رائول کاسترو به چه می‌اندیشد؟

فیدل کاسترو رهبر پیشین کوبا در سال ۱۹۶۰ در مجمع عمومی سازمان ملل به مشکلات بی‌شماری اشاره کرد که از دوره پیش از انقلاب برای کشورش به جا مانده است. وی مهم‌ترین مشکلات کوبا را چنین فهرست کرد؛ درصد بالای بیکاری، برخوردار نبودن نیمی از جمعیت کوبا از انرژی برق، عدم مسکن قابل زندگی برای سه ونیم میلیون از مجموع ۶ میلیون کوبایی، وضعیت نامناسب آموزش و پرورش و بهداشت و عدم مالکیت ۸۵ درصد از دهقانان کوبایی بر زمین‌هایی که بر آن کار می‌کنند. حل این مشکلات بر مبنای جهت‌گیری‌های ایدئولوژیک، دستور کار اصلی دولت انقلابی کوبا شد.
اما تلفیق ایدئولوژی و برنامه‌های اصلاحی برای رفاه و آسایش مردم همانند اکثر تجربه‌های مشابه، در این کشور نیز چندان موفقیت‌آمیز نبود. دولت کاسترو از سویی به مشکل زمین و مسکن مردم کوبا می‌اندیشید و از سوی دیگر به شوروی نزدیک می‌شد؛ کشوری که تمام مخالفان کم‌قدرت و شرکای مردد و حتی طبقات مخالف با سیاست‌هایش را به شدت سرکوب می‌کرد. کوبا در رابطه با شوروی و پیش‌بردن ایدئولوژی به کشوری تک محصولی تبدیل شد که حیات و مماتش به کمک‌های شوروی بستگی داشت. پس از فروپاشی ابرقدرت، دولت کوبا برنامه‌های جدیدی را که هنوز تاکید می‌شد باید بر مبنای اصول سوسیالیسم باشد پیش گرفت و به تدریج با افزایش نرخ رشد اقتصادی، آثار اندک بهبود در زندگی مردم آشکار شد. موفقیت دولت در آن بود که همراه با پیشبرد اصلاحات، خدمات اجتماعی اعم از حق تحصیل و خدمات درمانی رایگان حفظ شد. بنابراین تا حدودی ارزش‌های اولیه انقلاب کوبا با برنامه‌های اقتصادی پیش‌برنده تلفیق شد اما فاصله با آنچه در جهان می‌گذشت زیاد بود. فیدل کاسترو از دورانی می‌آمد که جهان در تب و تاب یا به عبارت بهتر در تجربه نوع جدیدی از کشورداری بود که به دنبال نظریات مارکس به نقطه آمال نیمه دوم قرن بیستم تبدیل شده بودند. باورهای وی، علایقش و مهم‌تر از آن هویتش به این بازی گره خورده بود و در هر برنامه‌ای برای توسعه و اصلاحات، آرمان‌های بلند انقلابی را پیش رو می‌دید. شاید از این روست که ساختارهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در کوبا تناقض‌بار است. این تناقضات در تصویر امروز کشور کوبا و آنچه فیدل به ارث گذاشته است کاملا مشهود است. کوبا با بحران مسکن روبه‌رو است، اقتصاد به شدت دولتی دارد و آزادی بیان و رسانه‌ها نیز در آن محدود است و در حال حاضر بیش از ۲۰۰نفر منتقد در زندان‌های سیاسی این کشور گرفتارند. در مقابل، شاخص‌های آموزشی و بهداشتی بسیار بالایی دارد. از سال ۱۹۵۹ این شاخص‌ها به سرعت رشد داشته‌اند. آمار مرگ ومیر نوزادان بسیار پایین است و امید به زندگی در مردان و زنان کوبایی برابر با همان شاخص‌ها در ایالات متحده و به ترتیب ۷۵ سال و ۸۰ سال است. اما همه این موفقیت‌ها در سایه هزینه گزافی به دست آمده است (تقریبا ۱۵ درصد تولید ناخالص ملی کوبا در هر سال) که از نظر برخی کارشناسان اتلاف سرمایه ملی است. علاوه بر هزینه‌ها برخی موفقیت‌های بهداشتی کوبا از جمله مهار موفق ایدز در نتیجه زور و فشار به دست آمده است؛ روندی که جهان امروز حتی برای بهداشت و درمان نمی‌پسندد. مردم کوبا مجبور به برخی آزمایش‌های سراسری اچ آی وی بودند و مبتلایان در آسایشگاه‌های مخصوص قرنطینه می‌شدند. برنامه‌های تناقض‌بار در حوزه اقتصاد نیز به افزایش شکاف طبقاتی در کوبا انجامید. در نتیجه این برنامه‌ها، اقتصاد این کشور به دو بخش کاملا مجزای خارجی که درآمد ارضی کشور را در اختیار دارد و بخش داخلی که همچنان بر مبنای پزوی کوبا و بر مبنای اقتصاد برنامه ریزی شده اداره می‌شود، منجر شده است. رائول کاسترو که برادر فیدل است فردی سالخورده است که همپای فیدل مبارزه کرده و انتظار نمی‌رود بتواند تغییرات بزرگی را در کوبا ایجاد کند. وی نه جوان است و نه دور از ایدئولوژی سوسیالیستی و در سال‌های طولانی زمامداری فیدل در زیر سایه او زیسته است. با تمام این اوصاف نسیم ملایمی از تغییرات در کوبا می‌وزد که شاید بتواند مقدمه تحولات جدی‌تری باشد. در این مقطع دو مسئله بسیار مهم است. اول این که رائول به چه چیز می‌اندیشد؟ آیا او نیز همانند برادرش به همسایگی و دشمنی با ایالات متحده ادامه خواهد داد و آیا مدال بیشترین دفعات قصد ترور توسط سیا را بر گردن ملت کوبا خواهد گذاشت؟ در بحث از اصلاحات کوبا مولفه‌ای مهم است که بدانیم رائول تا چه حد بر آرمان‌های انقلابی و سوسیالیستی که حدود پنج دهه از آن گذشته است تاکید دارد.
مسئله دوم میزان آزادی رائول در سیاستگذاری و اجراست. وی در حالی قدرت را در کوبا به دست گرفته است که سایه سنگین برادرش را بالای سر خود دارد. میزان آزادی رائول در اداره کشور ملاک دیگری در پیش‌بینی حجم و میزان اصلاحات و تداوم آن است. رائول تا حدودی فردی پراگماتیک معرفی شده است. وی از فرصت بحث به جوانان درباره مسائل اجتماعی دفاع می‌کند و در بحث از سیاست‌های اقتصادی نیز کمتر به تمجید سوسیالیسم می‌پردازد و به سرمایه‌گذاری خارجی و گسترش توریسم که در دولت فیدل ممنوعیت‌های شدیدی بر آنها اعمال می‌شد روی خوش نشان می‌دهد. وی دستور مهمی درباره توقف حکم اعدام بدون آنکه قانون اعدام از قوانین مدنی کوبا حذف شود صادر کرده است و در این زمینه به همکاری حکومت با ناظران حقوق بشر و همچنین لزوم آغاز روابط کوبا با اتحادیه اروپا و آمریکا ابراز علاقه کرده است. اما واکنش‌هایی که مقامات کشورهای مختلف به اصلاحات رائول نشان می‌دهند چندان مساعد نیست. کشورهای اروپایی به ویژه آلمان و اسپانیا نظر مساعدی نسبت به اصلاحات کوبا دارند اما جورج بوش به صراحت اعلام کرده است تا زمانی که برادران کاسترو کوبا را اداره کنند آمریکا با هرگونه تجارت و روابط دیپلماتیک موافقت نخواهد کرد. دیده‌‌بان حقوق بشر نیز ضمن موهن دانستن تشکیلات کاستروها حکومت رائول را نشانه پا برجا بودن این تشکیلات قلمداد کرد.
نکته مهم و جالب در اصلاحات کوبا آن است که برخی از مواردی که از نظر کوبایی‌ها و مردم این کشور اصلاحات است برای مردمان دیگر کشورها بدیهی است و شاید شنیدن چنین مواردی مضحک نیز باشد. رائول به مردم کوبا اجازه می‌دهد یا وعده داده است تا شغل آزاد و خانه شخصی داشته باشند و بتوانند آن را برای فرزندانشان به ارث بگذارند. البته هنوز کوبایی‌ها نمی‌توانند خانه خود را به کس دیگری بفروشند مگر آن که دولت اجازه دهد. به کشاورزان اجازه داده می‌شود تا در مورد نحوه استفاده از زمین و نوع محصول کشاورزی مورد کاشت تصمیم‌گیری کنند. محدودیت حقوق برای کوبایی‌ها برداشته می‌شود و آن‌ها اجازه می‌یابند به خارج از کشور سفر کنند. همچنین اجازه استفاده از دستگاه پخش دی‌وی‌‌دی و کاهش نظارت دولتی بر فروش این دستگاه‌ها، آزادی در استفاده از تلفن همراه و صدور اجازه اقامت در هتل‌های عمده کوبا و ورود کوبایی‌ها به هتل‌های مخصوص جهانگردان بدون محدودیت زمانی از دیگر برنامه‌های اصلاحات در کوباست.
اما مولفه دوم آن است که فیدل و طرفدارنش در مقابل این برنامه‌ها که گاه تضادی جدی با آموزه‌های او دارد چه خواهند کرد. فیدل در استعفانامه‌ خود تاکید کرده است که با این استعفا ناپدید نخواهد شد و در صورتی که مشاهده کند انقلاب وی در حال بیراهه رفتن است، ساکت نخواهد نشست. رائول نیز پس از به دست گرفتن قدرت گفت وی در مسائل مهم کشور با فیدل مشورت خواهد کرد. این تردید و احتمال ممکن است در بدترین حالت در آینده به جدالی جدی تبدیل شود که با توجه به فشارهای خارجی بر کوبا می‌تواند تاثیرگذاری زیادی بر سرنوشت مردم این کشور داشته باشد. اما وضعیت جسمی فیدل تحقق چنین وضعی را بسیار بعید جلوه می‌دهد.

جواد رنجبر

منبع : روزنامه کارگزاران