تالارهای تاریخ فراموش شده (نمایشگاه «۱۰۰۱ اختراع»)

هنوز هم افراد بسیاری در این پندارند كه شكل گیری علم جدید، یك رویداد اروپایی بوده و ریشه در عصر روشنگری اروپا داشته است. البته چنانچه این اشخاص در این ایام، سفری به شمال انگلستان داشته باشند، احتمالاً در پندار خود تجدید نظر خواهند كرد. این روزها موزه علوم شهر منچستر، میزبان بازدیدكنندگان از نمایشگاهی با عنوان «۱۰۰۱ اختراع» است. هدف از برگزاری این نمایشگاه، پرده برداری از یكهزار سال تاریخ فراموش شده علم برای اروپائیان است. در تالارهای این نمایشگاه، تاثیر تمدن اسلامی بر شكل گیری علم جدید، به خوبی به نمایش گذاشته شده است.
درواقع تا قرن دوازدهم میلادی، قلمرو تمدن اسلامی، بخش اعظمی از جهان را - از اسپانیا گرفته تا اندونزی - دربرگرفته بود. در آن دوران نیز - همانند دوران معاصر - بسیاری از تحقیقات علمی با انگیزه كاربردهای عملی آن صورت می گرفت.
به عنوان مثال، دلیل توسعه ساخت ساعت و روش های زمان سنجی، نیاز مساجد به اعلام زمان دقیق نمازهای پنج گانه یومیه بود. همین طور اداره یك سرزمین وسیع، نیازمند ایجاد سیستم های پستی، نقشه های جغرافیایی و روش های دقیق نقشه برداری، تحقیقات گسترده در زمینه بیماری های عمومی، ایجاد روش های موثر كشاورزی و آبیاری و نیز طراحی و ساخت سلاح های كارآمد برای نبرد بود. از سوی دیگر، همین نیازهای عملی، خود انگیزه ای برای بسیاری از تحقیق های جدی در حوزه علوم بنیادی نظیر اخترشناسی، شیمی و ریاضیات هم بود و همه این دستاوردها به خوبی در تالارهای نمایشگاه «۱۰۰۱ اختراع» به چشم می خورد.
قدم زدن در این نمایشگاه، ما را با وقایع جالبی هم آشنا می كند كه داستان قهوه، یكی از آنهاست. احتمالاً شما نیز تاكنون نمی دانستید كه قهوه هم جزء اكتشاف های مسلمانان بوده است. این گیاه ظاهراً توسط یك كشاورز و دامدار اهل اتیوپی كشف شده است. صوفیان اهل یمن، پس از آشنایی درباره اثرات قهوه، از آن برای بیدار ماندن در طول شب استفاده می كرده اند. نهایتاً نیز در قرن هفدهم میلادی، یكی از بازرگانان ترك، قهوه را با خود به لندن می برد و حتی واژه قهوه به زبان انگلیسی نیز ریشه در عبارت عربی آن دارد. البته در آن دوران، زبان عربی به طور گسترده ای در حوزه علم، فرهنگ و سیاست مورد استفاده بوده و همانطور كه می دانید بسیاری از واژه های مهم در علم جدید نظیر جبر، شیمی و . . . نیز ریشه در زبان عربی دارند.
همه آنچه تاكنون در نمایشگاه «۱۰۰۱ اختراع» دیدیم بسیار عالی بود اما این نمایشگاه، یك سئوال را برای بازدیدكننده، بدون پاسخ می گذارد و آن این است كه پس از آن دوران طلایی چه اتفاقی افتاد و چرا امروزه حجم آموزش و تحقیقات پیشرفته علمی در كشورهای اسلامی اینقدر پایین است؟ متاسفانه شاخص های بین المللی انتشار مقالات علمی و ثبت اختراعات، وضعیت مناسبی را برای عمده كشورهای اسلامی نشان نمی دهد. گذشته از دلایل سیاسی احتمالی، این كشورها تاكنون تنها دو برنده جایزه نوبل در عرصه علم داشته اند: یكی عبدالسلام در رشته فیزیك از كشور پاكستان و دیگری احمد زویل در رشته شیمی از مصر (كه تازه آنها نیز مدارك علمی خود را از دانشگاه های غربی اخذ كرده و در غرب مشغول به تحقیق بودند).
امروزه مسلمانان، یك پنجم كل جمعیت جهان را تشكیل می دهند. همانطور كه می دانیم در هیچ یك از كتاب های آسمانی، همانند قرآن صراحتاً بر اهمیت آموزش، مطالعه و تفكر در طبیعت و جهان پیرامون تاكید نشده است. پس اگر اسلام در گذشته منجر به یك انقلاب و شكوفایی علمی شده است، چرا اكنون نشود؟
هرچند تحلیل دلایل ایجاد وضعیت كنونی علم در كشورهای اسلامی پیچیده است اما به هرحال یكی از این دلایل -كه مستقیماً به دوران معاصر بازمی گردد- مسئله مالی است. همه می دانیم كه توسعه علم نیازمند منابع مالی است و این درحالی است كه كشورهای اسلامی اكنون به طور متوسط تنها ۲/۰ درصد از درآمد ناخالص داخلی خود را صرف تحقیق و توسعه می كنند، اما این میزان در كشورهای توسعه یافته، بالای ۲ درصد است.
دلیل دیگر نیز مربوط به مسئله ای است كه دانشمندان دوران اعتلای تمدن اسلامی به خوبی نسبت به آن واقف بودند و آن این است كه توسعه علم، حاصل فرآیند تعامل و ارتباط میان اندیشه هاست. پیشرفت علمی در انزوا و عدم آگاهی از اندیشه های دیگران میسر نخواهد بود. به همین دلیل هم دانشمندان مسلمان، به خوبی از آرای اندیشمندان یونانی باخبر بودند. واقعیت آن است كه امروزه دانش حاصل از آخرین تحقیقات علمی را عمدتاً باید در نشریات و مقالات علمی ای كه به زبان های اروپایی منتشر می شوند، جست وجو كرد. اما در اغلب كشورهای اسلامی، تنها تعداد معدودی از دانشگاه های پیشرو به چنین منابعی دسترسی مناسب دارند.
به هرحال، برپایی نمایشگاه «۱۰۰۱ اختراع» برای كشورهای مسلمان نیز فرصتی است تا به پیشرفت های علمی (و نیز دلایل عقب ماندگی های خود در این زمینه و برنامه ریزی برای رفع آنها) جدی تر بیندیشند. این نمایشگاه تا چهارم ماه ژوئن (۱۴ خردادماه) برای بازدید علاقه مندان گشوده است. قدم زدن در تالارهای این نمایشگاه، سئوالی را در ذهن بازدیدكننده نقش می زند: اگر اسلام درگذشته منجر به یك انقلاب و شكوفایی علمی شده است، چرا اكنون نشود؟

پی نوشت:
برای كسب اطلاعات بیشتر در مورد نمایشگاه «۱۰۰۱ اختراع» می توانید به وب سایت آن به نشانی:
www.۱۰۰۱inventions.com مراجعه كنید.
ترجمه : شهاب شعری مقدم

منبع : روزنامه شرق