استانداردها در نفت

دستیابی به کیفیت مطلوب در تولید یک فرآورده یا خدمت در صنایع مختلف و مؤسسات گوناگون نیازمند شناخت و بکارگیری استانداردهای تدوین شده درباره آن فعالیت است.
از دیدگاه علمی استاندارد کردن به معنای ایجاد نظم در رشته‌ای از فعالیت‌های عمومی و یا تخصصی است که بتواند صرفه‌جویی اقتصادی، حفظ سلامتی و ایمنی عمومی، انجام صحیح محاسبات فنی، یکنواختی و هماهنگ‌سازی، گسترش مبادلات بازرگانی، تسهیل ارتباطات و گردش صحیح اطلاعات و توسعه را به دنبال داشته باشد.
ـ این نظم بصورت قانون، قاعده ، معیار و اصل توسط گروهی از افراد ذینفع و علاقمند، تدوین و تحت عنوان ملاکی به نام استاندارد عرضه می‌شود.صنایع نفت ایران و به خصوص مناطق نفتخیز جنوب از پیشگامان منحصر بفرد در شناخت نقش بنیادی استانداردها و تحقق و تجسم واقعی آن در جامعه ما بوده‌اند . استانداردهادر مناطق نفتخیز جنوب که عمدتاً از تطبیق استانداردهای مرجع با شرایط عملیاتی ویژه آن ایجاد و بکارگرفته شده اند به طور مستمر توسط کمیته‌های تخصصی استاندارد بررسی و بروز می شوند. در کنار این حرکت و با توجه به اهمیت استانداردها ، آموزش به کارکنان از برنامه های جدی اداره مهندسی استانداردهای مناطق نفتخیز جنوب می باشد و به طور جدی پیگیری می شود .
مهندس سیروس نجاریان رییس اداره مهندسی استانداردهای مناطق نفتخیز جنوب درباره فعالیت های استانداردها ، نحوه تدوین آنها و چگونگی دسترسی به آنها در مناطق نفتخیز جنوب توضیح می دهد:
▪ لطفاً در خصوص چگونگی بررسی و بروزآوری بانک اطلاعاتی استانداردهای مرجع به نام Standard manager که تهیه و منتشرکرده‌اید توضیحاتی بفرمایید:
ـ کتابخانه فنی و استانداردها همواره فهرست‌های استانداردها را که از طرف شرکت‌های انتشاراتی توزیع می‌گردد دریافت نموده و پس از بررسی فنی آنها توسط کارشناسان اداره مهندسی استانداردها و مقایسه پیشنهادات جدید با آنچه که در کتابخانه و شبکه محلی بصورت لوح‌های فشرده وجود دارد، نیازهای جدید استانداری را استخراج و تأمین اعتبار می‌نماید.
سپس از طریق کتابخانه مرکزی نسبت به خرید آنها اقدام می‌شود و توسط معاونت سیستم اطلاعات مدیریت و خدمات رایانه‌ای با درخواست اداره مهندسی استانداردها آنها را بر روی شبکه محلی قرار داده بصورت فعال نگهداری می‌نماید.
در حال‌حاضر کارکنان مناطق نفت‌خیز جنوب با نرم‌افزار سیستمی مدیریت استانداردها (Standard manager) که بر روی شبکه محلی قرار دارد آشنا هستند این سیستم حاوی استانداردها و اطلاعات فنی بیش از یکصد مؤسسه معتبر و مرجع می‌باشد که با قابلیت جستجو و کیفیت مطلوب صفحات و امکانات کپی‌برداری و چاپ همراه می‌باشد.
اخیراً فعالیت‌هایی برای تغییر سیستم مذکور صورت گرفته است که تاکنون با استقبال کارشناسان مواجه نشده است و احتمالاً فرمت موجود حفظ خواهد شد و صرفاً موسسات بیشتر و استانداردهای جدیدتری به آن اضافه خواهد شد. لازم به ذکر است که استانداردها در دنیا به ۴ سطح کارخانه‌ای، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی تقسیم می‌شوند .
استانداردهای کارخانه ای استانداردهایی هستند که توسط یک موسسه ، کارخانه یا شرکت خاص درباره فعالیت های تولیدی و تخصصی آن شرکت و یا سازمان تدوین می شوند مانند مجموعه استانداردهای شرکت های SHELL و BP . استانداردهای ملی همین فرآیند در مورد کالا یا خدمات عمومی در مقیاس یک کشورهستند مانند استانداردهای ملی ایران ( ISIRI ) ، استانداردهای ملی آلمان ( DIN ) و استانداردهای ملی انگلستان(BSI ) . مبنا و اساس اکثر استانداردهای منطقه ای مانند استاندارد اروپا ( CEN ) و استانداردهای بین المللی مانند (ISO ) نیز استانداردهای ملی هستند که در سطح بین المللی با تغییراتی مورد پذیرش قرار گرفته اند.
استانداردهای ویژه مناطق نفتخیز جنوب جزو استاندارد کارخانه ای محسوب می شود که توسط کمیته های تخصصی استانداردها و بر اساس استانداردهای مرجع با بهره گیری از انواع استانداردها تدوین می گردند.علاوه بر ۴ گروه مورد بحث باید توجه داشت با وجود دسته بندی مذکور ، برخی از استانداردها به لحاظ کاربرد ، اهمیت و اعتبار می تواند در بیش از یک گروه یا سطح مطرح شوند مانند استاندارد API ۵L درباره خطوط لوله که با وجود اینکه یک استاندارد تخصصی در کشور آمریکا می باشد لیکن بعنوان یک استاندارد مرجع بین المللی در نفت ، گاز و پتروشیمی شناخته شده و پذیرفته شده است .اما درباره بررسی و بروزآوری بانک اطلاعات استانداردها باید بعرض برسانم که از حدود ۳۰ سال قبل ، شکل بروزآوری استاندارد از فیزیکی و کتابخانه ای بتدریج به حالت الکترونیکی تبدیل گردید و موسسه استانداردهای بریتانیایی (BSI) پیشرو در این زمینه بود به تبع آن از اواسط سال های ۱۳۶۰ در ابتدا استانداردهای SHELL و BP بر روی دیسک های نرم و از سال ۱۳۶۸ بصورت لوح های فشرده (CD) توسط اداره مهندسی استانداردها خریداری گردیدند . شناسایی ، بررسی ، تامین اعتبار و سفارش مجموعه های استانداردها از طریق اداره مهندسی استانداردها کماکان انجام می گیرد .
معاونت تدارکات و امور کالا در گذشته و معاونت سیستم های اطلاعات مدیریت و خدمات رایانه ای به همراه کتابخانه مرکزی در سال های اخیر فعالانه در خرید و استقرار آنها بر روی شبکه مناطق نفتخیز جنوب مساعدت می نمایند . در حال حاضر کتابخانه فنی و استانداردها متولی و مسئولیت سفارش و نگهداری استانداردها را بر عهده دارد .
▪ این کمیته ها را چه کسانی تشکیل می دهند ، چه تعدادی هستند ؟ و روند تدوین استانداردهای مناطق نفتخیز در آنها به چه شیوه ای است ؟
ـ در مناطق نفتخیز جنوب فرآیند و فعالیت های استانداردها توسط اداره مهندسی استانداردها از لحاظ اجرایی زیر نظر مدیر مهندسی و ساختمان و معاونت خدمات فنی این مدیریت و از بعد کیفی زیر نظر مدیر امور فنی بعنوان رییس شورای استانداردها هدایت می گردد . شورای استانداردها متشکل از تمام مدیران سازمان های فنی و عملیاتی بعضی از روسای ادارات تخصصی خاص و نمایندگان شرکت های وابسته می باشد .
اداره مهندسی استانداردها در حال حاضر ۱۶ کمیته تخصصی با عنوان های خطوط لوله و شیرها، ماشین‌آلات راهسازی و ترابری، وسایل حفاری، ابزار دقیق، مواد شیمیایی و وسایل آزمایشگاهی، راه و ساختمان، تهویه و تبرید، وسایل بهره‌برداری نفت، گاز و گازمایع، ماشین‌آلات فرایندی، حفاظت فنی، ایمنی و آتش‌نشانی، عمومی، محیط‌ زیست، کامپیوتر و مخابرات را تشکیل داده است و هماهنگی و نظارت بر فعالیت های آنها را بر عهده دارد .
رییس شورای استانداردها (مدیر امور فنی شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب ) ، رییس و جانشین رییس هر یک از کمیته های تخصصی را انتخاب می کند . اعضای کمیته‌ها که از کارآزموده ترین کارشناسان مناطق نفتخیز جنوب هستند و در رشته تخصصی خود خبره و صاحب نظرند نیز توسط اداره استانداردها و روسای کمیته ها تعیین می گردند . هم اکنون ۲۲۰ کارشناس در این کمیته ها فعالیت می کنند. تدوین استاندارد هر بخش به این ترتیب است که در ابتدا پیش‌نویس استانداردها و یا مباحث مطروحه در کمیته‌های تخصصی استانداردها مورد بررسی و بعضاً اصلاح قرار می گیرند و استانداردهای اصلاح شده حسب مورد به «شورای استانداردهای مناطق نفتخیز جنوب » ارسال و در آنجا پس از بحث و بررسی نهایی به تصویب می رسند .
به جز در رشته کامپیوتر که زمان زیادی از تشکیل کمیته تخصصی آن نمی گذرد ، دیگر بخش ها دارای استاندارد تدوین شده هستند .
▪ نقش اداره استانداردها در این میان چیست ؟
ـ اداره استانداردها از نظر اجرایی و سازمانی زیرنظر مدیریت مهندسی و ساختمان شرکت ملی مناطق نفتخیز جنوب است ، اما از نظر ماهیت و کیفیت کار زیر نظر مدیریت فنی فعالیت می‌کند . این شکل از سازماندهی به این دلیل است که نظرات کارشناسی این اداره تحت تاثیر فعالیت های یک بخش خاص قرار نگیرد . همانطور که عرض کردم انتخاب اعضای کمیته ها نیز بوسیله یک اداره یا فرد خاص صورت نمی گیرد تا نظرات تخصصی بخش های مختلف حتی المقدور اعمال شوند . اتخاذ این روش باعث شده است که نظرات کمیته ها کاملا" مستقل باشند .
این را هم اضافه کنم که این کمیته‌ها تنها کمیته‌های تخصصی در نوع خود در مناطق نفتخیز جنوب هستند که محل مناسبی برای تبادل تجربیات و افزایش دانش کارشناسان نیز به حساب می آید و ما از این نظر برای به عضویت در آوردن کارشناسان زیادی تحت فشار هستیم ، اما این کمیته ها کمیته های اداری نیستند تا مثلا" رییس یا نماینده رسمی هر اداره عضو این کمیته ها شود . در اصل هر شرکت کننده ای که کارشناس نباشد حضورش در این کمیته ها سودی ندارد.
ترکیب کارشناسان کمیته باید وجوه مختلف یک رشته تخصصی را پوشش دهد و این اصل اساسی کمیته های تخصصی استانداردها می باشد . از طرفی استانداردهای مناطق نفتخیز و استانداردهای مرجع صنعت نفت دنیا همه ، به زبان لاتین است ، یعنی کسی که آنها را مطالعه می کند علاوه بر دانش و تجربه کافی در آن رشته باید به زبان انگلیسی تخصصی نیز تا حد قابل قبولی تسلط داشته باشد . خلاصه اینکه کارشناسی استاندارد در این وادی حرف اول را می زند .
▪ آیا این به این معنا ست که همه کارها به کارشناسان سپرده شود ؟
ـ لازم به ذکر است که استاندارد تعیین کننده ی تمام یا بخشی از مختصات یا مشخصات فنی یک فرآورده است به معنای دیگر ، استاندارد حل و فصل کننده بسیاری از امور فنی و حتی غیر فنی مانند مسایل حقوقی و روابط اداری است . تدوین استانداردهای یک کالا ، خدمت یا فعالیت خاص حاصل تلاش سال ها کار گروهی عده ای از کارشناسان خبره ، یا دست کم بهترین های آن رشته است. استاندارد یک کار پر حوصله ، فنی و بسیار پر ثمر است و مانند حساب پس انداز برطرف کننده احتیاجات شرکت در زمان نیاز است .
چون یک پروژه یا یک اداره نمی تواند و در جایگاهی قرار ندارد که در تمام رشته ها کارشناسان خبره داشته باشد ، تصمیم گیری در این زمینه را به یک گروه از کارشناسان ارجاع شود که این گروه در مناطق نفتخیز جنوب همان کمیته های تخصصی هستند. به عنوان نمونه کمیته ماشین آلات فرآیندی سشامل متخصصان تعمیرات ، طراحی مهندسی ، کالا ، بهره برداری و نفت می باشد بنابراین این گروه تمام پیامدهای ناشی از تصمیم گیری در آن خصوص را برای سازمان در نظر دارد .اما برخی عوامل باعث شده اهمیت این موضوع به درستی درک نشود و بعضا" در برابر این سیستم مقاومت هایی بوجود آید . که در دوره های اموزشی این نکات بیشتر توضیح داده می شود .
آموزش های استاندارد شامل چه مباحثی است و بیشتر برای چه طیفی از کارکنان برگزار می شود ؟
اولین دوره ای که در مناطق نفتخیز جنوب برگزار شد شامل دوره مقدماتی آشناسازی با استانداردهای صنعت نفت جنوب در سال ۱۳۶۸ بود . این دوره آموزشی عمدتاً برای فارغ‌التحصیلان رشته فنی دانشگاه و تکنسین‌هایی که در بخشهای طراحی، نظارت، اجرا، تعمیرات، بهره‌برداری و بازرسی فنی بکار اشتغال دارند برگزار می شد .
پس از گذشت چند سال ، علاوه بر آنکه دامنه آموزش ها به سمت تخصصی شدن گسترش پیدا کرد ، آموزش دوره آشناسازی با استانداردها برای تمام کارکنان الزامی شد به نحوی که اکنون یکی از ضروریات ارتقای شغلی و سازمانی در شرکت ، گذراندن این دوره می باشد .
در این دوره ، شرکت کنندگان ، تعریف ، اهمیت و فواید استانداردها ، تاریخچه استانداردهای مناطق نفتخیز جنوب ، چگونگی بررسی و تدوین استاندارد در مناطق نفتخیز جنوب و روش استفاده از آنها ، مؤسسات استانداردهای مرجع صنعت نفت و فعالیت ها و وظایف کمیته های تخصصی استاندارد مناطق نفتخیز جنوب را فرا می گیرند . مدرسان این دوره ها اعضای کمیته های تخصصی که خود در تدوین استانداردها نقش دارند هستند .
امروز ، آموزش های تخصصی استاندارد در مناطق نفتخیز جنوب علاوه بر منحصر به فرد بودن در کشور ، در کمتر موسسه بین المللی استاندارد ، برگزار می شود چون اداره استاندارد مناطق نفتخیز جنوب منسجم ترین و فعال ترین سازمان استاندارد در سطح وزارت نفت است ، از ۱۱ کمیته استاندارد وزارت نفت ، ۷ رییس کمیته آن از کارشناسان مناطق نفتخیز جنوب هستند و در ۴ کمیته دیگر فعالترین کارشناسان از مناطق نفتخیز جنوب می باشند .
سالانه ۴۰ تا ۵۰ دوره آموزش استاندارد در مناطق نفتخیز جنوب برگزار می شود و به همین منظور یک بخش در اداره آموزش مناطق نفتخیز به نام آموزش استانداردها تشکیل شده که برنامه ریزی و اجرای آموزش ها را به عهده دارد . هر دوره حدود یک هفته به طول می انجامد و تقریبا" بیشترین آموزش پذیر را در میان دوره های آموزشی مناطق نفتخیز جنوب دارد .
▪ اداره استانداردها دارای یک فهرست سازندگان مجاز کالا است . آیا این فهرست همان فهرست سازندگان مجاز مناطق نفتخیز جنوب در معاملات بازرگانی است ؟
ـ خیر ، در مناطق نفتخیز جنوب سازندگان کالاهای مهم و تخصصی بر مبنای استانداردهای معتبر صنایع نفت و گاز و مشخصات فنی خاص مناطق نفتخیز جنوب و در صورت لزوم با تدوین الحاقیه‌های تکمیلی، از نظر تخصصی شناسایی ، ارزیابی و معرفی می‌شوند .این فهرست که فهرست سازندگان مجاز از نظر فنی (APPROVED VENDORS LIST , TECHNICAL VIEW) نام دارد و فقط بر بررسی‌های فنی و کارشناسی استوار است و وجه بازرگانی و حقوقی آن تعیین کننده نیست .
مراحل ارزیابی سازندگان که توسط کارشناسان کمیته‌های تخصصی استانداردها در اداره مهندسی استانداردها انجام می‌گیرد شامل شناسایی، مطالعه کاتالوگ و مدارک فنی، مذاکرات فنی، بازدید از خطوط تولید، مشاهده تولیدات در حین کار، خرید اقلام معدود برای آزمایش میدانی و یا صدور تأییدیه برای مدت زمان محدود می‌گردد که مطابق دستورالعمل تهیه فهرست سازندگان مجاز داخلی و خارجی کالا (از نظر فنی) صورت می‌گیرد.
برای ارزیابی تخصصی یک کالا و یا سازنده آن ضرورتاً نیازی به طی همه مراحل ارزیابی نمی‌باشد و در صورتیکه کارشناسان و کمیته‌ تخصصی مربوطه در هر مرحله از ارزیابی از کیفیت مطلوب محصول اطمینان حاصل نمایند، اتخاذ تصمیم خواهند نمود.ضرورت تهیه فهرست محدود و یا نامحدود سازندگان برای یک کالای مهم و تخصصی و مراحل ارزیابی سازندگان آن کالا از وظایف کمیته‌های تخصصی استانداردها می‌باشد. طبیعی است که با توجه به اهمیت وحساسیت کالا و مراحل ارزیابی آن تصمیمات مختلفی گرفته خواهد شد.
▪ با توجه به اینکه فهرست سازندگان مجاز باعث محدودیت در تهیه کالای پروژه ها می شود چه راهکاری برای حل آن پیشنهاد می کنید ؟
ـ اتفاقا" ما بحث های زیادی روی این موضوع داریم . طبق مقررات مناطق نفتخیز جنوب تهیه فهرست سازندگان مجاز به عهده مدیریت تدارکات و امور کالا است و فهرستی که در اداره استانداردها تهیه می شود کاملا" فنی است و مبنای تهیه فهرست بازرگانی قرار می گیرد و عنوان آن هم فهرست سازندگان مجاز از نظر فنی (APPROVED VENDORS LIST TECHNICAL VIEW ) است.
در این فهرست ۱ هزار و ۴۰۰ سازنده برای ۲۴۰ کالای اصلی و مهم وجود دارد .طیق دستورالعمل ، مدیریت تدارکات و امور کالا ، فهرست سازندگان مجاز مناطق نفتخیز جنوب را باید با استفاده از این فهرست تهیه کند و سازندگانی را از این فهرست حذف و سازندگان مورد نظر خود را برای بررسی فنی به اداره استانداردها معرفی کند اما هیچگاه نمی تواند سازنده ای را به این فهرست اضافه کند چون برای بررسی فنی سازندگان این اقدام مهم و حساس این روش انتخاب شده است .
با ایجاد تعامل سازنده میان اداره مهندسی استانداردها و مدیریت تدارکات و امور کالا می توان فرصتی را فراهم آورد تا با برنامه ریزی صحیح ، راهبری مناسب و اعمال مدیریتی موثر، زمینه انتقال فناوری به داخل کشور و توسعه صنایع داخلی را تسریع شود .
به این دلیل که با شناخت نسبی که از سازندگان داخلی و خارجی تامین کننده کالاهای مناطق نفتخیز جنوب وجود دارد می توان صنایع داخلی را که پتانسیل ساخت تجهیزات مورد نیاز مطابق با استانداردها را دارند با این استانداردها آشنا کرد و در صورت برآورده کردن الزامات فنی برای ساخت کالای استاندارد از آنها حمایت کنیم و یا اینکه سازندگان خارجی را به آنها معرفی کنیم و با تضمین خرید تولیدات آنها زمینه حضور آنها در داخل را فراهم کنیم .
هر هزینه ای هم که در این راه بپردازیم ارزشمند است چون انتقال فناوری ، توسعه صنایع داخلی و تامین سریع تر و مطمئن تر کالاهای مورد نیاز را به دنبال دارد .اما اینکه بخواهیم به منظور حمایت از صنایع داخلی ، ساخت یک کالا را به شرکتی واگذار کنیم که نه امکانات و نه دانش آن را دارد ،نتیجه ای جز اتلاف وقت و سرمایه ملی به دنبال نخواهد داشت و این تفکر که می توان با این شیوه کالایی با هزینه کمتر تهیه و به اصطلاح صرفه جویی کرد ، مغایر با کسب فناوری ، حمایت از صنایع داخلی و منافع ملی است . به عبارت رساتر باید سازندگان را به استاندادردها نزدیک کنیم و نه برای حمایت از سازندگان ، استانداردها را کمرنگ نمود .
▪ کمی هم از تاریخچه استانداردهای مناطق نفتخیز جنوب بگویید.
ـ در بدو امر، استانداردهای صنعت نفت عیناً همان استانداردهای «شرکت نفت بریتانیا» (BRITISH PETROLEUM) در امور مهندسی، اجرایی و عملیاتی بود و صرفاً براساس شرایط خاص منطقه‌ای تغییرات مختصری در آنها داده می‌شد. از سال ۱۹۶۷ که شرکت عامل نفت ایجاد گردید، اداره‌ای تحت نام STANDARDIZATION & METRICATION فعالیت خود را آغاز نمود. ولی عملاً در سال ۱۹۶۹ شرح وظایف آن با دو نفر کارمند بتصویب رسیده است. از سال ۱۹۷۲ شرکت سهامی خاص خدمات نفتی (OSCO) در حنوب و پالایشگاه آبادان (AR) و شرکت خدمات نفتی ایران (IROS) مشترکاً با ایجاد سازماندهی خاصی و با استفاده از خدمات مهندسی مشاور MECON اقدام به بررسی و بروز در آوردن و هماهنگ نمودن استانداردهای صنعت نفت جنوب نمودند که این فعالیت‌ها تا سال ۱۹۷۸ ادامه داشته است. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ، فعالیت های پراکنده ای برای سازماندهی مجدد فعالیت های استانداردها شروع شد لیکن از سال ۱۳۶۵ با توجه به تغییراتی که در شرکتهای فوق‌الذکر بوقوع پیوست اداره استانداردهای مناطق نفتخیز گسترش یافت و مستقلاً مسئولیت تدوین و بروز نگهداری استانداردهای مناطق نفتخیز جنوب را بر عهده گرفت.
از سال ۱۳۶۸ «پروژه مطالعه، تلفیق و بروزرسانی استانداردهای صنعت نفت» زیرنظر معاونت امورمهندسی و طرحهای وزارت نفت و با مشارکت مدیریت تولید مناطق نفتخیز جنوب، شرکت ملی گاز ایران و مدیریت اموربازرگانی وزارت نفت ایجاد گردید و در اوایل دهه ۷۰ با حضور بعضی از شرکتها و مدیریت‌های تابعه وزارت نفت گسترش یافت. این پروژه در سال ۱۳۷۶ به اتمام رسید و «استانداردهای صنعت نفت» (IRANIAN PETROLUEM STANDARDS) را عرضه نمود که علی‌الاصول در تمامی شرکتها و مدیریت‌های تابعه وزارت نفت لازم الاجرا می‌باشند.این مجموعه شامل ۳۷۶ فقره استاندارد و ۱۸۳ نقشه استاندارد می باشد که بر مبنای حدود ۲ هزار استاندارد مرجع تهیه شده اند و هر پنج سال یکبار مورد بازنگری و بروزرسانی قرار می گیرند.

مهندس سیروس نجاریان

منبع : نفت نیوز