روش‌های بهبود کیفیت پژوهش

● هزاران راه‌ رفته و نرفته
رشد کمی تحقیق و پژوهش در سال‌های اخیر در نظام دانشگاهی کشور، اگر با سازوکارهای بهبود کیفیت و هدف‌مند کردن پژوهش همراه شود، دستیابی به توسعه دانایی محور را مسیر می‌سازد. در این عرصه اقدامات مفیدی انجام شده است اما هنوز در ابتدای راه هستیم.
۱) ایجاد شبکه‌های تحقیقاتی
برای مشارکت دادن مصرف‌کنندگان نتایج تحقیقات و پژوهش‌ها در انجام پژوهش و حمایت از آن، شبکه‌های تحقیقاتی در سراسر کشور ایجاد شده‌اند. این شبکه‌ها به این صورت هستند که همه ذی‌نفعان تحقیق، اعم از تحقق، مدیر و استفاده‌کنندگان از نتایج تحقیق در این کمیته‌ها گرد هم جمع شده‌اند. بنابراین این گروه‌ها می‌توانند موضوعات تحقیقاتی را با یکدیگر تحلیل کنند، کارهای پژوهشی در کنار هم انجام دهند و نتایج آن به درستی به دست مصرف‌کنندگان پژوهش برسد. این حرکت باید در ادامه مسیر پژوهشی کشور، با قوت بیشتری دنبال شود. و امید می‌رود که بتواند در حل بسیاری از مشکلات فعلی روند تحقیق و پژوهش کشور، مفید باشد.
۲) گسترش تحقیق به خارج از دانشگاه‌ها
قسمت زیادی از کارهای پژوهشی در کشور در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کشور انجام می‌شود. اما باید تحقیق را به سایر قسمت‌های جامعه نیز تسری دهیم. کارگاه‌های متعددی که برای مدیران و حتی مردم در چند سال اخیر در عرصه آشنایی آنان با روش تحقیق برگزار شده است، به طور دقیق با این هدف طراحی شده بوده‌اند. اقدام موثر دیگری که در این رابطه انجام شده است، تالیف کتبی با همین هدف بوده است. کتاب «ده گام پژوهش» نمونه‌ای از این کتب است که به زبان ساده و به منظور آشنایی افرادی که در سطح ابتدایی تحقیق شروع به کار کرده‌اند با اصول اولیه تحقیق و پژوهش تالیف شده است.
۳) پایگاه‌های تحقیقات جمعیتی
برای مشارکت بیشتر مردم در عرصه پژوهش پایگاه‌های تحقیقات جمعیتی ایجاد شده‌اند. این پایگاه‌ها عرصه تحقیقات اجتماعی هستند که مدیریت و رهبری این نوع تحقیقات در این مراکز به مردم واگذار شده است.
۴) مرتبط ساختن صنعت با پژوهش
تلاش‌هایی که در سال‌های اخیر انجام شده است، موجب شده تا صنعت و پژوهش بیش از گذشته به یکدیگر نزدیک شوند. یکی از اقدامات موثری که سبب شده این ارتباط تقویت یابد، ایجاد مراکز رشد است. این مراکز به طور عمده در زمینه داروسازی، بیوتکنولوژی و تجهیزات پزشکی فعال هستند. امیدوارم که این گونه حرکت‌ها تداوم پیدا کنند تا آنجا که صنعت و پژوهش به یکدیگر بسیار نزدیک شوند.
۵) فعال کردن کمیته‌های پژوهشی دانشجویی
تلاش‌های انجام گرفته سبب شده تا کمیته‌های پژوهشی دانشجویی رونق خوبی در دانشگاه‌ها پیدا کنند. به عقیده من، پر کردن اوقات فراغت دانشجویان با پژوهش و درگیر کردن دانشجویان در پروژه‌های پژوهشی آینده کشور را به لحاظ پژوهشی تامین می‌کند. اما باید توجه کنیم که نگاه‌های جدید در عرصه پژوهش باید در کمیته‌های پژوهش نهادینه شوند و دیدگاه‌های سنتی موجود در این عرصه‌ها را تغییر دهیم. به عبارت دیگر، نسل پژوهشی آینده کشور را باید از همین حالا با مدیریت و فرهنگ صحیح پژوهش آشنا کنیم.
۶) دوره‌های KTE
یکی از نتایج تلاش برای استفاده از تحقیقات، تعریف برگزاری دوره فوق لیسانس با عنوان Knowledge Transition and Exchange (KTE) است. مقدمات برگزاری این دوره طی شده است و امیدوارم به زودی شاهد شکل‌گیری آن باشیم.
۷) کمیته‌های اخلاق
طی سال‌های اخیر، کمیته ملی اخلاق شکل گرفته ضمن آنکه کمیته‌های اخلاق دانشگاهی نیز درست شده است. با تلاش‌های صورت گرفته، کدهای اخلاقی روشن شده‌اند. شرح وظایف این کمیته‌ها مشخص شده است و تا حدی ساختارها و نهادهای لازم در این زمینه شکل گرفته‌اند. اما هنوز نیاز است که روی این موضوع کار بیشتری صورت بگیرد.
۸) ترسیم بردار اولویت‌های پژوهشی
متاسفانه کماکان دیده می‌شود که پژوهش‌ها روی بردار اولویت‌های ملی حرکت نمی‌کنند. به همین لحاظ طی چند سال اخیر سعی شده تا در هر استانی اولویت‌های پژوهشی مشخص شوند و متناسب آن اقداماتی انجام شود تا استان‌ها به حرکت در راستای اولویت‌های ملی و استانی خود تشویق شوند.
۹) در تار و پود آمارها، گم نشویم!
یکی از شاخص‌های بین‌المللی که در عرصه تولید علم اهمیت زیادی دارد، تعداد مقالات چاپ شده هر کشور است. به همین لحاظ نمی‌توان از کنار این موضوع گذشت. ضمن آنکه اگر محققی نتیجه کار خود را منتشر نکند و دیگران از کارهای او اطلاع نیابند، فایده‌ای نصیب کشور و جامعه علمی جهانی نخواهد شد. بنابراین به دو دلیل باید در تولید علم جهانی مشارکت کنیم. در سال‌های اخیر تعداد مجلات علمی ـ پژوهشی کشور افزایش قابل توجهی داشته. ضمن آنکه تعداد مقالات منتشره ایرانیان در مجلات بین‌المللی نیز رشد چشمگیری داشته است. برای مثال در سال ۱۳۸۵ نزدیک به ۵۶۳۲ مقاله از ایران در مجلاتی که در پایگاه‌های بین‌المللی نمایه می‌شوند، به چاپ رسیده است. در حالی که این آمار در سال ۱۳۸۰ تنها ۳۳۵ مقاله را شامل می‌شد. این رشد چشمگیر به دو دلیل صورت گرفته است. اول آنکه تعدادی از مجلات چاپ داخل کشور در پایگاه‌های بین‌المللی نمایه شده‌اند و به تبع آن مقالاتی که در این مجلات به چاپ می‌رسند در رشد آمار فوق موثر خواهند بود. و دوم آنکه چاپ مقالات ایرانیان در مجلات خارجی نیز رشد خوبی داشته است. اما فراموش نکنیم که نباید تمام توان خود را روی رشد این آمار و ارقام بگذاریم. آنچه باید محور توجهات ما باشد، منتفع شدن کشور از نتایج پژوهش‌هاست. رشد پژوهشی زمانی حایز اهمیت است که بتواند سیاست‌های سلامت ما را اصلاح کند و بتواند تولید در کشور ایجاد کند. پژوهش مطلوب باید بتواند به بهبود مدیریت کشور و یا اصلاح شیوه‌های زندگی مردم نیز منجر شود.
۱۰) پژوهش‌ برای توسعه دانایی محور
توسعه دانایی محور توسعه‌ای است که با علم بومی ایجاد شود، نه آنکه به کمک پول آن را به طور موقتی برای کشور به ارمغان آورد. چنین توسعه‌ای تنها با انجام پژوهش‌هایی در راستای اصلاح مدیریت و سیاست‌گذاری‌ها میسر خواهد بود. نباید فکر کنیم که افزایش تعداد مقالات در مجلات ISI معادل توسعه دانایی محور است. متاسفانه به دلیل آنکه دانشگاه‌ها علاقه زیادی به رشد تعداد مقالاتشان دارند (به دلیل اثرگذار بودن تعداد مقالات ISI دانشگاه‌ها در رتبه بندی آنان) متولیان عرصه پژوهش کشور باید مواظب دور شدن دانشگاه‌ها از هدف اصلی پژوهش باشند.
توسعه دانایی محور در عرصه سلامت، توسعه‌ای است که مبتنی بر علم باشد. بر همین اصل، سیاست ما در عرصه صنعت سلامت و مسایل فرهنگی اجتماعی سلامت هم باید این گونه باشد. در هفت، هشت سال اخیر در مراکز تحقیقاتی و دانشگاه‌های ما حرکت خوبی برای رشد کمی تحقیق انجام شده است. اما هنوز نقشه پژوهش کشور در زمینه راهبردهای تولید علم و رقابت علمی در منطقه مشخص نشده است. هنوز راهکارهایی که برای رسیدن به توسعه دانایی محور لازم هستند، مشخص نشده‌اند و نیاز است که روی آنها بیشتر کار شود.درمجموع تحقیق کشور نیازمند مدیریت فوق‌العاده قوی،‌ نوآور، جامعه‌نگر، آینده‌نگر و شکوفا است.
▪ راهکارهای بهبود کیفیت پژوهش
▪ ایجاد شبکه‌های تحقیقاتی
گسترش تحقیق به خارج از دانشگاه‌ها
▪ ایجاد پایگاه‌های تحقیقات جمعیتی
▪ مرتبط ساختن صنعت با پژوهش
▪ فعال کردن کمیته‌های پژوهشی دانشجویی
▪ برگزاری دوره‌های KTE
▪ شکل‌گیری کمیته‌های اخلاق
▪ ترسیم بردار اولویت‌های پژوهشی
▪ افزایش تعداد مقالات پژوهشی
▪ انجام پژوهش‌ برای توسعه دانایی محور

دکتر حسین ملک‌افضلی استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و رییس انستیتوی تحقیقات بهداشت

منبع : هفته نامه سپید