنگ، طرح و ظرافت را داشته است، رج‌شمار بیشتر فرش ۲۰ـ۲۵ و حدود ۱۰ درصد آنها دارای رج‌شما ۳۰ـ۴۰ بوده‌اند.
مواداولیه مورد استفاده پشم و نخ پنبه به ترتیب برای پرز، تاروپود قالی بوده که در برخی موارد مانند قالی‌های به سبک نائین به میزان محدودی ابریشم برای رنگ سفید استفاده می‌شده است. مواداولیه تا دهه ۴۰ به‌صورت دست ریس و داخلی بوده و لکن از شروع دهه چهل کارخانه‌ای شده و این تغییر بیشتر به‌واسطه ایجاد کارگاه‌های نخ‌تابی و پشم‌ریسی در دهه چهل بوده است که از جمله می‌توان به کارگاه‌های نخ‌تابی ساده و دارریسی و پشم‌ریسی واسعی و ربانی اشاره نمود که رنگ‌های به‌کار رفته در آنها عمدتاً کرم، لاکی و سورمه‌ای بوده است.
عمده رنگ‌های استفاده شده در قالی سبزوار تا دهه ۴۰ گیاهی و با استفاده از مواداخلی است، و یا رنگ‌هائی است که نیازمند روناس و اسپرک بوده و منشأ خارج از شهرستان را داشته‌اند. در دهه ۴۰ به‌واسطه افزایش تولید و در دسترس بودن رنگ‌های شیمیائی و کم‌زحمت بودن و شفافیت ظاهر آنها، تولیدکنندگان به این رنگ‌ها گرایش پیدا کرده‌اند ولی کارگاه‌هائی که حساسیت زیادی در تولید خود داشته‌اند از رنگ‌های گیاهی استفاده می‌نموده‌اند.
بیشترین طرح قالی در دهه‌های ۴۰ تا ۵۰ می‌باشد که از سوی طراحان شهری به‌ویژه علیپور و چدار گل‌فرنگ تدارک می‌شد. نقوش رایج در سبزوار لچک ترنج، شاه‌عباسی، افشان شاه عباسی، تخت‌جمشید، لچک ترنج پرگل، اسلیمی دهان اژدری، نقش افشان، لچک ترنج ۱۶ گلدان، گلدانی، تنگی، گل‌های درشت و مجمعه، کاشی می‌باشد و نقوش فعلی بیشتر تلفیقی و اقتباسی از طرح‌های تبریز، ورامین، همدان و کاشان می‌باشد.
● بررسی چندطرح از قالی‌های سبزوار
اکثر فرش‌های سبزوار از رج‌شمار ۲۵ برخوردار است. ولی در عین حال ظرافت خود را دارا هستند. از میان فرش‌های با رج‌شمار بالاتر می‌توان به فرش‌های کارگاه چشمی اشاره کرد که عموماً ۲۵ به بالا هستند. ناگفته نماند در سبزوار تا رج‌شمار ۴۰ هم مشاهده شده است. به‌طور کلی نوع رج‌شمار پائین فرش سبزوار که بیشتر در روستاها بافته می‌شود به ارزان‌قیمت یا اخد معروف بود ولی فرش‌هائی که برای صادرات بافته می‌شد دارای کیفیت بیشتری از لحاظ نقشه، بافت و رنگ بوده است. مجموعه حاضر چهار نقشه را در طراحی فرش سبزوار شامل می‌شود.
● فرش با طرح کاسه کوزه:
عناصر اصلی و تأکیدی فرش را ظروف مختلف از جمله کوزه، گلدان، کاسه و... تشکیل می‌دهد که در نقاط مخلتف پخش شده‌اند. فرش مذکور دارای نقشه یک‌دوم می‌باشد که یک قسمت دیگر از روی نقشه طرح شده بافته می‌شود. فرش ترکیبی از حاشیه، قاب، متن و ترنج با رج‌شمار ۳۰ است. در طرح فرش مورد نظر اجزاء حاشیه (حاشیه کوچک، تنوع زنجیره و...) دیده نمی‌شود بلکه به‌جای آن قابی متن فرش را در برگرفته و ترنج در مرکز آن خودنمائی می‌کند. ضمناً در طرح فرش مذکور اثری از حاشیه دیده نمی‌شود و این فرش فاقد لچک می‌باشد. بنابراین از جمله طرح‌های لچک ترنج به حساب نمی‌آید. رنگ‌ها کاملاً همجوار و با منطق خاص با توجه به اجزاء فرش کنار یکدیگر چیده شده‌اند. ناگفته نماند نقوش اسلیمی داخل ترنج که دور تا دور کوزه را فرا گرفته‌اند، زیبائی خاصی را به فرش بخشیده‌اند. رنگ‌های فیروزه‌ای در بعضی از نقاط فرش از جمله (کاسه، کوزه و برگ‌های ختائی) بر جذابیت فرش افزوده است. یکی دیگر از ویژگی‌های فرش نفوذ جسورانه نقوش حاشیه به قاب، همچنین نقوش زمینه به قاب و ارتباط اجزاء فرش می‌باشد که مهارت طراح فرش را می‌رساند. همچنین در اطراف جداکننده‌های فرش (جداکننده لچک از زمینه) نقوش اسلیمی را می‌بینیم که با ظرافت خاصی چشم‌انداز می‌باشند.
زمینه فرش از نقوش ختائی پر شده است. در اطراف حاشیه دونوار باریک (که شاید بتوان آنها را حاشیه کوچک نامید) قرار دارد که کناری (جنب لور) با نقوش ختائی و کنار قاب با نقش اسلیمی تک‌رنگ (سرمه‌ای) خودنمائی می‌کنند.
● فرش با طرح اسلیمی
این فرش به‌دلیل توزیع اسلیمی‌ها در سراسر فرش (اجزاء مختلف فرش) به اسلیمی معروف است. دارای حاشیه بزرگ و احتمالاً دو زنجیره می‌باشد که متن را در برگرفته‌اند. متن فرش همچون چهار لچک به‌هم چسبیده با دو رنگ متفاوت ترنجی را درمیان گرفته‌اند که در مرکز با نقوش ختائی خودنمائی می‌کند. فرش موردنظر در حقیقت لچک ترنجی بوده و طراحی و رنگ‌آمیزی آن‌طوری وانمود کند که لچک انگار قسمتی از متن می‌باشد.
● فرش با طرح کاشی
فرش مذکور احتمالاً ۳۰ رج بوده و از انواع فرش‌های لچک ترنجی می‌باشد که با حاکمیت رنگ لاکی خودنمائی می‌کند. طرح موردنظر دارای یک حاشیه پهن در حاشیه باریک، دو زنجیره و میل‌های زنجیره‌وار است که توسط کشوری محاطه شده‌اند.
همچنین دارای لچک و ترنج می‌باشد که برای بافتن آن از یک‌چهارم نقشه استفاده شده است. رنگ ترنج هماهنگ لچک می‌باشد که با دو سر ترنج در طول فرش جلوه‌ای خاص پیدا کرده است. گل، بوته، ویژگی‌های مختلف ختائی به زیبائی فرش مذکور افزوده‌اند.
طرح‌های متنوع کاشی در سبزوار به‌وفور مشاهده می‌گردد که زینت‌بخش محافل خاص و عام شده است.
● فرش با طرح جوشقانی
فرش مذکور توسط محمد فرجی تهیه‌شده است. این فرش جلوه‌ای خاص در طراحی و رنگ‌آمیزی دارد که منحصربه‌فرد است. نقشه این فرش یک‌چهارم بوده و دارای حاشیه لچک، زمینه و ترنج است. تنوع رنگی این فرش زیبائی آن‌را دو چندان کرده است. از عناصر خاص آن می‌توان به جداکننده‌ها (به‌صورت نوار دو خطی) و همچنین علامت کشیده شده اشاره کرد که در لچک‌ها و ترنج مشاهده می‌شود.
این علامت تقریباً خاص فرش‌های جوشقان می‌باشد که به‌صورت نمادین در طراحی فرش و نهایتاً بافت حضور دارند (گیاه با درخت).
در حاشیه فرش تکرار اسلیمی‌های بزرگ با رنگ کرم که به‌صورت برگی تزئین شده‌اند با جلوه‌ای خاص به فرش بخشیده‌اند.
● جمع‌بندی
همان‌طور که از متن مقاله برمی‌آید چهار طرحی که بررسی شده، به‌دست آمده از تحقیقات میدانی بوده و سعی در توضیحی اجمالی بر آن شده است.

مراجع:
۱. مرکز جهادکشاورزی شهر سبزوار
۲. دیسک فشرده میراث فرهنگی شهر سبزوار
۳. عمده تحقیقات به‌صورت میدانی می‌باشد

مهندس زهرا متقی (عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سبزوار)
مهندس سیدمحمدرضا مختاری ـ مهندس سیما حبیبی
(عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرری)

منبع : ماهنامه نساجی امروز