تحلیلی بر تجربه موفق رویکرد سیستمی ذخیره و انتقال در مدیریت منابع آب منطقه طبس

از ۶۵۰ سال پیش مردم منطقه طبس با هدف تنازع بقا در اقدامی جسورانه، سیستمی جامع را برای مدیریت منابع آب خود طراحی و اجراء نمودند که اکنون می‌تواند به‌عنوان یک نمونه عالی از تلاش خلاقانه بشر، الهام‌دهنده مهندسین آب در سراسر جهان باشد که یکی از مهمترین چالش‌های بشر در قرن بیست و یکم را در پیش رو دارند.
آثار اصلی سیستم یکپارچه مزبور در کوهستان‌های صعب‌العبور شمال‌غربی شهر طبس شامل بلندترین سدوزنی - قوسی و مرحله‌ای دنیا به مدت ۵۵۰ سال (تا ابتدای قرن بیستم) در منطقه کریت با هدف ذخیره جریان فصلی رودخانه کریت، کانال ترکیبی هدایت جریان تنظیمی از سد از طریق قنات و روباز تا ده کریت به طول ۲۶ کیلومتر می‌باشد.
۵۰ سال بعد در منطقه شمال‌شرقی شهر طبس سد مهم دیگری احداث گردید. سد عباسی بر روی طاق احداث شده و تا سالیان متمادی گمان همه بر آن بوده که به‌دلیل ترس از شکست سد و همزمانی ساخت آن با جنگ، پائین آن خالی گذاشته شده است در حالی‌که این موضوع به‌نحو بسیار هوشمندانه‌ای به‌کار گرفته شده است.
در واقع کارکرد اصلی این سد کاهش پیک سیلاب‌های رودخانه نهرین برای حفاظت از شهر طبس می‌باشد، نکته مهم دیگری که بایستی در مورد سد عباسی به آن اشاره نمود، این است که این سد به‌دلیل عدم انباشت رسوبات به معنای واقعی کلمه یک توسعه پایدار محسوب می‌شود و می‌توان انتظار داشت این سد صدها و هزاران سال سیلاب‌های رودخانه نهرین را کاهش دهد. یکی دیگر از اجزاء مهم سیستم اصلی در این بخش بزرگترین قنات منطقه است که جریان تسکین یافته از سد عباسی را به کاسه طبس منتقل می‌نماید.
در این مبحث ضمن اشاره به تجارب اصیل مدیریت منابع آب در منطقه کویری طبس در قالب معرفی ویژگی‌های خلاقانه سیستم‌های کریت و عباسی که برگرفته از مطالعات تحقیقی و اکتشافی زمینی و هوائی ۵ ساله نویسندگان در این منطقه بوده رویکرد سیستمی ذخیره و انتقال با استفاده از قنات به‌عنوان محور اصلی این حلقه در منطقه تاریخی طبس تشریح می‌گردد.
● تأمین آب در تمدن‌های کهن جهان
آب، اساس پیدایش حیات بر روی کره‌زمین و سنگ‌بنای تمدن است. در بعضی مناطق جهان، به‌دلیل بارندگی متغیر، انسان مجبور شد به نواحی پرباران‌تری که ذخایر غذائی مطمئن‌تری داشتند نقل مکان کند. سومالیائی‌های دوران باستان در آفریقای‌شرقی، به سبب جستجوی دائمی آب و تأمین علوفه گله‌های گاو، صحراگرد بودند. این اقوام صحراگرد، مسافت‌های طولانی را در بیابان‌ها برای رسیدن به مراتع سرسبزتر طی می‌کردند.
این مردمان هر وقت که موقعیت مناسب بود، چاه‌های آب را با دست در فواصل مشخص و در امتداد مسیر حرکتشان حفر می‌کردند و ازاین طریق، آب‌ آشامیدنی کاروان‌های چادرنشین و گله‌های گاو را تأمین می‌کردند. این مردمان هر وقت که موقعیت مناسب بود، چاه‌های آب را با دست در فواصل مشخص و در امتداد مسیر حرکشان حفر می‌کردند و از این طریق، آب آشامیدنی کاروان‌های چادرنشین و گله‌های گاو را تأمین می‌کردند. چاه‌های آبی که در مناطق صحرائی حفر می‌شد، منبعی مطمئن برای تأمین آب آشامیدنی آنان به‌شمار می‌رفت و بعدها نیز اساس شکل‌گیری جوامع کوچک صحرانشین را به‌وجود آورد. در نهایت نیز، شهرهای بزرگتر در اطراف این منابع زیرزمینی آب در صحرای آفریقا پدید آمدند.
روش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی در بخش‌هائی از جهان، با احداث قنات‌ها شکل پیچیده‌تری به خود گرفت (قنات نوعی سیستم انتقال آب زیرزمینی است و نام آن برگرفته از واژه‌ای سامی به معنای کندن است) از حدود هزار سال پیش از میلاد مسیح قنات‌ها در جنوب‌شرقی آسیا، شمال آفریقا و خاورمیانه، برای بهره‌برداری از منابع مطمئن آب زیرزمینی احداث می‌شدند.
قنات دارای یک چاه مادر است که به تونل‌های دریافت زیرزمینی طویل مرتبط می‌شود. این تونل‌ها تا نزدیکی محل سکونت انسان‌ها ادامه دارد. چاه مادر قنات، معمولاً در نزدیکی تپه‌های پای کوه یک سلسله جبال، برای بهره‌برداری از منابع سرشار آب زیرزمینی و با دست حفر می‌شود. تونلی نیز با شیب ملایم، حد فاصل چاه مادر تا روستاها یا شهرهای واقع در ارتفاعات پائین‌تر ساخته می‌شود. نیروی جاذبه زمین، حرکت آب زیرزمینی را از چاه مادر به ارتفاعات پائین‌تر و امتداد تونل سبب می‌گردد. به‌منظور دسترسی به این تونل، در امتداد آن از سطح زمین چاه‌های متعددی حفر می‌گردد.
قنات را می‌توان از بزرگترین دستاوردهای روش آب‌شناسی در گذشته دانست که امکان شکل‌گیری جوامع را در مناطق فاقد ذخایر مطمئن آب فراهم کرده است. امروزه بیشتر قنات‌های جهان در ایران یافت می‌شوند. قنات‌ها هنوز هم منبع سنتی تأمین آب در خاورمیانه و بخش‌هائی از چین به‌شمار می‌روند. در شهر سلیمانیه واقع در شمال عراق، قنات‌ها، تأمین آب موردنیاز جمعیتی چهارصدهزار نفری را بر عهده دارند.
در ایران بیش از ۵۴۰۰۰ هزار رشته قنات وجود داشته و این کشور مبدع این تکنیک در دنیا به‌شمار می‌رود. سیاحان اسپانیائی تکنولوژی قنات را به شمال شیلی منتقل کردند. در این ناحیه هنوز هم از پنج تونل که با دست حفر شده است استفاده می‌شود. کار حفر تونل‌های زیرزمینی قنات با خطرات بسیاری همراه بوده و ریزش سقف سبب مرگ بسیاری از انسان‌های در جستجوی آب شده است.
رومیان باستان نیز سیستم‌های گسترده انتقال آب موردنیاز شهرهایشان را به‌وجود آوردند. آب‌های سطحی و زیرزمینی در مخازن آب که در نقاط مرتفع نزدیک‌ شهر واقع شده بودند ذخیره می‌شد. این مخازن یا در زیرزمین حفر می‌شد و دارای آستر ررسی بود و یا در سازنده‌ها آهکی ساخته می‌شد. اب موجود در این مخازن ذخیره زیرزمینی در اثر نیروی جاذبه و از طریق شبکه‌ای از لوله‌ها برای آب خوری‌ها و حمام‌های عمومی و نیز برای معدودی شهروند خاص توزیع می‌شد. جنس لوله‌های توزیع معمولاً از سرب یا رس پخته بود.
زه‌آب حاصل از این سیستم معمولاً از طریق لوله‌های فاضلابی که در زیر خیابان‌های شهر قرار اشت به رودخانه هدایت می‌شد. رومیان، نخستین آب گذر (نوعی سیستم انتقال آب که از سنگ ساخته می‌شد و در ارتفاع قرار داشت) را در ۳۱۲ سال پیش از میلاد ساختند تا سال ۳۰۰۰ پیش از میلاد، ۱۴ آب گذر در روم وجود داشت، به‌طوری که بیش از ۵/۱ میلیون لیتر آب را روزانه منتقل می‌کرد. ساخت آب‌گذرها و دیگر سازه‌های انتقال آب امکان توسعهٔ شهرهای امپراتوری روم را به لحاظ اندازه و جمعیت فراهم ساخت.
در این دوران هنوز به مسئله دفع فاضلاب توجهی نمی‌شد. اگر تراکم جمعیت در برخی مناطق زیاد بود، وجود فرآیندهای طبیعی در رودخانه‌های محلی می‌توانست بعضی هرزآب‌های انسانی را تصفیه کند. رومیان همچنین چهرهٔ منابع طبیعی آب را با حفر کانال‌هائی برای زهکشی آب دریاچه‌ها و باتلاق‌ها تغییر دادند. برای نمونه در دورهٔ امپراتوری کلودیوس، برای انتقال آب دریاچه طبیعی Fucinus کانالی حفر شد، این کانال تونلی به طول ۵ کیلومتر و قطر ۲ متر داشت که با دست در دل کوه ساخته شد.
● آبگیری یا قنات
با در نظر گرفتن پیشرفت تمدن در ایران باستان و اینکه آبکشی به‌وسیله چاه‌های معمولی و نیروی حیوانی تکافوی احتیاجات روز افزون کشور را نمی‌کرده در چندین هزار سال قبل مردم دست به ابتکار کاملاً نوینی زده‌اند بدین ترتیب که با روش ساختمانی خاص آب‌های تحت‌الارضی را جمع‌آوری کرده و تحت نیروی ثقل به سطح زمین می‌رسانده‌اند. این اختراع در نوع خود در جهان تاکنون بی‌نظیر است و این ابتکار فنی که آن را قنات (Qanat) یا کهریز نام نهاده‌اند، مانند چشم‌های طبیعی در تمام ایام سال آب‌های سالم و گوارا را از درون زمین جمع‌آوری می‌کند و به سطح زمین می‌رساند.
بدون مبالغه شاید بتوان مدعی شد که این اولین اختراع فنی در رشتهٔ ابیاری است که پس از گذشت چندین هزار سال هنوز هم مانند گذشته مورد استفاده قرار می‌گیرد وحتی یکی از ارکان اصلی کشت و زرع در سرزمین‌های خشک فلات را تشکیل می‌دهد. قنات در پهنهٔ وسیعی از جهان از ژاپن تا شیلی گسترده است اما بزرگترین کانونی که در آن قنات به‌عنوان اصلی‌ترین منبع تأمین‌کننده آب شناخته می‌شود اطراف کویرهای ایران است.
▪ فلسفه قنات
سیتم قنات برای انتقال آب از کوهپایه‌ها به سرزمین‌های پست و قابل کشاورزی بوده است و اولین باری که کشاورزان خواسته‌اند آب را از رودخانه‌ای یا چشمه‌ای به زمین‌های زراعتی منتقل کنند. جوی یا کانال ساده‌ای را به این منظور حفر کرده‌اند. این سیستم (یعنی کانال‌کشی و نهرکشی) تا زمانی که ایده‌ انتقال آب از مسافت معینی تجاوز نمی‌کرد کاری ساده و عملی به‌شمار می‌رفت. اما از هنگامی که زارعین در عمل با مشکلات دیگری از جمله پستی و بلندی‌های زمین‌ها که اجازه کندن جوی‌های کم‌عمق را نمی‌داد و با تبخیر بیش از حد آب در نواحی بسیار گرم روبرو شدند، الزاماً در آن تغییراتی به‌وجود آوردند که منجر به ابداع قنات شد.
▪ کاربردهای قنات
ـ آبادانی کویرها توسط قنوات:
در ایران کویرهای بزرگی نظیر کویر لوت، کویر نمک و دشت‌های متعددی نظیر دشت گلپایگان وجود دارد. قنات‌ها تنها منبع آب بعضی روستاها در حاشیه این کویرها می‌باشند. این قنات‌ها در آبادانی کویرها طی سالیان متمادی نقش اساسی داشته‌اند.
- تعادل زیستی توسط قنات‌ها: قنات‌ها در محیط‌های مسکونی ایران به‌ویژه روستاها نقش متعادل‌کننده زیستی دارند. به‌عبارت دیگر قنات‌ها تعادل هیدرولوژیکی و اکولوژیکی منطقه را با آگاهی‌های نسل‌های پیاپی بشری بنیان گذاشته‌اند. وجود قنات‌ها تعادل میان میزان نزولات جوی ورودی و میزان کشت را بر مبنای تجربه ایجاد می‌کند. همان‌طوری که تجربه ۵۰ سال گذشته نشان داده است. حذف قنات در ایران این تعادل را مخدوش نموده و نهایتاً باعث متروکه شدن و خالی از جمعیت گردیدن روستاها شده است.
▪ برخی معایب قنات
قنات را تنها می‌توان در آبخوان آزاد (Unoconfined Aquifer) به‌وجود آورد. معمولاً کم بودن ارتفاع آبخوان تأثیری بر کارآئی قنات نمی‌گذارد. چون با افزایش طول قنات در داخل آبخوان می‌توان حوضه آبگیری را وسیع‌تر کرد. تخلیه مداوم آب زیرزمینی به‌وسیله قنات هنگامی که نیاز آبی وجود ندارد از معایب این شیوه بهره‌برداری است. حساسیت نرخ آبدهی قنات نسبت به نوسان سطح ایستائی آبخوان از دیگر معایب است. به‌عبارت دیگر آبدهی قنات تابع عواملی است که باعث نوسان سطح ایستائی می‌شود. معمولاً اثر این عوامل بدین‌گونه است که در موقع حداکثر نیاز آبی، قنات حداقل جریان آبی را تولید می‌کند. به‌علت عبور کوره قنات از زیر شهرها و روستاها، امکان آلودگی آب قنات به مراتب بیشتر از چاه‌ها است.
همچنین امکان تفکیک آب‌های آلوده (شیمیائی و میکروبی) برای قنات مشکل پرهزینه و گاه ناممکن است.
● تأمین آب در منطقه طبس
شهر طبس در جنوب‌غربی استان خراسان، شهری است قدیمی که شواهد، حاکی از وجود آن در دوران پیش از اسلام است. پس از زلزله سال ۵۷ طبس از بناهای قدیمی آن جز آب‌انبارها و بناهای زیرزمینی چیزی باقی نمانده است. به‌دلیل محدودیت منابع آب و شرایط خاص آب‌وهوائی مردم این منطقه از روش‌های متنوعی برای نگهداری آب استفاده کرده‌اند از جمله:
▪ آب‌انبار:
ساختن آب انبار در طبس روش قدیمی برای انبار کردن آب است. نوع قدیمی آب انبارها را که بدون شیر است در طبس حوض می‌نامند. در این نوع به‌وسیله پله‌هائی به سطح آب می‌رسند و با کوزه یا سطل آب برمی‌دارند. بزرگترین آب‌انبار طبس دارای مخزنی با دهانه داخلی سیزده متر می‌تواند ۵۵۰ مترمکعب آب را در خود جای دهد. پر کردن آب انبار در فصل سرما که آب سردتر است انجام می‌شود. از ۳۸ حوض و آب‌انبار در طبس نام یم‌برند که ساخت و ساز آنها از گذشته دور تا زمان حاضر ادامه یافته است و به تناسب گسترش شهر بر تعداد آنان افزوده شده و یا به‌دلیل مانع بودن در راه گسترش شهر برچیده شده‌اند.
نکته حائزاهمیت اینکه تنها سازه‌هائی که در جریان زلزله طبس که کل منطقه ویران گردید تخریب نشدند، آب انبارها، از جمله آب‌انبار روستای کریت بوده‌اند و این نشان می‌دهد مردم این منطقه با توجه به آگاهی از اهمیت آب با هوشمندی مناسبی سازه‌ها زیربنائی را با ایمنی بیشتری می‌ساخته‌اند.
▪ چاه سرد:
چاه سرد روشی ساده‌تر برای انباشتن آب بوده است. استوانه بزرگی که گودی آن زیاد و در حدود لایه آبدار زمین است بدنه و کف این استوانه بایستی به نوعی آ‌ب‌بندی شود تا آب از آن خارج نشود و یا در زمین‌های غیرقابل نفوذ ایجاد شود. مجزائی نیز برای ورود آب به این چاه در نظر گرفته می‌شود.
▪ بند سردر
در شرق طبس و نرسیده به روستای مهربانی بر روی رودخانه ساخته شده است. این بند در گذشته یا آجر ساخته شده بوده است ولی اکنون با بتن مسلح بازسازی شده است. اشکال بند آجری پیشین این بوده است که سیل آن را خراب می‌کرده است و بازسازی مجدد لازم می‌شده است. این بند که بلندائی در حدود ۲ متر داشته است جهت بالا بردن آب رودخانه و سوار کردن آن به کاریزی که برای انتقال آب رودخانه به شهر طبس ایجاد شده است به‌کار می‌رود. دلیل این کار این بوده است که آب رودخانه به طبس نمی‌رسیده و در بین راه در زمین‌های نفوذپذیر فرو می‌رفته است.
مسیر این کاریز بر اثر ریزش کوه‌ها و یا ریزش‌های داخلی بارها خراب شده است و ناچار شده‌اند امتداد آن را جابجا کنند. در کوه‌های کنار رودخانه آثار حاصل از ریزش آنها و نمایان شدن کاریزها یا نقب‌هائی که آب رودخانه را به‌جای دیگری منتقل می‌کرده دیده می‌شود.
▪ حوض محمدقاسم
در این نوع آب‌انبار که بدون پاشیر است، آب روی پله‌ها را می‌گیرد و به‌تدریج که از آن آب برمی‌دارند، پله‌ها کم کم از آب خارج می‌شوند. بدنه‌های آب‌انبار که دارای قدمتی بیش از پانصد سال می‌باشد با سنگ ساخته شه و پوشش‌ها با آجر است.روی قسمت‌هائی را که با آب تماس دارند (به جز پله‌ها) با ساروج پوشانده‌اند. آب انبار را در جائی‌ ایجاد کرده‌اند که آب‌های بارندگی و آب‌های سطحی به طرف آن جریان پیدا می‌کند و به‌طور خود به خود وارد آب‌انبار می‌شوند. برای اینکه میزان آب داخل آب انبار از اندازه بیشتر نگردد و سبب خرابی آب انبار نشود، یک خروجی برای آب اضافی پیش‌بینی شده است. این بنا با آرامش و سکوتی که آن را دربرگرفته هنوز هم به‌صورت اتوماتیک پر می‌شود و آبی زلال و آرام را در خود ذخیره می‌کند.
▪ طاق‌بند شاه‌عباسی
یکی از منابع مهم آبی منطقه طبس رودخانه نهرین می‌باشد که بر روی آن طاق بند تاریخی و مهم عباسی قرار دارد که در این بخش تشریح می‌گردد. این بند در میان کوهستان‌های شرقی شهر طبس بر روی رودخانه نهرین احداث شده است (شکل ۳) تا قبل از رسیدن به بند، چشمه‌های متعددی وجود دارد که آب آنها از شکاف و یا سوراخ‌هائی که در کوه‌های دو طرف رودخانه وجود دارد، به آب رودخانه افزوده می‌شود. یکی از معروف‌ترین و پرآب‌ترین آنها چشمه مرتضی علی و چشمه جعفری است.
این بند که در دره‌ای بسیار تنگ ساخته شده بنائی است شامل دو طاق آجری و بدنه‌ای از سنگ و ساروج. با توجه به فاصله سد از روستاها احداث این سد از دشواری خاصی برخوردار بوده است. طاق بند در قسمت پائین شامل طاقی است آجری که پاکار آن بر کوه‌های سنگی دو طرف رودخانه، که در اینجا پهنای آن بسیار تنگ شده و در پائین به ۳۵/۳ متر می‌رسد، قرار دارد. بلندای طاق تا زیر تیزه آن در حدود ۷ متر است. این طاق قدیمی‌ترین قسمت این بنا است و دو قسمتی بودن این بنا از نظر زمان ایجاد آن به‌خصوص از طرف پشت طاق‌بند به‌خوبی قابل مشاهده است. نکته جالب در ای طاق چگونگی قرار گرفتن آجرهای آن است که به پهنای معینی محدود نشده بلکه به‌صورت شعاعی تا بدنه کوه ادامه یافته و طاقی با مقاومت بسیار زیاد به‌وجود آوره است. ابهامات زیادی در مورد هدف اصلی از احداث سد وجود دارد و در نتیجه نیاز است که تحقیقات زیادی در این مورد صورت پذیرد.
در متون تاریخی یادداشتی از میرزا علی منشی‌باشی وجود دارد که از این بند یاد شده است: ”شاه عباس مرحوم طاقی در میان کوه زده که جلو آب سیل را ببندد و کم کم به شهر بیاورد. ولی به احتیاط آنکه اگر طاق بشکند تمام طبس را آب خواهد برد تمام نکرده و واگذاشته است“.
احداث سد در بالادست چشمه‌ها، وجود آبرفت ۷-۸ متری در زیر سد و نوسانات کم‌ آبدهی ماهانه را می‌توان از دلایل مهمی دانست که یادداشت میرزا علی منشی‌باشی را مورد تأیید قرار می‌دهد. در برخی از مراجع اشاره دشده است که به‌علت وجود آبرفت در پی، سد دچار آبشستگی شده و طاق در مرحله بعد ساخته شده است. در بررسی‌های محلی آثاری از بقایای این سد مشاهده نشد. در هر صورت برای مشخص شدن تماس ابعاد این سد بسیار مهم تاریخی نیاز به مطالعات میدانی وجود دارد. در هر صورت نکته مهم این است که نتیجه نهائی یک سد تأخیری بسیار کارا در تأخیر و کاهش سیلاب، نماد عالی توسعه پایدار می‌باشد. براساس محاسبات اولیه، سد موجب أخیر و کاهش پیک سیلاب‌هائی با دوره بازگشت بزرگتر از ۱۰ سال بوده است.
● انتقال آب رودخانه نهرین
آبدهی متوسط سالانه رودخانه نهرین در ساختگاه سد جدید نهرین ۲/۸ م.م گزارش شده است. مساحت حوضه نهرین در محل ساختگاه سد جدید: ۱۱۸۸ کیلومتر، بارش سالانه: ۲۰۰ میلی‌متر، شیب رودخانه: ۲ درصد، سیلاب پیشینه محتمل (PMF ۱۹۹۳) مترمکب بر ثانیه، با توجه به اینکه منبع اصلی آب این رودخانه چشمه‌های حوضه می‌باشند نوسانات آبدهی سالانه و ماهانه این رودخانه نسبت به رودخانه‌های دیگر ایران بسیار کمتر است و این مسئله از دیدگاه تأمین آب برای مردم طبس که در تمامی طول سال امکان کشاورزی داشته‌اند بسیار مطلوب بوده است. برای انتقال آب رودخانه شیوه احداث بند بر روی رودخانه و انتقال آب به قنات استفاده می‌شده است. فلسفه احداث پند سردر در شرق طبس که قبلاً ترشح گردید همین موضوع است.
● سیستم ذخیره - انتقال آب به روستای کریت
بعد از شهر طبس، کریت مهمترین مرکز جمعیتی این منطقه محسوب می‌شود. به‌طوری که به مجموعه طبس و کریت طبسین اطلاق می‌گردید. زیر بنا و محور اصلی توسعه روستای کریت انتقال آب رودخانه به همین نام از فاصله ۲۶ کیلومتری است. اجزاء اصلی سیستم یکپارچه مزبور در کوهستان‌های صعب‌العبور شمال‌غربی شهر طبس شامل بلندترین سد وزنی - قوسی و مرحله‌ای دنیا به مدت ۵۵۰ سال (تا ابتدای قرن بیستم) در منطقه کریت با هدف ذخیره جریان فصلسی رودخانه کریت و کانال ترکیبی هدایت جریان تنظیمی از سد از طریق قنات و روباز تا ده کریت به طول ۲۶ کیلومتر می‌باشد.
این سد آب رودخانه کریت را برای مزارع روستائی کریت تنظیم نموده است. بعد از سد، رودخانه از یک دره تنگ به طول ۵ کیلومتر عبور می‌کند و پس از انحراف از یک قنات، آب وارد دشت می‌شود و از آنجا به‌وسیله کانال به روستا انتقال می‌یابد. با توجه به ابعاد سد کریت و طول سیستم انتقال، بایستی این نکته مطرح شود که با توجه به تکنولوژی‌های ۶۵۰ سال پیش این حرکت بسیار جسورانه بوده و سیستم ذخیره - انتقال فوق از بزرگترین دستاوردهای بشر در قرون وسطی محسوب می‌گردد.
آورد سالانه و ماهانه رودخانه کریت دارای تغییرات ماهانه و سالانه نسبتاً کمی است (حداقل آورد سالانه در ۵۰ سال، ۵۰ درصد متوسط درازمدت می‌باشد). از طرف دیگر نیاز کشاورزی در تماس سال به‌علت اقلیم خاص منطقه، وجود دارد. در نتیجه یک مخزن کوچک دارای اثر تنظیمی قابل ملاحظه‌ای است. مشخصاً این امر می‌تواند دلیل اصلی احداث سد در مرحله اول و تنظیم آب کشاورزی برای بیش از ۶۰۰ سال از طریق آبشستگی و افزایش ارتفاع باشد. در سدهای قدیمی به‌منظور کاهش سرعت آب در مجراهای خروجی از یک برج یا آبگیرهائی در ترازهای مختلف استفاده می‌گردید. برج آبگیر سد کریت به ارتفاع ۲۲ متر در فاصله ۱۶متری تکیه‌گاه چپ احداث شده و برای تخلیه رسوب به‌وسیله آبشستگی مورد استفاده قرار گرفته است (شکل ۶ و ۷)
۱۱ مجرا در فاصله‌های ۲ متری و دو بازشدگی بر روی آبگیر تعبیه شده‌اند.
این مجراها به‌وسیله تنه درختان در اواخر پائیز بسته می‌شدند. یک راه دسترسی به برج آبگیری از پائین‌دست سد وجود درد. در اوایل بهار این مجراها از بالا به پائین باز می‌شدند. باز کردن مجراها خطرناک بوده و در ۵۰ سال گذشته ۲ نفر در حین این‌کار گشته شدند. روستائیان با اختلاط آب و رسوب از طریق برج آبگیری اقدام به تخلیه رسوب می‌کردند.
قبل از آنکه یک جاده دسترسی به طول ۱۳ کیلومتر در سال ۱۳۷۵ احداث شود، بیش از ۱۰ ساعت کوهنوردی برای رسیدن به ساختگاه سد لازم بود (شکل ۸)؛ بنابراین کلیه مصالح لازم در محل سد تهیه می‌گردید. یک چشمه که دارای آب دائمی است منبع اصلی تأمین آب در حین احداث بوده است. آهک در محل تولید شده و به‌نظر می‌رسد که حتی غذا هم عمدتاً به‌وسیله شکار تأمین می‌گردیده است. دره به‌خصوص در نیمه پائین بسیار تنگ است.عرض دره در بستر رودخانه ۲ متر می‌باشد و درست در بالادست محل ساختگاه قدیمی دره باز می‌شود. سد جدید پیشنهادی به ارتفاع ۸۷ متر در ۱۰ متری بالادست سد (که در نهایت سد قدیم را به‌طور کامل خواهد پوشاند) دارای طول تاجی معادل ۱۹۳ متر است؛ در حالی که طول تاج سد قدیمی ۵۰ متر می‌باشد.
زمین‌شناسی ساختگاه در رابطه با پایداری و آب‌بندی مخزن همان‌طوری که تجربه ۶۵۰ سال بهره‌برداری از سد نشان می‌دهد، رضایت‌بخش بوده است. مطالعات اخیر نیز محل احداث سد قدیمی را به‌عنوان بهترین ساختگاه برگزیده است. این امر نشان می‌دهد که تمامی ساختگاه‌های مناسب شناسائی و به دقت مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته بودند. رسوب کم رودخانه که قسمت عمده آب از چشمه تأمین می‌شد، نیز از مزایای مهم ساختگاه است.
● جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
قنات، بیشتر در مناطق خشک و نیمه‌خشک جهان پراکنده است، اما گاه آن را در مناطق پربارانی چون منطقه نارا یا باران بیش از یک متر و بیست سانتی‌متر در سال هم می‌توان دید شاید بتوان گفت که ”قنات متعلق به همه مناطقی است که انسان‌های باهوش و توانمند در آنها وجود داشته و دارد“. مهم آن است که بدون دستیابی به قنات به احتمال زیاد انسان نمی‌توانست در قسمت عمده‌ای از مناطق کره‌زمین حداقل در وسعتی حدود ۲۰ میلیون کیلومتر مربع اسکان باید و زندگی روستائی و شهری با دوامی را بنیان نهد.
ایرانیان قیم اهمیت آبیاری را برای بقای تمدن دریافته بودند. آنان با ابداع و حفر قنات‌های متعدد و احداث سدهای مهم، موفق به ایجاد بزرگترین پروژه‌های آبی در تاریخ شدند. در سیلک در نزدیکی کاشان، آثار کانال‌های آبیاری با قدمت ۶۰۰۰ سال موجود است. این کانال‌ها نشان می‌دهند که ابیاری در این سرزمین از دیرباز و حتی قبل از مهاجرت آریائی‌ها متداول بوده است.
اگر قنات نبود شهرهای قدیمی و مهمی چون ری، نیشابور، یزد، کاشان، سبزوار، کاشمر، مشهد، فردوس، گناباد، تهران و.. ه همگی در حوزه تمدن ایرانی و اسلامی هستند، نمی‌توانستند به‌وجود آیند و رشد کنند و یا حداقل بخش مهمی از توسعه آنها مختل می‌گردید. بدون دستیابی به تکنیک قنات فعالیت‌های بشر در مناطق خشک و نیمه‌خشک و از جمله در شهرهای نامبرده، محدود به کوچ‌نشینی می‌گردید.
تا حدود ۴۰ سال قبل تمام یا قسمت اعظم آب شهرهای مذکور از طریق قنات تأمین می‌شد و هم‌اکنون نیز قنات تأمین‌کننده بخشی از آب تعدادی از شهرهای کشور است. بنابراین قنات صرفاً یک پدیده روستائی و کشاورزی نیست؛ بلکه نقش بنیادی در تأسیس و گسترش شهرهای کشور است. بدون شک سیستم ذخیره - انتقال آب منطقه کویری طبس با مشخصاتی که ذکر شد از جمله مواردی است که با نگاه ژرف‌بین و در عین حال جامع‌نگر ایرانیان قدیم بنا نهاده شده است و سالیان متمادی است که به‌عنوان منبعی مطمئن باعث آسایش و راحتی طبس‌نشینان بوده است. در ادامه ذیل به‌طور خلاصه به برخی از ویژگی‌های ممتاز و برجستهٔ این سیستم اشاره می‌گردد:
▪ جامعیت و یکپارچگی:
در این سیستم از همه نوع منبع مدیریت آب از جمله سد (منبع ذخیره و تنظیم درازمدت)، بند تنظیمی، قنات (انتقال کم‌هزینه و یا راندمان مناسب در مناطق خشک)، کانال (انتقال آب در مسیر کوتاه)، چشمه (منبع دائمی)، آب انبار (منبع ذخیره و کوتاه‌مدت)، حتی مسیر طبیعی رودخانه (به‌ویژه در دره کریت) و سد تأخیری کنترل سیلاب (بند عباسی) در جای مناسب و با هوشمندی و درایت عالی استفاده شده است. به‌عبارت بهتر سعی شده از هم‌افزائی (Synergy) نقاط قوت هر ابزار و پوشش معایب آنها استفاه شود.
▪ مبتنی بر اصول توسعه پایدار:
هر چند ادبیات و نظریه توسعه پایدار در دو دهه اخیر و از اجلاس زمین مطرح شده است اما گوئی ایرانیان قدیم بالفطره با موضوع آشنائی داشته و اصول آن را به‌خوبی در سیستم آب خود به‌کار برده‌اند. به‌عنوان مثال سد عباسی نمونه عالی توسعه پایدار است چرا که به‌علت شرایط خاص، این سد حداقل تغییرات را در رژیم طبیعی رودخانه ایجاد نموده است و رسوبی در مخزن جمع نشده است.
بنابراین این سازه، سدی برای همه نسل‌ها است و حدی برای عمر مفید آن متصور نیست مگر آنکه قربانی برنامه‌های توسعه‌ای انسان شود و در مخزن سد جدیدی غرق شود. ساخت مرحله‌ای سد کریت و ترفیع آن همزمان با رشد نیاز منطقه و تجمع رسوب در مخزن آن نمونه‌ای دیگر از توجه به تأمین نیاز نسل‌های آتی و پایداری سیستم می‌باشد.
▪ مدیریت توأمان عرضه و تقاضا:
مردمان هوشمند این منطقه نه تنها از تمام پتانسیل‌ها یآبی منطقه به‌خوبی آگاه بوده و از آنها به‌عنوان منابع تأمین آب استفاده صحیح نموده‌اند بلکه نگاه جدی و عمیقی نیز به مدیریت مصرف داشته‌اند. ساخت مطمئن‌ترین انبارهای ذخیره آب منتقل شده به شهر، گل‌آلود کردن آب بعد از خروج از مظهر قنات و رهاسازی ناگزیر آب به کانال‌های روباز با هدف کاهش تلفات آب و مکانیزم صحیح و ماندگار تقسیم آب در شهر و بین مردم و ... همگی نشان از وجود این نگاه دوجانبه و دوسویه به مدیریت آب در این سیستم می‌باشد.
▪ حفظ محیط‌زیست:
حفظ درخت به‌عنوان سمبل محیط‌زیست را جز از این مردم نمی‌توان انتظار داشت. حتی با دور زدن درختی که مقابل دیوار منزل قرار گرفته و در بدترین شرایط، زیرا که با تمام وجود سختی دستیابی به حتی یک قطره آب، تحمل ده‌ها ساعت پیاده‌روی و کوهنوردی در صعب‌العبورترین مناطق برای احداث یک بنای تأمین آب را چشیده‌اند، و این یکی از خودجوش‌ترین تلاش‌های سازماندهی‌نشده مردم برای حفظ طبیعت زیبای کویر است.
چرا؟! اینکه چرا هم سد کریت و هم سد عباسی همخوانی با علوم و فنون زمان خود نداشته‌اند یک پرسش مهم فنی محسوب می‌شوند. کدام عامل موجب ایجاد این پرش‌های فنی شده است؟ تنازع بقا، شهر طبس در نزدیکی مرز کویر نمک قرار گرفته و واضح است که آب در این منطقه دارای ارزش حیاتی است و نبود آن مترادف با گرسنگی و نابودی است. بنابراین با شناسائی نقش زیر بنائی و حیاتی آب، سازندگان سدهای کریت و عباسی تمامی توان فکری و جسمی خود را در راه تأمین آب مطمئن قرار داده‌اند.
و سخن آخر آنکه تجربه‌های گذشته به ما می‌گوید که راهی جز حفظ میراث‌های فرهنگی گذشتگان و تکمیل و تحویل آن به آیندگان وجود ندارد. چرا که انسان همواره بر فرش گسترده گذشتگان پای نهاده، برای آینده کوشیده و به گذشته پیوسته است. بشر امروز با تمام پیشرفت‌های بزرگ خود در زمینه‌های زیادی ناآگاه است و خطاهای بزرگی از او سر می‌زند. بشر شاید روزی درک کند که هر هنر و صنعتی و هر پدیده فرهنگی انسان‌های قبل را کوچک نشمارد و آنها را چون دستاوردهای جامعه انسانی بنگرد و به کوشش‌ها و رنج‌های او در گذشته احترام بگذارد و ارج نهد.
انسان امروز به‌خصوص در جهان سوم در موقعیتی کم و بیش مشابه روستائیان کریت ۶۵۰ سال پیش می‌باشد و به‌منظور تنازع بقا، نیاز جدی به یک پرش فنی در زمینه مهندسی آب دارد و محور این پرش، نیروی انسانی متفکر، خلاق، جامع‌نگر و شجاع می‌باشد. امروزه بشر به پیشرفت‌های عظیمی دست یافته است ولی به‌نحو غیرقابل انتظاری بحران آب هنوز مهمترین چالش او در قرن بیستم است. هم‌اکنون بیش از یک میلیارد نفر در جهان به آب آشامیدنی بهداشتی دسترسی ندارند و هر روزه هزاران کودک در اثر بیماری‌های ناشی از آب آشامیدنی غیربهداشتی در دنیا می‌میرند. اگر روند پیش‌بینی شده برای افزایش جمعیت و نیاز و منابع تحقق یابد در سال ۲۰۲۵ یک‌سوم جمعیت جهان با ۳ میلیارد نفر به آب آشامیدنی بهداشتی دسترسی نخواهند داشت و این مسئله می‌تواند مهمترین مایه شرمساری بشریت باشد!
بنابراین با این جهان‌بینی، قهرمانان واقی بشریت به دور از هیاهوهای ورزشی و هنری، محققین گمنام و ناشناسی باید باشند که با دغدغه نجات جان ده‌ها میلیون کودک و تأمین رفاه حداقل برای میلیاردها انسان و یا حداقل امکانات در تلاش پایان‌ناپذیر هستند.
موفقیت ایرانیان باستان در تطبیق مناسب با طبیعت می‌تواند الهام‌دهنده و راهنمای این قهرمانان بشریت باشد که مهمترین چالش‌های بشر در قرن بیست و یکم را در پیش رو دارند.

کامران امامی، امین سارنگ، فتانه عابدی، سنبل همتیان
مراجع فارسی
- یعقوب، دانش‌دوست، طبس شهری که بود - بناهای تاریخی طبس، سازمان میراث فرهنگی کشور و انتشارات سروش، تهران، ۱۳۷۶.
- امامی، کامران همتیان، سنبل، (۱۳۷۷) سد تاریخی کریت طبس، راه و ساختمان شماره ۴، شهریور ۸۳
- قنات - مجموعه مقالات جلد ۱ و ۲ و ۳، شرکت سهامی آب منطقه‌ای یزد، ۱۳۷۹
- آب و فن آبیاری در ایران باستان وزارت آب و برق
- جواهری، پرهام جواهری، محسن، چارهٔ آب در تاریخ فارس، کمیته ملی آبیاری و زهکشی و گنجینه ملی آب ایران شماره ۳۱-۱۳۷۸
- خواجه موگهی (۱۳۷۷)، اثرات طراحی سیستم انحراف بر زمان و تکنولوژی اجراء، مجموعه مقالات اولویت کارگاه تخصصی سیلاب طراحی، کمیته ملی سدهای بزرگ تهران.
- فدائی، احمد (۱۳۷۵)، سدها و بندهای قدیمی خراسان، نگرشی بر تاریخچه احداث و بهره‌برداری از سد کریت طبس، شرکت سهامی آب منطقه‌ای خراسان.
- مشاورین آب پوی (۱۳۷۳)، گزارشات سد مخزنی کریت طبس، مطالعات مرحله اول، مشاورین آب پوی.
- همتیان، سنبل (۱۳۷۷)، عظیم‌ترین دستاورد سدسازان ایرانی، مجله عمران شریف، شماره ۲۴.
References
ICOLD,&#۰۳۹;&#۰۳۹;Dam Heightemings&#۰۳۹;&#۰۳۹;, Bulletin۶۵,ICOLD,۱۹۹۸.
Pircher, W.(۱۹۹۳).&#۰۳۹;&#۰۳۹;۳۶۰۰ damsand still moreneeded&#۰۳۹;&#۰۳۹;.
Water Power and Dam Construction.May.PP۱۵-۱۸
”Schnitter (۱۹۹۴) “Ahistory ofdams - The usefulpuramids