شهرسازی بر بستر اینترنت

شهر الکترونیک به معنای خدمات‌دهی و تبادل اطلاعات بین شهروندان و شهرداری‌ها و اماکن مختلف شهری است که به‌صورت شبانه‌روزی و با بهره‌گیری از ابزارهای مبتنی بر فناروری و به‌صورت ارتباط و تأثیر دو طرفه میان شهروندان، سازمان‌های دولتی غیرانتفاعی و بازرگانان دیده می‌شود. در این مقاله، پس از بیان مقدمه‌ای درباره مفهوم شهر الکترونیکی، به مبانی شکل‌گیری و پیدایش شهرهای الکترونیکی و مهمترین آنها اشاره می‌شود. در ادامه به تعریف شهر الکترونیک شهرداری الکترونیک و شهروند الکترونیک و زیرساخت‌های طراحی و مراحل پیاده‌سازی آن پرداخته می‌شود. سپس برجسته‌ترین مزایا و محدودیت‌های شهرهای الکترونیکی تشریح می‌گردد.
۱. مقدمه
قرن حاضر عصر اطلاعات و دانائی نامیده شده است زیرا نقش اساسی در این قرن بر عهده اطلاعات می‌باشد. بنابراین حرف اول را در دوران جدید، فناوری اطلاعات می‌زند. به این معنی که اقتدار اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و علمی هر کشور متناسب با میزان تسلط و بهره‌گیری آن کشور از این فناوری خواهد بود. از این‌رو، مدیران ناگزیرند تا مدیریت خود را برای زندگی در چنین دورانی بروز کنند. فناوری اطلاعات و ارتباطات شامل موضوعاتی است که به علم و فناوری کامپیوتر، طراحی، توسعه، نصب و پیاده‌سازی سیستم‌ها و نرم‌افزارهای اطلاعاتی مربوط می‌شود. این فناوری، نه تنها خود دستخوش تغییرات ژرفی شده، بلکه به سرعت در حال تأثیرگذاری بر الگوهای زندگی، شیوه تحقیق، آموزش، مدیریت، حمل و نقل، امنیت و بهداشت جامعه است. یکی از مهمترین فرصت‌هائی که این فناوری‌های نوین پیش‌روی مسئولان و مدیران شهری قرار می‌ٔهند امکان مهندسی مجدد فعالیت‌های شهری و افزایش کیفیت زندگی شهری و شهروندی، تقویت کارآمدی و پاسخگوتر ساختن آن می‌باشد که موجب پایدار شدن واقعیتی به نام شهرهای الکترونیکی و در پی آن شهروندی الکترونیک شده است. به این معنا که دیگر نمی‌توان شهرهای جوامع اطلاعاتی را ساختارها و فرآیندهای سنتی و منسوخ گذشته مدیریت کرد. به عبارت دیگر پیشرفت‌های شگفت‌انگیز در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات و ارائه سرویس‌های مبتنی بر آن توقع مردم را به سطح از کیفیت و کارآمدی رسانده است که دیگر ساز و کارهای سنتی و مدیریت مبتنی بر آن پاسخگو نیست و مدیران و برنامه‌ریزان را ناگزیر به حرکت در راستای طراحی شرهای الکترونیکی از طریق ایجاد سیستم‌های یکپارچه در قالب شهرها و شهرداری‌های الکترونیکی کرده است. از این‌رو هر ساله بر شمار شهرهائی که چشم‌انداز خود را شهر الکترونیکی معرفی می‌کنند و مأموریت‌ها و راهبردهای خود را بر پایه آن بنا می‌نهند، به‌صورت تصاعدی، افزوده می‌شود. شهر الکترونیک به معنای ارائه خدمات و تبادل اطلاعات بین شهروندان، شوراهای شهری، شهرداری‌ها، شهروندان و اماکن مختلف شهری است که به‌صورت شبانه‌روزی و با بهره‌گیری از ابزارهای مبتنی بر فناوری اطلاعات انجام می‌شود. همچنین با توجه به نقش و اهمیت شهرداری‌ها در پوشش بخش بزرگی از فعالیت‌های بخش دولتی و عمومی در شهرها، شهرداری‌ الکترونیکی می‌تواند کانون رسیدن به شهر الکترونیکی باشد. از این‌رو این فرضیه شکل گرفته است که توفیق یا عدم توفیق ایجاد شهرداری الکترونیکی تأثیری کلیدی بر توفیق یا عدم توفیق ایجاد شهر الکترونیکی دارد. این موضوع باعث شده است تا برنامه‌ریزان مدیریت شهری توجهی ویژه به موضوع شهرداری الکترونیکی داشته و کوشش جدی در برپائی درست و به موقع آن داشته باشند. این موضوع با پژوهشی که در دیگر شهرهای الکترونیکی مانند تورنتو، دبی، دوبلین و بوستون و مطالعه طرح کلان فناوری اطلاعات و ارتباطات آنان به‌عمل آمده نشان داده شده است.
۲. زمینه‌های تئوریک شکل‌گیری شهرهای الکترونیکی
روزگاری زندگی در شهرها ساده و مختصر بود و حاکم شهر وظایف مشخصی را در قبال شهروندان بر عهده داشت که بیشتر به امنیت آنان مربوط می‌شد. اما اکنون زندگی در شهرها بسیار پیچیده شده است و خدمات متعدد و متنوع شهری بسیاری به‌وجود آمده‌اند. تأمین آب، برق، گاز و تلفن، مدیریت ساخت و ساز ساختمان‌های بازرگانی و مسکونی، مدیریت ترافیک و حمل و نقل همگانی، ساخت پایانه‌های مسافربری، سردخانه و میدان‌های میوه و تره‌بار، سازمان‌های آتش‌نشانی و اورژانس، پارک‌ها و موزه‌ها، فرهنگ‌سراها، ورزشگاه‌ها، کتابخانه‌های عمومی، سیستم دفع زباله، جمع‌آوری فاضلاب و آب‌های سرگردان و کنترل قیمت‌ها از جمله چنین مسائل مدیریت خدمات شهری هستند که روز به روز بر شمارشان افزوده می‌شود و شیوه مدیریت آنها از جمله بنیادی‌ترین موضوعات در گستره مدیریت شهری می‌باشد. در کنار این موضوع باید به تغییرات و تحولات صورت گرفته در زمینه فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات در سرتاسر جهان اشاره کرد. تحولاتی که اساس زندگی انسان، روش کار کردن، شیوه‌های آموختن، فرآیندهای کسب و کار و نحوه برقراری ارتباطات متقابل آن را دگرگون می‌کنند. این فناوری‌ها به‌دلیل کارکردها و توانائی‌هائی که دارند اغلب برنامه‌ریزان کشورهای پیشرفته را ترغیب نموده‌اند که ارائه خدمات به شهروندان را از طریق برنامه‌های جامع شهری مبتنی بر فناوری اطلاعات و در قالب پیاده‌سازی شهرهای الکترونیکی دنبال کنند. از دیدگاه این طراحان پیش از پیاده‌سازی شهرهای الکترونیکی پاسخ به برخی از پرسش‌ها و نقاط ابهام ضروری است. در این زمینه تحقیقی از سوی گروه استراتژی بین‌المللی شورای پاسیفیک صورت گرفته و نتایج آن توسط پنج شرکت بزرگ طراحی استراتژی‌های موفقیت‌آمیز پیاده‌سازی شهر الکترونیکی ارائه شده که براساس آن، در شروع پیاده‌سازی شهرهای الکترونیکی در هر کشور باید به سؤالات زیر پاسخ داد:
- چرا به دنبال شهر الکترونیکی هستیم؟
- آیا چشم‌انداز روشن و اولویت‌های مشخصی برای آن داریم؟
- برای چه نوعی از مدل‌های شهر الکترونیکی آمادگی داریم؟
- آیا اراده سیاسی لازم برای پیاده‌سازی شهرهای الکترونیکی وجود دارد؟
- آیا بهترین پروژه شهر الکترونیکی را انتخاب کرده‌ایم؟
- چگونه باید این پروژه‌ها را مدیریت کنیم؟
- چطور بر مقاومت داخلی موجود برای پیاده‌سازی آن غلبه کنیم؟
- چگونه پیشرفت پروژه‌های پیاده‌سازی شهر الکترونیکی را بسنجیم؟
- نحوه ارتباط بخش‌های مختلف در استقرار شهرهای الکترونیکی چگونه است؟
- شهر الکترونیکی از چه راه‌هائی و چگونه می‌تواند مشارکت شهروندان را در امور عمومی بیشتر و بیشتر کند؟
۳. تعریف چند اصطلاح مرتبط و نحوه ارتباط آنها
▪ شهر الکترونیک: دسترسی الکترونیکی گروه‌های مختلف شهروندان به شهرداری و اماکن مختلف شهری، به‌صورت شبانه‌روزی و هفت روز هفته، به ‌شیوه‌ای با ثبات، قابل اطمینان، امن و محرمانه است.
▪ شهرداری الکترونیک: نهادی که با بهره‌گیری از فناوری اطلاعات خدمات خود را در حوزه وظایف شهرداری به‌صورت سریع، قابل دسترس و امن به شهروندان ارائه می‌کند.
▪ شهروند الکترونیک: فردی آشنا با فناوری اطلاعات که توانائی و مهارت بهره‌گیری و استفاده از خدمات الکترونیکی یک شهر الکترونیکی را داشته باشد.
▪ دولت الکترونیک: دولت الکترونیکی پیاده‌سازی مدل‌های کم‌هزینه‌تر جهت تعاملات کسب و کار بر خط شهروندان، صنایع، کارمندان و سایر ذی‌نفعان است که استراتژی‌ها، فرایندها، سازمان‌ها و فناوری‌ را یکپارچه می‌کند.
یکی از مواهب دنیای دیجیتال برای شهروندان قرار گرفتن آنها در مرکز توجه است. از این رو برخی از کشورهای جهان با چشم‌انداز مردم محوری دولت الکترونیکی خود را بنا نهاده‌اند. در نتیجه فلسفه وجودی دولت الکترونیک، شهر الکترونیک و شهرداری الکترونیک، رفع نیازهای شهروندان و ارائه خدمات به آنهاست.
۴. مؤلفه‌های شهر الکترونیکی
با وجود آنکه کشورهای مختلف با توجه به موقعیت اقتصادی و اجتماعی خود اهداف خاصی را در ایجاد شهرها و شهرک‌های اینترنتی و الکترونیکی دنبال می‌کنند، براساس تحقیقاتی که توسط محققان در ساختار شهرهای الکترونیکی برجسته‌ای همچون تورنتو، بوستون و تایپه صورت گرفته است اغلب شهرها از چهار بخش زیر تشکیل شده‌اند:
الف- زندگی الکترونیکی
ب- دولت الکترونیکی
ج- بنگاه‌های الکترونیکی
د- زیرساخت الکترونیکی
۵. مراحل پیاده‌سازی شهر الکترونیک
با پژوهش‌های متعددی که درباره روند گسترش شهرهای الکترونیکی در نقاط مختلف جهان به‌عمل آمده است، می‌توان شاهد روندها و کارهای همانندی میان آنها بود و به نتایج زیر رسید:
- هر کدام از منابع علمی و پژوهشی، مدل یا روش خاص خود را برای تشریح مراحل مورد نیاز جهت پیاده‌سازی شهر الکترونیکی استفاده کرده‌اند.
- پیاده‌سازی دولت الکترونیکی به‌مثابه انتقال از یک نوع سیستم مدیریتی به نوع دیگری از اداره امور است، بنابراین متدلوژی‌های پیاده‌سازی شهر الکترونیکی ماهیتی تکاملی دارند و بیشتر شبیه به ساخت یا ایجاد یک سیستم جدید می‌باشند.
- به‌نظر می‌رسد که فرایند ایجاد و توسعه شهر الکترونیکی یک فرایند پیوسته است و به‌طور معمول در ۴ و یا ۵ گام پیموده می‌شود. در این خصوص به مدل ”گروه مشاوره‌ای گارتنر“ به اختصار اشاره می‌شود.
این مدل با نام ”مدل چهار مرحله‌ای شهر الکترونیکی گارتنر“ نیز شناخته شده و بر این اصل استوار می‌باشد که یکی از مسائل پیش روی دولت‌ها این است که چگونه می‌توان مراحل پیشرفت برنامه پیاده‌سازی شهر الکترونیکی را برای دستیابی به سطوح خواسته شده از خدمات مورد نیاز شهروندان ایجاد کرد. هر یک از مراحل ارائه شده توسط گروه گارتنر پیچیده‌تر از مرحله قبلی بوده و برپایه آن پایه‌گذاری شده است.
مرحله اول - ظهور (پیدایش): این فاز به‌مثابه داشتن یک فضای مجازی بر روی اینترنت است و هدف اولیه آن انتقال و رساندن اطلاعاتی همچون مأموریت و نشانی شهرداری‌ها، ساعات آغاز کار آنها و احتمالاً بعضی از اسناد اداری مربوط به شهروندان می‌باشد. این کار با تهیه یک سند راهبردی براساس مطالعات میدانی از امکانات و وضعیت موجود و بررسی تطبیقی اقدامات و تجربیات جهانی و با استفاده از فناوری وب صورت می‌گیرد.
مرحله دوم - تعامل: این فاز به وسیله وب‌سایت‌های جستجوکننده‌های اصلی، فرم‌های قابل بارگذاری و رابط با سایر سایت‌ها مشخص می‌شود. این مرحله شهروندان را قادر می‌سازد به اطلاعات برخط و اصلی دسترسی داشته باشند و فرم‌هائی را که پیش‌تر برای دریافتشان به شهرداری‌ها مراجعه می‌کردند، از روی وب‌سایت‌ها دریافت نمایند.
مرحله سوم - تراکنش: تمرکز این مرحله بر ایجاد برنامه‌های برخط برای دسترسی عمومی شهروندان و استفاده از وب به‌عنوان مکملی برای سایر کانال‌های تحویل خدمات شهری است. در این مرحله پیش‌نیازهای لازم مانند زیرساخت‌های ارتباطی، امنیتی و تجاری برای ارائه و دریافت الکترونیکی خدمات و اطلاعات شهری به وجود می‌آیند.
مرحله چهارم - انتقال: این مرحله یک هدف بزرگ برای تمام پدید‌آورندگان شهرهای الکترونیکی محلی و ملی است و از طریق تعریف مجدد نحوه تحویل خدمات شهری، یک نقطه تک اتصالی تماس با مؤسساتی را ایجاد می‌کند که فعالیت‌های شهرداری را برای تمام شهروندان شفاف می‌نماید. همچنین این مرحله بر به‌کارگیری ابزارهای نیرومند و قوی مدیریت روابط با ارباب رجوع و روش‌های تازه تحویل خدمات شهری جایگزین تأکید دارد که شکل تازه‌ای را در بین شهروندان، شهرداران و سازمان‌های تجاری دارد. این مرحله به شهروندان امکان می‌دهد تا در فعالیت‌های اجتماعی مانند همه‌پرسی‌ها و رأی‌گیری‌های الکترونیکی جهت انتخاب اعضای شورای شهر و یا شهرداران مشارکت مستقیم‌تری داشته باشند. بنابراین بزرگترین دستاورد این فاز شکل‌دهی فرآیندها و عملکردهای جدید شهرداری‌ها و حرکت به‌سوی دموکراسی دیجیتالی برای مشارکت دادن شهروندان است. اکثر شهرهای برتر الکترونیکی دنیا همچون برلین، تورنتو و بستون در ابتدای این مرحله هستند.۶. مزایای شهر الکترونیک
شهر الکترونیکی، به معنای کاربرد شبکه اینترنت برای ارائه خدمات و اطلاعات دوسویه میان شهروندان و شهردار، شهروندان و بازرگانان، شهردار و بازرگانان است. این مزایاب باعث افزایش پذیرش آن در میان اقشار فوق شده است. عمده‌ترین مزایای شهر الکترونیکی برای گروه‌های فوق عبارتند از:
الف- فراهم‌سازی خدمات اینترنتی با کیفیت و با سرعت برای شهروندان: به‌وجود آوردن زیرساخت مناسب جهت اتصال به اینترنت و شبکه جهانی یکی از مزایائی است که توسط شهرهای الکترونیکی به‌دست می‌آید.
ب- بهبود کیفیت زندگی شهروندان: با تسهیل انجام فعالیت‌های شهری و بهبود اوضاع اقتصادی شهروندان که نتیجه بهبود امر تجارت الکترونیک در سطح شهر می‌باشد و همچنین افزایش آگاهی شهروندان از فرایندهای شهری، امکانات شهر به‌طور خودکار افزایش یافته و کیفیت زندگی مردم رو به بهبود خواهد گذاشت.
ج- فراهم کردن کانال‌های آموزشی متفاوت و محیط‌های آموزشی مادام‌العمر: ابزارهائی که فناوری اطلاعات در اختیار شهر الکترونیک قرار می‌دهد امکان آموزش فراگیر را فراهم می‌سازد. با استفاده از این ابزارها می‌توان روش‌های مختلف آموزش را از هر کجا و در هر زمان برای مخاطبان پیاده‌سازی نمود.
د- ارتباط بهتر سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف شهری: ارتباط بهتر سازمان‌ها با یکدیگر و به‌صورت الکترونیکی برقرار شده و امر مکاتبات از طریق اینترنت توسط زیرساخت‌های ایجاد شده توسط شهر الکترونیک بهبود بخشیده خواهد شد.
هـ- ارائه خدمات یک مرحله‌ای به شهروندان: با تعریف مناسب ارتباطات شهری توسط فناوری اطلاعات و همچنین الکترونیکی کردن آنها دیگر نیاز به مراجعه‌های پی در پی به ادارات و سازمان‌های مخلتف جهت انجام کارها وجود نخواهد داشت. بلکه تمام فرایندهای لازم برای انجام کارها به یک فعالیت تقلیل خواهد یافت.
و- تقویت رقابت تجاری و ایجاد فرصت‌های بیشتر از طریق تجارت الکترونیک: از طریق الکترونیکی کردن پرداخت‌ها و دریافت‌ها و همچنین آگاهی سریع تجار از پتانسیل‌های موجود در شهر، محیط رقابتی در عرصه تجارت شهر تقویت خواهد شد.
ز- دسترسی ۲۴ ساعته به خدمات شهری: برقراری ارتباط مداوم شهروندان و بازرگانان با شهرداری و برعکس، شهردار و مسئولان شهر را هر چه سریع‌تر در جریان مشکلات و نواقص موجود در سطح قرار خواهد داد و رفع عیوب شهر تسریع خواهد شد.
ح- کاهش ترافیک و آلودگی هوا: استفاده از اینترنت در انجام فعالیت‌های شهری شهروندان را قادر می‌سازد تا از منزل فعالیت‌های خود را مدیریت کنند و نیاز کمتری به مراجعه فیزیکی به سازمان‌ها داشته باشند. این امر باعث کاهش ترافیک شهری و در پی آن آلودگی هوا می‌شود.
ط- افزایش مشارکت مردم در مدیریت شهر: ایجاد حس مشارکت در نتیجه حق اظهار نظر در مورد شهر و همچنین ارتباط مستقیم با شهردار باعث می‌شود که شهروندان خود را در قبال شهر و جامعه مسئول بدانند و در نتیجه تمام سعی خود را در جهت برقراری یک جامعه بهتر به‌کار بندند.
۷. محدودیت‌های شهر الکترونیکی
برای سازمان‌های مجازی محدودیت‌های زیادی برشمرده‌اند که برخی از آنها عبارتند از:
الف- افزایش سطح توقع مردمژ
ب- مشکلات امنیتی
ج- وابستگی بیش از حد امور شهر به فناوری دیجیتال
د- کمبود تخصص‌های جدید.

علیرضا مقدسی
کارشناس ارشد مدیریت فناوری اطلاعات از دانشگاه علامه طباطبائی و مدرس دانشگاه آزاد اسلامی - واحد مشهد

منبع : روزنامه جوان