تحولات و سرفصل های کمی وکیفی جشنواره های تئاتر فجر

نخستین جشنواره تئاتر فجر با تشكیل ستاد ویژه در ۱۷/۸/۶۱ با همكاری نهادها و مراكزی همچون بنیاد امور مهاجرین جنگ تحمیلی، جهاد دانشگاهی، بنیاد شهید، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و جهاد سازندگی از سوی مركز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد. فكر‌ِ ایجاد جشنواره تئاتر فجر و تقارن آن با ایام دهه فجر، بیش از هر چیز معطوف به جشنها و شور و شوق‌ِ بزرگ‌داشت پیروزی انقلاب اسلامی بود؛ شور و شوقی كه در آن هم هنرمندان و هم مخاطبان، سهم به‌سزایی داشتند. همین فكر اولیه باعث شد كه تاكنون نیز جشنواره تئاتر فجر در این ایام ـ یعنی بهمن ماه هر سال ـ برگزار شود.دومین رویكردی كه این جشنواره را به‌سامان كرد و جهت بخشید، حركت به سمت‌ِ ارزشهای نهفته در جامعه، پس از انقلاب اسلامی بود. شاید بتوان فكرها و زمینه‌هایی همچون ارتقای سطح كمی و كیفی تئاتر، رسیدن به تئاتر مل‍ّی‌ ـ میهنی، ایجاد‌ِ رقابت برای رسیدن به كیفیت‌ِ مطلوب و رشد و تعالی را در مراحل بعدی چنین حركتی، برشمرد. نخستین جشنواره تئاتر فجر تا هشتمین جشنواره تئاتر فجر ۱۲ تا ۲۲ بهمن ماه هر سال برگزار شد و به‌دلیل تقارن این ایام با ماه مبارك رمضان و امثالهم، زمان برگزاری جشنواره‌های تئاتر فجر در همان بهمن‌ماه پس و پیش شد و از هیجدهمین جشنواره تا جشنواره بیست و سوم به‌دلیل تقارن پیدا نكردن با جشنواره‌های فیلم و موسیقی، عموما‌ً در دهه اول بهمن ماه هر سال برگزار شد. اولین و دومین جشنواره تئاتر فجر با توجه به وضعیت بحرانی پیش‌آمده بر كشور (جنگ تحمیلی) و نیاز به تبلیغات‌ِ همسو و تهییج‌كننده، توجه ویژه‌ای به مضامین دفاع مقدس داشت و در جشنواره اول ۴۲ گروه و در جشنواره دوم ۲۴ گروه كه یك گروه آن را اسرای عراقی تشكیل می‌دادند، حضور داشتند. هر دو جشنواره با زمینه اصلی رقابتی شكل یافتند و هرگز نامی از هیئت‌داوران این دو جشنواره ـ به‌دلیل‌ِ علاقه‌مند نبودن ایشان از ذكر نامشان‌ ـ برده نشد. بانیان جشنواره دوم تمایل بیشتری پیدا كردند تا گروههای شهرستانی بیشتری را جذب كنند. حركت به سمت‌ِ گروههای شهرستانی به‌دلیل‌ِ فراگیرتر شدن جشنواره تئاتر فجر انجام گرفت و رفته‌رفته جشن فیلم و تئاتر، زمینه‌های كافی برای جداسازی را در خود یافتند. در جشنواره‌های اول و دوم جشنواره‌های فیلم و تئاتر تحت نظارت معاونت هنری وزارت ارشاد و به شكل هم‌زمان برگزار می‌شد و همین مسئله تسریع امور را ك‍ُندی می‌بخشید. مهم‌ترین نكته‌ای كه در طول، چند دوره از جشنواره‌های تئاتر فجر قابل توجه است و تا جشنواره‌های ششم و هفتم هم پی‌گیری می‌شود، حضور چهره‌ها و شخصیتهای طراز اول كشور است. سخنرانی و گپهای دوستانه هنرمندان با چنین افرادی و برخورد رودرروی ایشان با هنرمندان و آشنا شدن با معضلات و مشكلاتشان، سهم به‌سزایی در پیشبرد امور تئاتری كشور داشت.میرحسین موسوی (نخست‌وزیر)، حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اكبر هاشمی رفسنجانی (رئیس مجلس شورای اسلامی)، حجت‌الاسلام و المسلمین محمد خاتمی (وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی)، حجت‌الاسلام و المسلمین حجتی كرمانی (نماینده ولی فقیه)، دكتر حبیبی (وزیر دادگستری)، آیت‌الله سید علی خامنه‌ای (رئیس جمهور) و بسیاری دیگر از آن جمله‌اند، كه با حضور در مراسم افتتاحیه و اختتامیه و نیز به حضور پذیرفتن هنرمندان و یا حضور در محل اقامت گروهها، نشستهای مفیدی را شكل می‌دادند. چیزی كه این روزها كمتر شاهد آن هستیم و نظام سلسله مراتبی جای ارتباط رودررو و بی‌واسطه را پر كرده است. بی‌تردید اگر چنین ارتباطی شكل می‌گرفت، می‌توانستیم شاهد رشد و ارتقای بیشتری باشیم. عبدالكریم سروش، حداد عادل، كمال حاج سید‌جوادی، مهدی حجت، علی مظلومی جشنواره سوم فجر با ۱۵ گروه و جشنواره چهارم فجر با ۴۳ گروه، مرحله اول‌ِ حركت‌ِ تئاتر جشنواره فجر را كه حكم‌ِ استقرار و تبیین را دارد، تثبیت می‌كند. در این دوره چهار ساله كه چهار جشنواره اول تا چهارم شكل می‌گیرد، مركز هنرهای نمایشی با حمایت نهادها و ارگانها، حركت‌ِ فجر را تثبیت می‌كند و به دیگران می‌شناساند. جشنواره اول با یك بخش (مسابقه) و جشنواره دوم با دو بخش (مسابقه و میهمان) و جشنواره سوم و چهارم با سه بخش (مسابقه، میهمان و ویژه) پیش می‌روند. وجه تمایز جشنواره‌های سوم و چهارم و به‌ویژه جشنواره چهارم این است كه به مراكز استانها جهت‌ِ گزینش‌ِ آثار‌ِ شهرستانی اختیار تصمیم‌گیری داده می‌شود و مركز این حق را از خود تنفیض می‌كند. در میان این چهار حركت‌ ‌‌ِ‌اولیه، جشنواره سوم ضعیف‌ترین نمایشها را در خود جای داده بود ومستندات موجود، این ضعف را در تكراری بودن مضامین و ارائه نكردن شكلهای نوین، برمی‌‌شمارند. مركز هنرهای نمایشی از جشنواره پنجم تا هشتم به سمت‌ِ استقلال حركت می‌كند. این اقدام مركز برای رسیدن به اعتلای بیشتر و كسب‌ِ بودجه معقول و مصوب از سازمان برنامه و بودجه بود. شاید موفقیتهایی در این زمینه كسب شد؛ اما مهم‌ترین معضل آن این است كه نهادها و مراكز مرتبط با جشنواره تئاتر فجر و سپس تئاتر كشور، رفته‌رفته سهم حمایتی خود را كم كردند و چه بسا در جشنواره و حركتهای تئاتری حضور پیدا نكردند، بلكه بسی فراتر رفتند و بر ضد آن اقدام كردند. این وضعیت‌ِ انتقادی به‌ویژه در سالهای اخیر از سوی نهادها و مراكز شدت بیشتری پیدا كرده است. سیاست استقلال از یك‌سو قابل دفاع است؛ اما از سوی دیگر باعث‌ِ تنهایی بیش از پیش این هنر مظلوم و تنها می‌شود. مثلاً صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در چند دوره از جشنواره به‌دلیل‌‌ِ تعلق‌ِ خاطر و مشاركت در برگزاری جشنواره، نگاه حمایتی بسیار مطلوبی را در انعكاس مستمر برنامه‌ها انجام می‌داد و یا سایر مراكز در زمینه فنی و پشتیبانی، مطابق‌ِ سرفصل و توان خویش همراه با جشنواره و حركتهای تئاتری پیش می‌‌آمدند؛ زیرا جشنواره و حركتهای تئاتری را متعلق به خویش می‌پنداشتند؛ اما این روش با یك سیاستگذاری هدایتی، رنگ دیگری پیدا كرد و بیشتر در حد‌ّ تعارف و همراهی سطحی ظاهر شد. جشنواره پنجم با ۴ بخش و جشنواره ششم با ۵ بخش، علاوه بر بخشهای مسابقه، میهمان و ویژه، به‌تدریج صاحب دو بخش كودكان و سپس سنتی آئینی نیز شدند. ۳۶ نمایش و سپس ۴۵ نمایش در جشنواره پنجم و سپس ششم اجرا شد. اولین سمینار و روند پژوهشی در جشنواره تئاتر فجر، هم‌زمان با جشنواره ششم، تحت عنوان «تئاتر و جنگ» شكل گرفت. پیشتر جلسات سخنرانی در هتل و محل اقامت گروهها و یا جلسات سخنرانی در هنگام نشستهای نقد و بررسی و امثالهم برگزار می‌شد و چندان نظام‌یافته نبود. جشنواره‌های تئاتر منطقه‌ای در شهرستانها، مدخل راه‌یابی نمایشهای شهرستانی در جشنواره پنجم بودند كه در جشنواره ششم با حذف این روش و از بین بردن سهمیه‌بندی، دبیرخانه دائمی جشنواره راه‌اندازی شد تا با یك قانون ثابت، تمام متقاضیان را جذب كند. و این در حالی بود كه به‌دلیل تفاوت توان و بنیه و همچنین امكانات، گروههای مختلف شهرستانها، سهمیه‌بندی شده بودند. جشنواره ششم در قیاس با پنج جشنواره گذشته، جهش قابل توجهی را نشان می‌داد، راه‌اندازی سالن شماره ۲ تئاتر شهر، راه‌اندازی كتابخانه تئاتر شهر، راه افتادن انتشارات نمایش با انتشار نمایشنامه «نامیرا»، ویژه جشنواره ششم، مقدمات شكل‌گیری انجمن نمایشها و آغاز نشستهای آن با جشنواره ششم تئاتر فجر و غیره از جمله مسائلی است كه رنگ‌ِ جشنواره ششم را از دیگر جشنواره‌های رخ‌داده، پررنگ‌تر می‌كند. برای اولین‌بار دو بخش مسابقه و كودك به شكل مجزا مورد داوری قرار می‌گیرند و پیش از این صرفا‌ً بخش مسابقه مورد قضاوت قرار می‌گرفت.شاید تغییر مدیریت و سرپرستی مركز هنرهای نمایشی از «طه عبدخدایی» به «علی منتظری»، كسی كه پیش از مسئول بودن، تئاتری بودن را پیش گرفته بود، منجر به رشد ذكر‌شده باشد و گواه این مدعا، حضور تئاتر‌پیشگان حرفه‌ای شهرستان است. جشنواره هفتم تئاتر فجر علاوه بر ۵ بخش جشنواره ششم، بخش عروسكی را هم به بخشهای خود می‌‌افزاید و اعزام گروههای تئاتری به مشهد، اصفهان، كرمان و شاهرود و بالعكس را در دستور كار خود قرار می‌دهد. همچنین در میدانهای شهر تهران، نمایشهای سنتی آئینی و سرگرم‌كننده اجرا می‌شوند و برای اولین‌بار نمایشگاهی از فعالیتها و پوسترهای تئاتر، تحت لوای فعالیتهای مركز هنرهای نمایشی در تالار وحدت ارائه می‌شود. جشنواره هفتم، بیشتر به كمیت و ذخائر هفت ساله مركز هنرهای نمایشی معطوف می‌شود. شاید دلیل آن این است كه در جشنواره هفتم، سیستم برگزاری رنگ دیگری می‌گیرد و دو سال پیاپی یعنی در جشنواره‌های هشتم و نهم، قضاوت و داوری انجام نمی‌شود و به جای آن كیفیت مورد توجه واقع می‌شود. جشنواره هفتم با ۵۱ گروه و جشنواره هشتم با ۳۴ گروه به ترتیب در شش و سه بخش برگزار می‌شوند. جشنواره هشتم ماهیتا‌ً تغییرات زیادی پیدا می‌كند و ۲۲ جشنواره استانی و ۴ جشنواره منطقه‌ای در طول سال، پیش از برگزاری جشنواره تئاتر فجر برگزار می‌شود و در نهایت بخش‌ِ جشنواره جشنواره‌ها را در كنار‌ِ دو بخش‌ِ جنبی و تفریح و سرگرمی ایجاد می‌كند.جشنواره هشتم، مقدمات حركتهای بین‌المللی و انجمنهای نمایش را پی‌گیری می‌كند. آنچه كه در جشنواره ششم نویدش را شنیده بودیم و حركت به سمت‌ِ همایش و بحثهای نظری بود، رخ می‌دهد و «بررسی تئاتر ایران و جهان» و «گردهمایی انجمنهای نمایش»، دو سرفصل سمینارها اعلام می‌شود.سمینار بررسی تئاتر ایران و جهان، زمینه‌های بین‌المللی شدن جشنواره را با حضور سخنرانان خارجی فراهم می‌كند و از سوی دیگر گردهمایی انجمنهای نمایش، فرصتی را پدید می‌آورد تا به مسائل صنفی و حقوقی هنرمندان تئاتر توجه بیشتری شود و در نهایت قطعنامه‌ای در این باره صادر و به تمام مراكز استانها و شهرستانها ابلاغ می‌شود. جشنواره نهم كمابیش با همان رویكرد‌ِ توجه به جشنواره‌های استانی و منطقه‌ای پیش رفت و ۲۳ گروه نمایشی آثار خود را عرضه كردند. «بررسی تئاتر امروز» عنوان‌ِ نشستهای دوروزه انجمنهای نمایشی سراسر كشور، با سخنرانی صاحب‌نظران تئاتر كشور بود. توجه به مسائل صنفی و حركت به سمت‌ِ كیفیت و تئاتر حرفه‌ای در داخل كشور و از سوی دیگر زمینه‌سازی حركتهای بین‌‌المللی به‌ویژه حضور‌ِ هیئت‌ِ شش نفره از كشور فرانسه برای گزینش‌ِ نمایشهای منتخب‌ِ ایرانی جهت حضور در فستیوال آوینیون، مسائلی است كه تئاتر را چند قدم به جلو حركت می‌دهد. نمایشگاه عروسكهای ژاپنی و مسابقه عكاسی تئاتر و نمایشگاه پوسترهای تئاتر از جمله اقدامهای دیگر در جشنواره نهم بود. اگر جشنواره‌های اول تا چهارم به‌دنبال تثبیت موقعیت تئاتر و جشنواره فجر بودند، جشنواره‌های دوم تا هشتم به‌دنبال‌ِ استقلال مركز تئاتر كشور و رسیدن به تعریف و عملكرد مشخص با سرفصل و بودجه معینی بودند. جشنواره هشتم تا دهم در این مقیاس، سعی در تحول‌بخشی تئاتر‌ِ شهرستان، ارتقای سطح كیفی، ایجاد زمینه‌های بین‌المللی و توجه به مباحث نظری داشت. كانون ملی منتقدان تئاتر جمهوری اسلامی ایران در این سال رسمیت جدی می‌یابد و آرای خود را اعلام می‌كند. اما جشنواره دهم تئاتر فجر در سال ۷۰ نقطه عطف‌ِ بسیار بزرگی در جشنواره‌های فجر به‌شمار می‌آید و كم‌كم به مرز حرفه‌ای و مطلوب نزدیك می‌شود. جشنواره دهم با حضور ۱۲ گروه ایرانی و ۳ گروه خارجی، نخستین تجربه بین‌المللی خود را پشت ‌سر می‌گذارد. دو سمینار تحت عنوان «چشم‌ انداز تئاتر در كشورهای اسلامی» و «آشنایی با تئاتر فرانسه» با حضور كارشناسان ایرانی و خارجی ۴ نفر و نمایش ۱۳ فیلم / تئاتر، اهم برنامه‌های مهم این جشنواره است. مهم‌تر از همه این حركتها حضور رئیس انستیتو بین‌المللی تئاتر «آندره لویی پرینتی» و «ژرژ ب‍َتو» رئیس قانون منتقدان تئاتر جهان در جشنواره بود كه زمینه‌های مناسب ارتباطات بین‌المللی را فراهم آورد. جشنواره مجدد به حالت رقابتی بازگشت و جنب و جوش خاصی در میان تئاتریها به‌وجود آمد تا سال آتی در آن حضور یابند. كانون ملی منتقدان تئاتر ایران نیز در این جشنواره، برگزیدگان خود را اعلام كرد. جشنواره یازدهم كه با تغییر مدیریت مركز هنرهای نمایشی همراه بود به شكل غیر رقابتی برگزار شد و سیاست حاكم بر این جشنواره، توجه به داشته‌های نمایشی كشورمان بود و به همین دلیل سیاه‌بازی، پرده‌خوانی، شاهنامه‌خوانی، اجرای تعزیه و سمینار پژوهشی آن از ۱۷ تا ۲۳ بهمن ماه سال ۷۱ اهم برنامه‌ها را شامل می‌شد و اجراهای صحنه‌ای دیگر منتخب مجموعه نمایشهایی بود كه در طول سال اجرا شده بودند. جشنواره یازدهم نشان داد كه تغییر مدیریت و بلاتكلیفی وضعیت هدایتی مركز هنرهای نمایشی، چقدر در پیشبرد امور و سیاستهای تثبیت‌شده اختلال وارد می‌كند.جشنواره یازدهم در قیاس با جشنواره دهم نه فقط بین‌المللی نشد، بلكه ریشه‌های حركت به سمت‌ِ حرفه‌ای شدن را، هم كمی خشكاند. برای اولین‌بار جلسات نقد و بررسی برگزار نشد.جشنواره دوازدهم بعد از جشنواره دهم فجر، نقطه عطف دوم به حساب می‌آید. یك‌سال و اندی بلاتكلیفی در نظام مدیریتی تئاتر كشور، باعث می‌شود تا مدیران ارشد زودتر تكلیف این هنر را مشخص كنند و چنین می‌شود. «مهدی مسعودشاهی» عهده‌دار ریاست مركز هنرهای نمایشی می‌شود و مدیران جوان و بعضا‌ً كارآمدی را به كار می‌گیرد. جشنواره دوازدهم با ۵۱ نمایش در بخشهای مسابقه، جشنواره جشنواره‌ها و جنبی برگزار می‌شود و دو بخش نخست مورد ارزیابی هیئت‌داوران قرار می‌گیرد. جشنواره جشنواره‌ها ویژه نمایشهای برگزیده جشنواره‌های سراسری كشور بود. حضور گروههای پیش‌كسوت در كنار نسل جوان، جشنواره را اگرچه به شكل داخلی بود؛ اما زنده كرد. جشنواره دوازدهم كمابیش حیات‌‌ِ تئاتر را رقم زد؛ اما همچنان در محاق جشنواره دهم بود؛ زیرا نتوانسته بود به‌لحاظ بین‌المللی و جوش و خروش حركتهای صنفی و استمرار سیاستهای بنیادین، مؤثر واقع شود. بی‌ثباتی جشنواره سیزدهم با همان تركیب و سیاستگذاری پیشین آغاز می‌شود؛ اما مدیریت و ریاست وقت مركز هنرهای نمایشی و تمایل نداشتن ایشان برای ماندن در این پ‍ُست، باعث می‌شود جشنواره بی‌روح و رمق پیش برود و حتی نتواند نیمی از ارزشهای جشنواره دوازدهم را كسب كند و سرانجام جشنواره چهاردهم درحالی‌كه مركز هنرهای نمایشی، مسئول ندارد، همانند جشنواره یازدهم، شكل می‌گیرد. ۸۴ نمایش در سه بخش مسابقه، جنبی و جشنواره جشنواره‌ها حضور پیدا می‌كنند و ۹ نمایش خیابانی، مطابق‌ِ سنت‌ِ جشنواره سیزدهم در جشنواره اجرا می‌شود.گردهمایی بررسی نمایش در ایران به مدت سه روز به تبیین سیاستها و تعاریف «تئاتر ملی» معطوف می‌شود و دو بخش مسابقه و خیابانی مورد قضاوت قرار می‌گیرند. جشنواره سیزدهم ۱۲ تا ۲۰ اسفند ۷۳ و جشنواره چهاردهم ۲۷ دی تا ۵ بهمن ماه ۷۴ برگزار شد. جشنواره پانزدهم، زمانی شكل گرفت كه ریاست جدید مركز هنرهای نمایشی هنوز شناخت درست و دقیقی از وضعیت تئاتر كشورمان پیدا نكرده بود و مجموعه كار‌آمدان و كارشناسان را هم از دست داده بود. جشنواره پانزدهم به دبیری رئیس وقت مركز هنرهای نمایشی ۳ تا ۱۰ اسفندماه ۱۳۷۵ با حضور ۳۸ نمایش در بخش مسابقه، ۱۰ نمایش در بخش ویژه و ۳۸ نمایش در بخش میهمان و ۱۱ نمایش در بخش خیابانی و گردهمایی «تئاتر با هویت اسلامی‌ ـ ایران» برگزار شد. متأسفانه سیر نزولی كیفی كه در جشنواره یازدهم شاهد بودیم و در جشنواره‌های سیزدهم و چهاردهم شدت گرفته بود در جشنواره پانزدهم دوچندان شد. نگاهی به بازخوانان این جشنواره كه در رأس آنها رحیم نجفی برزگر قرار دارد و اساساً شم‌ّ تئاتری نداشته و با این مقوله بیگانه بودند، گواه این مدعاست، هیچ دوره‌ای وضعیت تئاتر و جشنواره آن تا این حد‌ّ به لحاظ كیفی، افت پیدا نكرده بود. این وضعیت را می‌توان در مدیریت كلان تئاتر كشور هم مشاهده كرد و سنجید. جشنواره شانزدهم تئاتر فجر پس از جشنواره‌های دهم و دوازدهم، سومین نقطه عطف در حركتهای جشنواره فجر به‌شمار می‌آید و چه‌بسا بتوان آن را رنسانس فجر نامید‌. جشنواره شانزدهم ۱۷ تا ۲۶ بهمن‌ماه ۷۶ با حضور ۳۱ نمایش در بخش مسابقه، ۱۲ نمایش در بخش ویژه (حرفه‌ای)، ۱۰ نمایش در بخش جوان (دانشجویی)، ۱۲ نمایش در بخش جشنواره جشنواره‌ها (برگزیدگان جشنواره‌های سراسر كشور)، ۶ نمایش سنتی و همچنین برنامه‌های متنوع نقالی، تعزیه، خیمه‌‌شب‌بازی و امثالهم برگزار شد. پیش از شروع جشنواره شانزدهم، مركز هنرهای نمایشی رئیس جدید خود را شناخت و همو سكان جشنواره را به دست گرفت. تلفیقی از سیاستهای جشنواره‌های پیشین و توجه به تئاتر حرفه‌ای و نیز رقابتی كردن بخشهای مسابقه و خیابانی و افزایش كیفی و كمی برنامه‌ها و سعی در حضور نسل پیش‌كسوت تئاتر كه چند سالی از تئاتر دور شده بودند از جمله اقدامهای اصلی این مدیریت و این جشنواره به‌شمار می‌آید.
جشنواره شانزدهم تا بیست و دوم، چند هدف عمده را پی گرفته بود:
۱ـ حضور نسلهای پیش‌كسوت و جوان در كنار یكدیگر و آماده كردن تالارهای متفاوت فرهنگی برای ذائقه‌های گوناگون.
۲ـ توجه به نسل جوان و كشف استعدادهای شهرستانی و تهرانی.
۳ـ شكل دادن ارتباطات بین‌المللی از طریق حضور گروهها و یا آمدن مسئولان كمپانیهای تئاتری جهان.
۴ـ تحول در عرصه‌های گوناگون بازیگری، كارگردانی، نویسندگی و طراحی صحنه تئاتر از طریق ارائه نمونه‌های الگو و رقابتی كردن آن
جشنواره شانزدهم با چنین منظری، آغاز‌گر می‌شود. سمینار «زبان و هویت در تئاتر» به مدت سه روز هم‌زمان با جشنواره شانزدهم رخ می‌دهد. همچنین چند میهمان خارجی از جمله روبرتو چولی از آلمان، ژان كلود كاریر از فرانسه و آلن گرومبیك رئیس فستیوال پاییزی پاریس در جشنواره حضور پیدا می‌كنند. ۵ فیلم‌/ تئاتر نیز در این ایام پخش می‌شود و توسط استادان این رشته بررسی و تحلیل می‌گردند. كانون ملی منتقدان تئاتر ایران با مدیریت جدید و جشنوازه شانزدهم، مجدد احیا می‌شود و پس از سه سال سكوت، داوری و نقد و بررسی نمایشها را انجام می‌دهد. جشنواره هجدهم تئاتر فجر در ادامه سیاستهای ذكر‌شدهٔ جشنواره شانزدهم اول تا پانزدهم بهمن ماه ۱۳۷۷ در پنج بخش برگزار شد. بخش ویژه با ۲۶ نمایش، بخش مسابقه با ۲۴ نمایش، بخش جشنواره جشنواره‌ها با ۸ نمایش، بخش بین‌الملل با ۱۰ نمایش و بخش خیابانی با ۲۷ نمایش حضور داشتند. تعداد اجراها و كمیتشان در قیاس با گذشته رشد چشمگیری نشان می‌داد و از سوی دیگر حركت به سمت‌ِ تبادل‌ِ بین‌المللی از محسنات این جشنواره به‌شمار می‌آید. حاشیه این جشنواره، سمیناری تحت عنوان «دریچه‌ای به تئاتر نوین جهان» با حضور‌ِ صاحب‌نظران ایرانی برگزار شد.جشنواره هفدهم در دو بخش مسابقه و خیابانی، مورد قضاوت هیئت‌داوران قرار گرفت و كانون ملی منتقدان نیز ضمن نقد و بررسی نمایشهای بخش ویژه، دو بخش ویژه و مسابقه را به شكل مجزا مورد قضاوت قرار داد. هیجدهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر ۷ تا ۲۰ بهمن ماه ۷۸ در بخشهای مسابقه، خارج از مسابقه، بین‌‌الملل، انقلاب اسلامی به روایت تعزیه، خیابانی، دانشجویی، مرور سال ۷۸ برگزار شد و همایش بین‌المللی «دیالوگ در تئاتر» نیز هم‌زمان با جشنواره با حضور سخنرانان ایرانی و خارجی شكل گرفت. شش كشور هم در این جشنواره با یازده نمایش حضور پیدا كردند. شاید مهم‌ترین اتفاق در جشنواره هیجدهم فراهم شدن پیوستن مجدد ایران پس از قطع ارتباطات بین‌المللی چند ساله به ITI بود. جشنواره هیجدهم زمینه مناسبی را برای اعزام گروههای تئاتری فراهم آورد و در همین جشنواره، مقرر شد كه هفته فرهنگی و تئاتر ایران در كشورهای آلمان و ایتالیا در سال آتی شكل گیرد و همچنین گروهها در ۸ جشنواره جهانی حضور یابند. جشنواره هیجدهم در رأس گسترش ارتباطات بین‌المللی و سپس افزایش كم‍ّی تولیدات تئاتر را مد‌ّ نظر قرار داده بود و همچنان به سنت‌ِ اجرای عمومی نمایشها پس از برگزاری جشنواره كه از جشنواره شانزدهم شروع شده بود، پای‌بندی نشان می‌داد. «آندره لوئی پرینتی» قرار بود در جشنواره هیجدهم حضور یابد؛ اما نیامد و قول مساعدت داد تا به شكل‌گیری هر چه سریع‌تر ITI ایران كمك كند.بخش دانشگاهی رفته‌رفته جایگاه خاص پیدا كرد و صاحب هیئت‌داوران مجز‌ّا شد و دبیرخانه‌ای متفاوت پیدا كرد.كانون ملی منتقدان تئاتر به‌روال گذشته نقد و بررسی و داوری جشنواره‌ها را انجام می‌داد.نوزدهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر با تغییر دبیر جشنواره و ریاست مركز هنرهای نمایشی همراه بود؛ اما چون قائم مقام رئیس پیشین، سكاندار مركز و جشنواره شد، همان سیاستها یا تغییرات جزئی‌ پی‌گیری و اجرا شد. جشنواره نوزدهم از ۲ تا ۱۴ بهمن‌ماه ۱۳۷۹ با حضور ۵۹ گروه نمایش صحنه‌ای در بخشهای مسابقه و خارج از مسابقه، ۹ نمایش در بخش مرور، ۱۵ نمایش در بخش بین‌الملل و ۷ تعزیه در بخش نمایش سنتی و ۵۰ نمایش در بخش خیابانی برپا شد.در جشنواره نوزدهم چند اتفاق خوب رخ داد كه متأسفانه كمتر مورد توجه قرار گرفت. نخست آنكه كارگاه آموزشی، متشكل از ۷ نفر از هنرمندان و كارآموزان انگلیسی در جشنواره حضور یافتند و در جلسات فشرده‌ای، آموزشهای لازم را دادند. دوم آنكه اولین تولید نیمه‌مشترك ایران و ایتالیا كه البته سهم ایران در آن بیشتر بود با نام «اردویرافنامه» شكل گرفت و دست آخر اینكه نمایشگاه عكس «كن رینولدز» در ایام جشنواره در تالار وحدت برگزار شد. این سه حركت، جدیدترین حركتهای تئاتری در عرصه بین‌الملل بودند. همچنین همایش «تئاتر و اندیشه معاصر» هم‌زمان با جشنواره با حضور سخنرانان ایرانی و خارجی برگزار شد. «یان هربرت» رئیس وقت كانون ملی منتقدان تئاتر جهان به دعوت كانون ایران در جشنواره حضور یافت و بر جلسات نقد و بررسی و داوری كانون ایران نظارت كرد.بیستمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر اول تا ۱۲ بهمن ماه ۱۳۸۰ با حضور ۱۹ نمایش در بخش خارج از مسابقه، ۳۵ نمایش در بخش مسابقه، ۱۱ نمایش در بخش بین‌الملل، ۳۵ نمایش خیابانی، ۶ نمایش آئینی موسیقیایی، ۶ تعزیه و ۱۱ نمایش در بخش مرور برگزار شد. شاید مهم‌ترین اتفاق در تئاتر بعد از انقلاب و جشنواره‌های تئاتر فجر، حضور گروههای نمایش «آنسامبل» به كارگردانی «كلاوس پیمان» با نمایش «ریچارد دوم» بود. پیمان از كارگردانان‌ِ به‌نام و برجسته معاصر به حساب می‌آید كه نمایشهای او به مدت شش ماه پیش‌فروش شده است. جدا از این مسئله حضور بیش از ۲۵ نماینده كمپانی، منتقد و مسئولان تئاتری جهان در جشنواره بیستم، فرصت مناسبی بود تا ارتباطات بین‌المللی فزونی یابد.دومین تولید مشترك ایران با كشورهای خارجی در قالب نمایش «خانه برنارد آلبا» به كارگردانی «روبرتو چولی» در این جشنواره شكل گرفت كه محصول ایران و آلمان به حساب می‌آمد و در هر دو كشور و چند كشور خارجی به روی صحنه رفت. كارگاه آموزشی نور نیز با حضور مدرسان خارجی در حاشیه این جشنواره برای علاقه‌مندان برگزار شد. بیست و یكمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر اول تا یازدهم ۱۳۸۱ با حضور ۴۴ نمایش در بخش مسابقه، ۱۴ نمایش در بخش خارج از مسابقه، ۱۰ نمایش در بخش بین‌المللی، ۹ نمایش در بخش مرور، ۳۶ نمایش در بخش خیابانی و ۱۰ تعزیه علوی برگزار شد. مهم‌ترین اتفاق در جشنواره بیست‌ویكم حضور كمیته‌های گوناگون انستیتو بین‌المللی تئاتر جهان ITI در ایران بود كه در دو روز، همایش «سنت و مدرنیسم» و در «جست‌وجوی تماشاگر» را برگزار كردند. سران اصلی ITI و به‌ویژه رئیس و دبیر كل این نهاد جهانی نیز در جشنواره حاضر بودند و با سایر مدعوین از جشنواره‌ها و كمپانیهای تئاتر، بالغ بر ۳۵ میهمان خارجی در جشنواره حضور داشتند كه به این تعداد باید اعضای گروههای نمایشی را هم افزوده. اولین جشنواره نمایشنامه‌خوانی با حضور ۱۰ گروه در این جشنواره شكل می‌گیرد. مسابقه عكاسی یك دهه از تئاتر نیز به بخشهای دیگر افزوده می‌شود. نمایشگاه عكس «سوزان كسلر» از ایتالیا و نمایشگاه ماكتهای ادسارد هابن از آلمان در طول جشنواره برپا می‌شود. جشنواره بیست و یكم با معطوف ‌شدن بیشتر بر نسل جوان و نیز گسترده‌تر كردن ارتباطات بین‌المللی حركت خویش را پیش می‌گیرد و ادامه سیاستهای تعریف‌شده سال ۷۶ به بعد را پی می‌گیرد. جشنواره بیست و دوم تئاتر فجر ۳ تا ۱۳ بهمن ماه ۱۳۸۲ با حضور ۵۰ نمایش در بخش مسابقه، ۱۶ نمایش در بخش خارج از مسابقه، ۹ نمایش در بخش بین‌الملل، ۹ نمایش در بخش مرور، ۲۷ نمایش در بخش خیابانی و ۱۰ نمایش در بخش تعزیه برگزار شد.جشنواره بیست و دوم نتوانست در جهت شتاب و حركت‌ِ پیش‌گرفته شده، قدم بردارد و حتی در قیاس با دو جشنواره پیش‌تر ناكام ماند. اگرچه جشنواره همان بخشهای پیشین را دربر داشت؛ اما كیفیت در معرض خطر بود و از سوی دیگر ارتباطات بین‌المللی كاهش یافته بود. مثلاً تعداد میهمانان و مدعوین به ۱۲ نفر و تعداد گروههای بین‌الملل به ۹ گروه رسیده بود و جز تكرار بخشهای مختلف و نیز دومین جشنواره نمایشنامه‌خوانی، شاهد اتفاق خاصی نیستیم و این با توقعات پیش‌آمده مغایرت فراوان داشت. شاید مشكل بودجه و امكانات و یا نویدهای فراوان برای تعویض مدیریت تئاتر كشور، گامها را سست كرده بود.
٭٭٭
در یك جمع‌بندی كلی می‌توان درباره ۲۲ جشنواره تئاتر فجر گفت:
۱ـ جشنواره تئاتر فجر، می‌خواهد جشن پیروزی انقلاب و جشن تئاتریها و جشن بزرگ هنرمندان برای نشان دادن‌ِ توش و توان و بضاعت‌ِ تئاتر كشور باشد؛ اما این خواستها گاه محقق نشده است. دهه اول این جشنواره به جشن و سرور می‌اندیشد و دهه دوم به‌علاوه نكته ذكر‌شده، می‌خواهد سرور و شادمانی هنری را هم رقم بزند و سرانجام آغاز دهه سوم، ارتقای بضاعتهای تئاتری را هدف قرار می‌دهد.
۲ـ بی‌تردید فراز و نشیبهای جشنواره تئاتر فجر، جدا از بحث‌ِ تغییر‌ِ بخشها و ساختارها، به‌دلیل بی‌ضابطه بودن رنگهای مختلف پیدا كرد كه گاه به تلف شدن سرمایه‌های مادی و معنوی انجامید. برخی از حركتهای جشنواره‌ای ذكر‌شده، حتی در حد‌ّ یك اجرای عمومی ثمره و نتیجه‌ای نداشته است و صرفا‌ً بر مبنای آمار و بیلان كار شكل یافته است.
۳ـ جدا از تمام رشدها و تعالیها، تبعیض نژادی و رفیق‌سالاری و نه شایسته‌سالاری در گزینشها و هدایتها مشهود است. نمونه آن حضور افراد خاص در گروههای بین‌المللی است. فهرست كردن نام گروههایی كه به خارج از كشورمان رفته‌اند و یا عواملشان در گروههای خارجی حضور یافته‌‌اند، می‌تواند گاه یاریگر اثبات مدعای ما باشد.
۴ـ بحث آموزشی و كاربریهای علمی كه از حاشیه این جشنواره‌ها پدید آمد، هرگز پی‌‌گیری و ثبت و ضبط نشد. متأسفانه مسئولان جشنواره‌ها به جای غنا بخشیدن و انتشار مجموعه و سمینارها و سخنرانیها، صرفا‌ً نگاه ژورنالیستی و ثبت خبری را در الویت قرار دادند و از این رو حركت‌ِ بطئی رخ نداد.
۵ـ جریان‌ِ هدایت‌شده، اغلب و به‌ویژه از سال ۷۶ به این سو، گونه‌ای از تئاتر را در میان تئاترپیشگان رواج داد و بعضاً مطالبه كرد كه سمت و سوی‌ِ آن سطحی كردن اندیشه و ذائقه مخاطبان و پرداختن به مسائل روزمره و صرفا‌ً برای خوش آمدن بود.
۶ـ منشور مكتوب و اساسنامه‌ای مدون و آئین‌نامه‌ای اجرایی برای جشنواره تئاتر فجر وجود ندارد و صرفا‌ً به‌عنوان‌ِ یك گردهمایی به آن نگریسته می‌شود و هر سلیقه‌ای آن را رنگ دیگری می‌بخشد.
۷ـ همواره سعی شده است كه تئاتر فجر، مساوی با تئاتر تهران نشود؛ اما همواره چنین شده است. دلیل آن هم به مستمر نبودن تئاتر در شهرستانها با اجراهای عمومی بازمی‌گردد. اگر تئاتر تهران سرپاست به‌دلیل استمرار اجراهای عمومی است. باید تئاتر شهرستان را از طریق اجراهای عمومی سر پا نگه داشت و الا‌ّ ده جشنواره دیگر هم نمی‌تواند آن را نجات دهد.
۸ـ كمال حاج سید‌ جوادی، طه ‌عبدخدایی، علی منتظری، حسین جعفری، مهدی مسعودشاهی، حسین فرخی، رحیم نجفی بزرگر، حسین سلیمی و مجید شریف‌خدایی، مسئولان مركز هنرهای نمایشی و دبیران جشنواره‌های مختلف تئاتر فجر بوده‌اند. اگر بخواهیم درخشش و رشدی را در الویت‌بندیها قائل شویم نخستین درخشش از آن‌ِ علی منتظری، سپس حسین فرخی و سرانجام حسین سلیمی است و فاجعه‌آمیزترین و بی‌تأثیرترین حركت از آن‌‌ِ رحیم نجفی برزگر است كه تئاتر را به خاموشی نزدیك به مطلق رساند.
۹ـ مایل شدن به سمت‌ِ استقلالِ مركز هنرهای نمایشی، مفید بود؛ اما سیاستگذار نمی‌بایست حمایتهای نهادهای مهمی همچون صدا و سیما، مسئولان طراز اول كشور و امثالهم را مطالبه نمی‌كرد.

منبع : پایگاه رسمی انتشارات سوره مهر