مدرسه سلطنتی

پس از اینكه فاتحان مجدداً وارد تهران شدند و دورهٔ استبداد صغیر به پایان رسید، محمدعلی شاه از سلطنت خلع گردید و پسرش احمدمیرزا به نام احمدشاه به سلطنت رسید مجاهدین و یا همان شورای سرپرستی موقت كه از فاتحان تهران بودند درصدد برآمدند كه احمدشاه را به شیوه‏ای تربیت دهند كه رسوبات فكر پدر از ذهن فرزند زائل شود. احمدشاه تا سن دوازده سالگی در محیطی پرورش یافته بود كه به جز روابط خاص درباری و بدآموزیهای چیزی نیاموخته بود. برای فهمیدن درست محیط درباری آن، سند گزارشی از یك روزنامه‏نگار روس به نام مامانتوف به دست ما رسیده است كه آینه تمام‏نمای زندگی درباری آن روز پادشاهان قاجار است. هرچند كه این روزنامه‏نگار با نگاهی جانبدارانه از سیاست روسیه و نماینده آنان در دربار یعنی اسمیرنف قلم زده است ولی سند حاوی اطلاعات جالبی از روابط درباری می‏باشد. وی كه همزمان با استبداد صغیر در ایران بوده می‏نویسد:
تربیت ولیعهد (سلطان احمدمیرزا) نیز به سروان اسمیرنف كه دورهٔ مدرسه السنه شرقی دانشگاه پطرزبورگ را گذرانده واگذار شده است... ولیعهد ایران زیرنظر آقای اسمیرنف تربیت می‏شود. او بچه‏ای است دوازده ساله، جدی و زرنگ، كه تعلق خاطرش به اقسام لباسها و جواهرات از هم‏اكنون به خوبی مشهود است.ولیعهد دوست دارد كه درباریان هنگام رد شدن از كنارش تعظیمی بلندبالا به او بكنند. مربی ولیعهد برای اصلاح صفات زشت و عادات نكوهیدهٔ ولیعهد مدتها زحمت كشیده است و هنوز هم می‏كشد. پیش از آمدن اسمیرنف به ایران، ولیعهد غالباً به شوخیهای نامناسب كه متاسفانه مرسوم دربار ایران است مبادرت می‏كرد و مثلاً گوش آدم بی‏گناهی را كه تصادفاً از كنارش رد می‏شد با انبر داغی كه در بخاری سرخ كرده بود داغ می‏كرد! ولیعهد جوان سه خصلت ناپسندیده دارد: عشق به پول، حسادت و عقیده به اقتدار فوق‏العاده خود. او این صفات را همیشه از خود بروز می‏داد تا اینكه آقای اسمیرنف به سمت آموزگارش تعیین شد و اكنون به علت نفوذ و هدایت این شخص، رفتار ولیعهد خیلی بهتر و انسانی‏تر از پیش شده است. شاپشال حكایات بسیاری از ولیعهد برایش نقل می‏كرد. مثلاً می‏گفت كه وقتی شاه فعلی (محمدعلی شاه) خودش ولیعهد بود و در تبریز زندگی می‏كرد، یك نفر تاجر روسی صد منات نقره در كیسه‏ای ابریشمین به سلطان احمدمیرزا هدیه داد. این بچه یك هفته تمام با این پولها بازی می‏كرد. و بعد هم علناً اظهار داشت كه بهتر است تجار ایرانی رسم ادب را از تاجر روسی فراگیرند و پول و سكه نقد به او تقدیم كنند. مجاهدین اولین كاری كه كردند دور كردن آدمهای فاسد و مستبد از محیط دربار بود و سپس دور كردن اسمیرنف عامل نفوذی روسها از كنار احمدشاه بود. همزمان با این اقدام اساسی كلاس ویژه‏ای كه نزدیك به سی تن شاگرد داشت و احمدشاه یكی از آنان بود در كاخ سلطنتی تشكیل شد. مجاهدین سعی كردند كه تركیب دانش‏آموزان این كلاس از خاندانهای اشراف غیرمستبد باشند. عده‏ای آموزگار مجرب نظیر ذكاءالملك فروغی، كمال‏الملك و ذكاءالدوله غفاری آموزش و تربیت این شاگردان را پذیرفتند. محسن فروغی از قول پدرش ذكاءالملك نقل می‏كند كه احمدشاه شاگرد زرنگ و جدی و باهوشی بود ولی برعكس وی برادرش محمدحسن میرزا به پای او نمی‏رسید و حتی می‏شد گفت كه جزو شاگردان تنبل بود. این كلاسها تقریباً تا زمان به سلطنت رسیدن احمدشاه یعنی سال ۱۳۳۴ق ادامه یافت. سندی كه در این شماره ماهنامه بهارستان انتخاب شده سند منحصر به فردی است كه گویای وضعیت و چگونگی تشكیل كلاسهای سلطنتی و شاگردان همدوره احمدشاه است كه شامل نام استادان و دروس و تعداد ساعتهای آن و اسامی شاگردان و نمرات آنان است. البته این برنامه درسی قبل از بركناری اسمیرنف روسی از معملی زبان خارجی است.

منابع: سیمای احمدشاه قاجار. دكتر محمدجواد شیخ‏الاسلامی، نشر گفتار، ۱۳۶۸.
زندگی سیاسی سلطان احمدشاه. حسین مكی. امیركبیر، ۱۳۶۲.

جلال فرهمند

منبع : ماهنامه بهارستان