اولین و آخرین نخست‌وزیر

دهم آذر ۱۳۱۴ محمدعلی فروغی از طریق مطالعه روزنامه‌ها مطلع شد که صبح آن روز استعفا داده است. متن ارسال شده از طرف دربار برای نشریات دلیل استعفا را <به واسطه علت مزاج> اعلا‌م ‌کرد. فروغی آن روز از رضاشاه تحقیر و توهین بسیار شنیده بود و انتظار داشت که استعفای خود را در نشریات ببیند. ‌ محمدعلی فرزند محمدحسین‌خان ذکاءالملک ملقب به فروغی، شاعر دربار قاجار در سال ۱۲۵۴ متولد شد. او دوران جوانی خود را به تحصیل علوم مختلف از طب تا فلسفه و عرفان گذراند و به زبان‌های فرانسه، انگلیسی و عربی تسلط یافت و مدتی معاون و رئیس مدرسه عالی علوم سیاسی شد.
در مجلس اول مشروطه فروغی ریاست دبیرخانه را برعهده داشت و در مجلس دوم که بعد از استبداد صغیر تشکیل شده بود در سن ۳۵ سالگی و زمانی که وکیل مردم تهران بود به ریاست رسید. گرچه به زودی این سمت را به موتمن‌الملک واگذار کرد. فروغی تا سال ۱۳۰۴ بارها به‌عنوان وزیر مالیه، وزیر خارجه و عناوین دیگر در کابینه‌های مختلف منصوب شد. وی در پاییز ۱۳۰۴ و زمانی که مجلس پنجم سلطنت را از قاجار به پهلوی منتقل می‌کرد سرپرستی موقت دولت را به دست گرفت. ‌
پس از آغاز پادشاهی رضاخان که با نطق مفصل فروغی همراه بود او به مدت ۶ ماه نخست‌وزیر شد. در این دوران تیمورتاش، وزیر قدرتمند دربار، نفوذ خود را گسترش می‌داد و عملا‌ اداره دولت را به دست گرفته بود. فروغی به دلیل دخالت‌های تیمورتاش استعفا داد و وزیر وزارتخانه جنگ شد که شاه عملا‌ خود آن را اداره می‌کرد. با شروع نخست‌وزیری مستوفی، فروغی همراه فرزندانش که قصد تحصیل در اروپا را داشتند به فرانسه رفت و پس از مدتی اقامت در پاریس به سمت سفیر ایران در ترکیه انتخاب شد. او مدتی بعد از سفارت، ریاست هیات نمایندگی ایران در جامعه ملل و یک دوره ریاست سازمان جهانی جامعه ملل را نیز تجربه کرد. وی در سال ۱۳۰۹ به ایران بازگشت و در سال ۱۳۱۲ باز هم نخست‌وزیر شد. در ۱۳۱۳ رضاخان به ترکیه سفر کرد و روند تغییرات رضاخانی با بازگشت او سرعت بیشتری گرفت. سال ۱۳۱۴ از جمله فعال‌ترین سال‌های ایجاد تحولا‌ت در ایران بود. در اول فروردین ماه، تاریخ شمسی جایگزین تاریخ قمری شد. ۲۸ خرداد ماه و یک روز بعد از معرفی کابینه جدید فروغی استفاده از کلا‌ه شاپو به جای کلا‌ه پهلوی سابق برای مردان اجباری شد. موضوع کلا‌ه‌شاپو که مقام‌های دولتی آن را کلا‌ه بین‌المللی و مردم کلا‌ه لگنی می‌نامیدند هنوز به اطلا‌ع همه نرسیده بود که وزارت داخله مقرراتی برای مجالس ختم تعیین کرد و به‌عنوان مثال زمان آن به دو ساعت محدود شده و مصرف چای، قهوه، قلیان و سیگار در این مراسم عمومی ممنوع شد. در پایان خردادماه نیز برای کشور ساعت رسمی هماهنگ تعیین گشت. مساله تغییر لباس شدیدترین واکنش را به دنبال داشت و در ۲۱ تیرماه این سال اعتراض مردم مشهد و سرکوب مسلحانه آن واقعه <قیام گوهرشاد> را پدید آورد. نهم مردادماه عناوین و القاب خان، بیگ، میرزا و امیر به همراه صفاتی که به صورت پیشوند برای وزارتخانه‌ها به کار می‌رفت لغو شد. البته حذف القاب در سال ۱۳۰۴ تصویب شده بود ولی از آنجا که صاحبان عناوین دست از القاب خود برنمی‌داشتند و مردم عامی نیازی به نام خانوادگی احساس نمی‌کردند در ۳۰ مرداد تعیین نام‌خانوادگی اجباری شد. علا‌وه بر اینها اقدامات رضاخان شامل تغییرات در ساختار قدرت به صورت سر به نیست کردن افراد دنبال می‌شد. مرگ مشکوک تیمورتاش در زندان، مسمومیت سردار اسعد بختیاری پس از دستگیری، اعدام فرماندهان چهار ایل بزرگ، تبعید دادگر رئیس‌مجلس به اروپا و زندانی شدن هفت وکیل مجلس ازجمله روش‌های برخورد رضاخان با دولتیان بود. بیشتر این اتفاقات در دولت فروغی رخ داد و در پایان، خود او هم از سمتش برکنار شد. ‌
البته ماجرای برکناری فروغی به <قیام گوهرشاد> مرتبط بود. پس از سرکوب خونین مردم، استاندار، فرمانده لشکر و رئیس شهربانی خراسان تقصیرات را از خود دور کرده و محمدولی‌خان اسدی نایب‌التولیه آستان قدس به‌عنوان مجرم اصلی شناخته شد. ‌
هر دو دختر فروغی عروس محمد ولی‌خان بودند و او سعی کرد با شفاعت پیش شاه، محمدولی‌خان را نجات دهد. این شفاعت اثر معکوس گذاشت و باعث بدبینی رضاخان شد. محمدولی‌خان پس از محاکمه به دار آویخته شد و فروغی خانه‌نشین گشت. ۶ سال بعد در شهریور ۱۳۲۰ زمانی که ایران در اثر ورود نیروهای بیگانه کاملا‌ آشوب‌زده بود رضاشاه شخصا فروغی پیر و بیمار را به خدمت فرا خواند او نیز پذیرفت و در مدت کوتاه نخست‌وزیری خود به اقدامات مهمی دست زد که دو نمونه از آنها در سرنوشت آینده ایران موثر افتاد. ‌
مدارکی وجود دارد که نیروهای اشغالگر چند طرح برای حکومت ایران در دست داشتند. اول تغییر سلطنت به جمهوری، دوم پادشاهی یکی از بازماندگان قاجار و سوم انتقال سلطنت به غلا‌مرضا فرزند کوچکتر شاه مذاکرات فروغی با نمایندگان این کشورها در کنار عوامل دیگر باعث شد که آنها به قدرت رسیدن محمدرضا پهلوی را بپذیرند. قرارداد سه جانبه میان روسیه، انگلیس و آمریکا تنظیم شد تا مواضع این کشورها در مورد استقلا‌ل و بقای کشور ایران رسمیت پیدا کند. البته فروغی با اتهامات بسیاری روبه‌رو شد و روز قبل از تایید قرارداد در مجلس مورد ضرب و شتم قرار گرفت. او پس از ۶ ماه نخست‌وزیری و چهار بار ترمیم کابینه، زمانی که دیگر تحمل فشارها را نداشت کناره‌گیری کرد و سهیلی به نخست‌وزیری رسید. وی در سال بعد قصد داشت به همراه پسرش و به‌عنوان سفیر ایران به آمریکا برود که در جریان کارشکنی‌ها و پیش از اعزام در ۱۵ آذر ۱۳۲۱ بر اثر سکته قلبی درگذشت و در ابن بابویه به خاک سپرده شد. ‌ محمدعلی فروغی ذکاءالملک ثروتی برای خود جمع نکرد ولی چهار پسر او تحصیلا‌ت خود را در داخل و خارج از کشور ادامه دادند و همگی به مقام‌های دولتی دست یافتند. ‌ وی علا‌وه براینکه یکی از سیاستمداران موثر دوران پهلوی به شمار می‌آمد مردی اهل ادب و فرهنگ بود. مشهور است که پربارترین سال‌های عمر فروغی همان ۶ سال خانه‌نشینی او به حساب می‌آید که در آن مدت با استفاده از مطالعات ادبی فارسی و تسلط به زبان‌های خارجی به تالیف وترجمه کتب ادبی تاریخی و فلسفی بسیار پرداخت که در سال‌های بعد مورد استفاده بسیار قرار گرفت.

محمد سرابی

منبع : روزنامه اعتماد ملی