هیپرتانسیون

نیروئی را که خون در ضمن عبور از شریان‌ها به دیواره‌ی‌ آنها وارد می‌کند «فشارخون» می‌گوییم. این نیرو از دو کانال به وجود می‌آید. یکی نیروی انقباضی قلب و دیگری مقاومتی که شریان‌ها در برابر عبور خون نشان می‌دهند و بستگی به نرمش و اندازه‌ی شریان دارد. هر قدر پمپی که قلب در هر زنش می‌مکد بیشتر باشد و هر قدر عروق خونی به علل مختلف تنگ‌تر باشند و نرمش کمتری نشان دهند بالا بودن فشارخون بیشترخواهد بود.
فشارخون که بامیلی‌متر جیوه نشان داده می‌شود دو رقمی است، رقم بزرگتر فشار انقباضی قلب (سیستولیک) و رقم کوچکتر فشار بین دو زنش را که قلب در استراحت است (دیاستولیک) نشان می‌دهد. مثلاً فشارخون طبیعی ۱۲۵/۷۵. میزان فشارخون هیچوقت ثابت نیست و در طول روز بالا و پایین می‌شود و با متغیرهای چندی بستگی دارد از جمله هیجانات، خستگی، استرس و کارهای بدنی و بنابراین باید فشارخون را در موقعی که شخص در حال نشسته و در استراحت است گرفت و چندین بار در روزهای هفته تکرارکرد تا بتوان درباره‌ی‌ فشارخون مریض قضاوت کرد.
طبقه‌بندی زیر درهفتمین کنگره‌ی ملی پیشگیری، ارزیابی و درمان فشارخون بالا اعلام شده است: نرمال کمتراز ۱۲۰ روی کمتر از ۸۰ میلی‌ مترجیوه، پره هیپرتانسیون ۱۲۰ تا ۱۳۹ روی ۸۰ تا ۸۹ - مرحله‌ی اول هیپرتانسیون ۱۴۰ تا ۱۵۹ روی ۹۰ تا ۹۹، مرحله‌ی دوم هیپرتانسیون بیشتر از ۱۶۰ روی بیشتر از ۱۰۰ میلی‌متر جیوه.
اگرچه فشارخون بالا غالباً علائمی نشان نمی‌دهد ولی بسیار خطرآفرین است و اگر درمان نشده رها شود به قلب، کلیه‌ها، مغز و شریان‌ها صدمات تهدید کننده حیات وارد می‌کند. گرفتن فشارخون مریض، به هر علتی که مراجعه کند مهمترین معاینه محسوب می‌شود و محول کردن این مسأله‌ی مهم به منشی‌ها نقص بزرگ دکتر محسوب می‌شود. در دنیا بیماری مزمن شایعی است و میزان شیوع آن با سن افزایش پیدا می‌کند. در سیاه پوست‌ها نسبت به سفید پوست‌ها به تعداد بیشتر و شدت بالاتری و در سنین زودتری پیش می‌آید. هیپرتانسیون در بالغان و میان سالی در مردها بیشتر از زن‌ها شیوع دارد ولی هر قدر سن بالاتر می‌رود در زن‌ها بیشتر از مردها دیده می‌شود (پیر زن‌ها بیشتر از پیرمردها فشارخونی هستند).
● انواع فشارخون بالا:
به چهار دسته طبقه‌بندی می‌شوند:
۱) اولیه (اسانسیل)
۲) ثانویه
۳) سیستولیک ایزوله
۴) بدخیم.
چون هیپرتانسیون در نتیجه‌ی دخالت عوامل زیادی ایجاد می‌شود غالباً تعیین علت قطعی آن غیر ممکن است و در این موارد می‌گویند فشارخون اسانسیل (اولیه) در کار است که در ۱۹ نفراز ۲۰ نفری که بیماری مزمن فشار خون دارند صدق می‌کند و از آن یک در ۲۰ نفر باقی مانده علت معینی وجود دارد از جمله مصرف هورمون ‌ها و داروها (مثلاً کنتراسپتیو‌ها، دکونژستان‌های بینی)، وجود بیماری‌های کلیه (گلومرولونفریت‌ها)، دیابت، هیپرتیروئیدی، بیماری‌های غدد آدرنال (سندرم کوشینگ) که هیپرتانسیون ثانویه نام گرفته‌اند و گاهی بدون علائم هستند و در بعضی موارد علائمی از قبیل اختلالات عصبی، لرزش و مخصوصاً سردرد وجود دارد که با درمان بیماری مولد آن فشارخون نرمال می‌شود. در افراد مسن‌تری که هیپرتانسیون دارند غالباً نوعی به نام هیپرتانسیون سیستولیک ایزوله در نظر گرفته می شود که میزان آن ۱۴۰ میلی‌متر جیوه یا بالاتر روی زیر ۹۰ است که در گذشته‌ تصور می‌کردند به علت پیری است و درمان لازم ندارد ولی تحقیقات اخیر نشان داده است که درمان دارویی به نحو جالب توجهی خطر بروز سکته‌ی مغزی را در پیرها کاهش می‌دهد.
فشارخون بدخیم نوعی است که ناگهان فشارخون به میزان زیادی بالا می‌رود و بیشتر در افرادی دیده می‌شود که سابقه‌ی ‌هیپرتانسیون مخصوصاً به علت بیماری کلیه دارند و بیشتر در میان مردهای سیاه پوست و زن‌هایی که در جریان حاملگی‌ توکسمی (اکلامپسی) را تجربه کرده‌اند بروز می‌کند که البته تهدید کننده‌ی حیات است و در ردیف بیماری‌های اورژانسی است که باید مریض در بیمارستان بستری شده و درمان شود تا ضایعات احتمالی در قلب، کلیه‌ها، مغز و عروق خونی به حداقل برسد.
● علائم هیپرتانسیون:
اکثریت مردمی که فشارخون بالا دارند نمی‌دانند که بیمار هستند و می‌ترسند که کسی فشارخون آنها را بگیرد زیرا علائمی وجود ندارد و فقط گهگاه در تعداد کمی از مردم که در مرحله‌ی‌ ۱ یا ۲ بیماری هستند علائمی ظاهر می‌شود. معمولاً مردم آگاه نیستند که درخطر احتمالی ظهور هیپرتانسیون پیشرفته هستند. علائم بالا بودن فشارخون که کمتر خود را نشان می‌دهند عبارتند از: خستگی، گیجی، حالت تهوع یا اختلالات دیگر گوارشی، رنگ پریدگی و گاهی قرمز شدن پوست، خون دماغ شدن، اضطراب یا عصبی و بی‌حوصله‌بودن، تپش قلب (احساس زنش غیر طبیعی و سریع قلب)، لرزش، سوت کشیدن گوش، اختلالات نعوظ و ناتوانی جنسی و بی‌میلی هم در مردها و هم در زن ها، سرگیجه و تلوتلوخوردن. تکرارمی‌کنم که هیچ معاینه‌یی به اندازه‌‌ی کنترل فشارخون مریض‌ها ارزشمند نیست.
● ریسک فاکتورها:
در هیپرتانسیون اسانسیل سن خیلی خطرساز است، که در سیاه پوست‌ها بیشتر از سفید‌ها اهمیت دارد. چاقی، تنبلی و یک جا نشستن و تحرک نداشتن عامل مهم دیگری است. رژیم غذایی پرنمک، دود کردن تنباکو، سیگار و قلیان، عرق‌خوری و همه این‌ها خطر بروز هیپرتانسیون را بالا می‌برند. ریسک فاکتورهای دیگر والدین هستند که چه یک طرف و مخصوصاً دو طرف سابقه‌دار باشند، افرادی احساساتی که زیادی مهربان هستند و به قول سعدی از محنت دیگران غمگین می‌شوند، آنهایی که در برابر فشارهای زندگی به جای اینکه مقاومت کنند زانو می‌زنند، کسانی که غصه‌خور هستند و دائم اعتراض دارند و نق می‌زنند، دردی را که دوا نمی‌کنند هیچ بلکه خودشان را درمانده می‌کنند و این‌ها هم فشارخونی هستند معمولاً و عمر کوتاهی دارند و احتمالاً سکته‌ی مغزی می‌کنند و زمین‌گیر می‌شوند.
عوارض هیپرتانسیون:
اگر درمان نشده رها گردد تا زمین‌گیر شدن (معلولیت) و مرگ هم ممکن است پیش برود مخصوصاً در چهار مورد:
۱) در بیماری‌های عروق قلب - در افراد هیپرتانسیوی که بیماری شریان کرونر دارند تشکیل پلاکت‌های چربی در شریان‌ها (آترواسکلروز) مرگ آفرین خواهد بود زیرا باعث تنگ شدن شریان‌هایی که به عضله‌ی قلب خون می‌رسانند (کرونرها) شده و آنژین صدری (درد قفسه‌سینه) یا حمله‌ی قلبی را سبب خواهند شد. به علاوه هیپرتانسیون به قلب فشارمی‌آورد تا بیشتر کار کند که بتواند به تمام بدن خون برساند و همین پدیده‌ی جبرانی، باعث بزرگ شدن، کلفت شدن، خشکی عضله‌ی قلب می‌شود و در نتیجه قابلیت اثرات پمپاژ آن کاهش می‌یابد و این پدیده را که کاردیومیوپاتی می‌نامند خطر مرگ ناگهانی و حملات قلبی را افزایش می‌دهد. همچنین وقتی اثرات پمپاژ قلب نارسا شود نمی‌تواند تمام مایعات را به جلو براند و به قلب برگرداند و این انباشتگی مایعات (رتانسیون) در ریه‌ها، پاها و دست‌ها که آن را نارسایی کنژستیو قلب می‌نامیم حتی ممکن است خطر مرگ را نوید دهد. نیز هیپرتانسیون ممکن است «انوریسم» (بادکردن شریان به خارج) ایجاد کند که پارگی آن در شریان‌های بزرگ از جمله آئورت معمولاً مرگ فوری را سبب می‌شود.
۲) سکته مغزی، بالا بودن فشارخون ریسک فاکتور مهمی برای سکته‌ی مغزی (استروک) است، به این معنی که اگر در مغز شریانی پاره شود ولو این یک شریان کوچک باشد هماتوم ایجاد شده شاید مرگ را سبب شود.
۳) بیماری کلیوی، بستر وسیع عروق خونی موجود در کلیه‌ها به میزان زیادی قابلیت ضایعه دیدن بر اثر هیپرتانسیون را دارد و بر اثر این صدمات کار کلیه‌ها برای کنترل تعادل آب و نمک و فیلتر کردن ناخالصی‌ها دچار مشکلاتی می‌شود. این ضایعه که بر اثر هیپرتانسیون پیش آمده خود موجب بالا رفتن هر چه بیشتر فشارخون می‌شود که ضایعه کلیه‌ها را باز هم بیشتر می‌کند و این «حلقه معیوب» باعث نارسایی کامل کلیه می‌شود.
۴) از دست رفتن بینایی، رتین (لایه‌ی مهم حساس به نور در عقب چشم) همانند کلیه‌ها به آسانی براثر بالا رفتن فشارخون صدمه می‌بیند و اگر بالا بودن فشارخون ادامه داشته باشد ممکن است دید مختل شده و سرانجام منجر به کوری شود.
● هیپرتانسیون پولمونر:
شریان ریوی خون بدون اکسیژن را از قلب راست به ریه‌ها می‌برد (فقط اسم او شریان است!) و اگر فشار خون در این شریان بالا برود که حتی تا ۲ برابر نرمال ممکن است باشد مریض به خطر می‌افتد. در این شرایط عروق خونی تنگ هستند و فلوی خونی محدود شده است و در نتیجه فشارخون در شریان ریوی افزایش پیدا کرده و بطن راست مجبور است کار خود را زیاد کند تا بتواند خون را به داخل ریه‌ها پمپ کند. امکان دارد دریچه‌‌های طرف راست (پولمونری والو) قلب لیک کنند (رگورژیتاسیون) و در عین حال قلب راست کلفت و بزرگ شده و برای درست پمپ کردن نارسا شود که این حالت را کورپولمونال می‌گوئیم.
▪ دو نوع پولمونری هیپرتانسیون داریم:
ـ اولیه که دلیل خاصی برای آن پیدا نشده و بسیار نادراست
ـ دیگری ثانویه که بر اثر وجود یک بیماری حاصل می‌شود.
از جمله نارسایی قلبی، بیماری مزمن ریوی، آمبولی ریوی (وجود لخته در قسمتی از ریه‌ها)، استفاده از بعضی داروها مخصوصاً کوکائین و غذاهای مکمل، ریسک فاکتورها هم عبارتند از چاقی، هوای آلوده، زندگی در کوهستان و در ارتفاعات، نداشتن تحرک (تنبلی). هیپرتانسیون پولمونر بیشتر در خانم‌ها شیوع دارد ولی در هر دو جنس و در هر سنی از جمله در بچه‌ها هم دیده می‌شود.
علائم شامل پوست آبی، درد سینه، سرفه که گاهی با خون همراه است، تورم وریدهای گردن، لرزش، ضعف و غش، بزرگی کبد، تنگی نفس، تورم پاشنه و پاها، تورم شکم و خستگی، تشخیص غالباً مشکل است زیرا علائم آهسته آهسته ظاهر می‌شوند و در میان افراد مختلف به میزان زیادی فرق دارد و در هر کسی یک طور است.
درمانی برای آن نداریم ولی گاهی می‌توان بیمار را به نحو مؤثری آرام کرد: تغییر روش زندگی نه تنها دراین مورد بلکه همیشه مهم است از جمله نباید فعالیت‌های بدنی ترک شود. متناوباً ورزش و استراحت در دوره‌های کوتاه حفظ شود، رژیم‌ غذایی سالم و محدود کردن نمک و چربی باید در نظر باشد و در موارد شدید جانشین اکسیژن را هم می‌توان توصیه کرد. داروهایی هم در اختیار داریم از جمله آنتی کواگولان‌ها برای کاهش خطر ایجاد لخته‌های خونی، کلسیم چانل بلوکرها برای کم کردن کار اضافی قلب و فشارخون، مقوی‌های قلب برای قوی شدن ضربان‌های قلب، مدرها برای خارج کردن مایعات جمع شده در بدن (ادم)، وازودیلاتاتورها برای نرم کردن عروق خونی و بهبودی سیرکولاسیون، در موارد سخت که بیماری پیش رفته است و احتمال مرگ وجود دارد، ممکن است تعویض قلب و ریه (کل محتویات قفسه‌ی ‌سینه) مورد توجه قرارگیرد که تیم پزشکی ماهر و مجرب را می‌طلبد.
● خونروی با هیپرتانسیون:
اگر خونروی درعروق خونی مغز باشد هموراژی سربرال تلقی می‌شود. فشارخون مزمن ممکن است مویرگ‌های مغز را ضعیف کند وآنها کش بیایند یا پاره شوند وخون به اطراف نشد کند و بافت‌های مغز را تحریک کرده و ایجاد تورم نماید و خون به صورت یک توده جمع شود که هماتوم در مغز نامیده می‌شود. تورم و هماتوم سرانجام بافت‌های متأثر را خراب می‌کنند. شدت خون روی و علائمی که براثر آن ظاهر می‌شوند بستگی به وسعت و محل خونروی دارد که ممکن است ناگهانی یا تدریجی باشند و عبارتند از: سردرد، تهوع و استفراغ و تغییراتی در هوشیاری از قبیل بی‌تفاوتی کامل و خواب آلودگی، از بین رفتن سریع فونکسیون‌های یک طرف بدن، تغییراتی در دید، بی‌حسی، چندش، بروز مشکلاتی در حرف زدن، بلع، خواندن و نوشتن، از دست رفتن هماهنگی و تعادل و لرزش. در صورتی که بر اثر این ضایعه خطر معلولیت یا مرگ وجود داشته باشد، جراحی برای برداشتن هماتوم ضرورت پیدا می‌کند. همچنین برای کنترل فشارخون بالا، کم کردن ادم مغزی، توقف لرزش و کاهش درد باید دارو تجویز کرد.
● درمان هیپرتانسیون:
بسته به اینکه هیپرتانسیون اولیه (اسنشل) یا ثانویه باشد که با معاینات دقیق و گرفتن ابسرواسیون باید روشن شود درمان را شروع می‌کنیم. در هیپرتانسیون ثانویه باید بیماری مولد آن را معالجه کرد ولی اگر اسنشل باشد تغییر روش زندگی اصل اساسی درمان است که شامل ترک دخانیات، کم کردن وزن، ترک یا محدود کردن عرق خوری (مخصوصاً این اصطلاح را به کار می‌برم که درجه زشتی آن را نشان بدهم)، ورزش منظم نیم ساعت در روز، تغییردادن رژیم و روی آوردن به میوه‌ها و سبزی‌ها، دانه‌های کامل، رژیم کم چربی و کم نمک، فرآورده‌های کم چربی شیر و امساک در خوردن گوشت و روغن جامد درکنترل فشارخون بالا بسیارمفید است. مهار تکنیکی استرس از قبیل مراقبه و تمرین جدی برای غصه نخوردن و عصبانی نشدن بسیار با ارزش است.
● پیشگیری:
تغییر روش زندگی و کنارگذاشتن آنچه که بداست که عبارتند از: تنبلی، خوردن و خوابیدن و نق زدن، چه کارهایی بکنند؟ کم بخورند و تحرک داشته باشند و هر چه بیشتر میوه‌ و سبزی‌ بخورند و هر چه کمتر نمک و گوشت و چربی بخورند. آن دسته از همکاران محترمی که خدا را شکر درآمد سرشاری دارند یادشان باشد که قدری هم به خودشان و خانواده‌شان و مخصوصاً به ولی نعمت‌های‌شان (مریض‌ها) برسند.
در پایان اشاره مختصری به فشارخون حاملگی می‌کنم. پره اکلامپسی و اکلامپسی که در آنها فشارخون بالا ناشی از توکسمی حاملگی است هم برای مادر و هم برای بچه خطر دارد. به آنها توصیه می‌کنیم که دربست گوش به فرمان پزشکان متخصص زنان و زایمان باشند و از هر گونه توصیه‌یی که از اطرافیان می‌شنوند دوری کنند.

دکتر عبدالپیمان علویان
بیهوشی

منبع : هفته نامه پزشکی امروز