فلسفه عزاداری و قیام امام حسین(ع)

با گذر زمان،‌ این نکته به روشنی مشخص گردید که امام حسین(ع) و یارانش، مردان “پیروز” کربلا بودند. در کربلا، گرچه آنان جان به جان آفرین تسلیم کردند؛ اما اسلام را حیاتی دوباره بخشیدند، رسم ستم‌ستیزی را به جهانیان آموختند،‌ و خود نیز به فیض بزرگ شهادت دست یافتند. همچنین آنان برای همیشه تاریخ، در نگاه دین‌مداران و عدالت‌خواهان جایگاهی شکوهمند یافتند و محبوب دلهای مومنان شدند.
با این حال قیام پیروزمندانه سیدالشهداء در عاشورای سال ۶۱ هجری، با نثار خون‌های پاک عزیزان، بی‌قراری‌های کودکان، بی‌پناهی بانوان، و یا صحنه‌هایی آکنده از “مصیبت” و “مظلومیت” رقم خورد. براین اساس، یادآوری اخبار آن قیام خونین، همراه عواطف انسان‌ها، مسلمان و نامسلمان، را به تاثر واداشته و در تاریخ به برپایی عزاداری، با شکل‌های گوناگون، انجامیده است. از این رهگذر، پس از گذشت چهارده قرن و اندی، همچنان درس‌ها و پیام‌های آن قیام زنده و تازه مانده است.
این همه درحالی است که از دیرباز تاکنون، همواره مخالفانی نیز وجود داشته‌اند که عزاداری برای امام حسین(ع) را انکار کرده و یا درباره آن شبهه و تردید روا داشته‌اند. ایشان، گاهی کوشیده‌اند تامشروعیت عزاداری برای امام حسین(ع) را نفی کنند و گاهی نیز کارکردهای اجتماعی آن را زیر سوال برده‌اند. امروزه، عزاداری برای امام حسین(ع)،‌ بیشتر با شکل اخیر از تردید و انکار و با این گونه شبهات مواجه است: چرا باید برای حادثه‌ای که قرن‌ها از وقوع آن گذشته، عزاداری و گریه کنیم؛ سیاه‌پوش کردن کوچه و بازار و محافل و بر سر و سینه زدن تا به کی؟
آیا نمی‌شود یاد حادثه‌ عاشورا را با شیوه‌های نو همانند برگزاری همایش و کنفرانس‌ مطبوعاتی و ... گرامی داشت؟ همچنین گاهی این چنین، پرسش می‌شود: اگر امام حسین(ع) با حرکت خود در روز عاشورا،‌ پیروز و برنده واقعی میدان بود، چرا شیعیان و محبان آن حضرت به جای جشن و سرور، گریه و عزاداری می‌کنند؟ روی هم رفته پرسش‌ها و شبهات یاد شده را می‌توان در دو سوال اساسی زیر خلاصه نمود:
۱) عزاداری برای امام حسین(ع) چیست؟ (سوال از چیستی)
۲) عزاداری برای امام حسین(ع) چرا برپا می‌شود؟ (سوال از چرایی.)
ما در این مختصر قصد پاسخگویی به یک یک این پرسش‌های مهم نداریم کما اینکه پاسخ به پرسش “عزاداری برای امام حسین(ع) چیست؟” مجال دیگری را طلب می‌نماید که وظیفه متولیان دین این است که به سوالات فوق، جوابی شایسته دهند.
اما آن چه در این جا برای ما حائز اهمیت است پاسخگویی به سوال دوم است، پرسش دوم که در پی چرایی عزاداری برای امام حسین(ع) است را می‌توان ترجمانی از فلسفه عزاداری دانست. در پی پاسخ به این پرسش بنیادین نیاز به مقدمه‌ای مختصر است که ما را در رهنمون شدن به پرسش” فلسفه عزاداری یاری می‌رساند. گفتنی است در هر جریانی، وسیله و هدف دور کن عمده آن جریان به شمار می‌آیند.
وسیله و هدف هر دو مهم هستند ولی آنچه که مهمتر است هدف است و وسیله به اعتبار هدف است که اهمیت پیدا می‌کند. به عبارت دیگر، وسیله وجودی تبعی دارد و هدف وجودی استقلالی. اهمیت داشتن هدف،‌ حکایت از این ندارد که وسیله، بی‌ارزش است بلکه بالعکس هدف هم به نوعی، اعتبار خود را از وسیله دریافت می‌کند. حال اگر ارتباط هدف و وسیله را با قیام امام حسین(ع) و فلسفه عزاداری بسنجیم باید بگوییم که هدف اعلای امام حسین از قیامش،‌ که می‌توان این هدف را برای فلسفه عزاداری نیز در نظر گرفت این بود که زعامت جامعه اسلامی را باید صالحان در دست بگیرد که آیه کریمه “و یرثها عبادی الصالحون” در تایید این مطلب نهفته است.
حال درایام محرم، که مسلمین عزاداری برپا می‌کنند و مراسمات متفاوتی در آن اجرا می‌کنند تنها به عنوان وسیله‌ای محسوب می‌‌شود که آن هدف زنده بماند و مسلمین به یاد بیاورند که هدف از قیام امام حسین(ع) این بوده که نباید زمامداری جامعه اسلامی به دست نااهلان بیفتد، از این رو اگراین روزها که ایام محرم تقارن پیدا کرده است تنها وسیله - که همان مراسمات عزاداری است - برای ما مهم جلوه نماید و از هدف غافل شویم در حقیقت انحرافی در پیام عاشورا صورت گرفته است.
به عبارت دیگر، باتوجه به رسم و رسوم‌های مختلفی که مسلمین در مراسم عزاداری برپا می‌کنند، اگر تنها آن مراسمات اعتبار یابند و ذکری از فلسفه عزاداری که به عنوان هدف قیام امام حسین(ع) مطرح می‌‌شود، نگردد و جمودی در وسیله - که همان مراسمات عزاداری هستند - به وجود آید، آن وقت است که پیام اصلی عاشورا از بین می رود و در عوض دسته‌های عزاداری، مراسم سینه‌زنی، ‌زنجیرزنی جایگزین می‌شوند.
همان طور که پیشتر گفتیم این بیان، به این معنا نیست که مراسمات متنوع عزاداری که ذکر گردید بی‌اهمیت هستند و نباید توجهی به آنها شود بلکه به این معناست که در کنار اهمیت پیدا کردن این مراسمات که حکم وسیله را دارند، این مطلب که قیام امام حسین(ع) به خاطر رهبری صالحین بر روی زمین، که در حکم هدف است، نیز گوشزد گردد. نکته مهمی که در اینجا باید بگوییم این است که ویژگی‌ بارز “هدف” این است که تغییرپذیر نیست.
به این معنا که، با گذشت زمان و دیگر عوامل، هیچ تغییری در هدف صورت نمی‌گیرد ولی وسیله برخلاف هدف این‌گونه نیست و محکوم به تغییر و تحول هست. گفتنی است تغییر و تحول وسیله معنایی منفی در بر ندارد بلکه به عنوان راه‌های متنوعی محسوب می‌گردند که در جهت نیل به هدف مطابق با خود (وسیله) است.به طور مثال، برای مطالعه در اتاق خاموش، ‌هدف ایجاد کردن “روشنایی” است. در زمانی برای ایجاد کردن این هدف یعنی همان روشنایی، زمانی از شمع استفاده می‌شد، در زمانی دیگر از چراغ استفاده می‌شد و در زمان دیگر از لامپ استفاده می‌شد.
شمع، چراغ، لامپ حکم وسیله را دارند که هریک هدف - روشنایی - را بر آورده می‌کنند. در این مثال،‌وسایل متعددی برای هدف در نظر گرفته شده است که آن وسایل دچار تغییر و تحول گشته‌اند، ولی این وجه اشتراک در آنها یافت می‌‌شود که هریک هدف را برآورده ساخته‌اند. در این مثال، هدف ثابت بوده است و با تغییر وسایل، هدف تغییر نکرده است.
هدف و وسیله عزاداری، حکم همین مثال‌ را دارد. به این ترتیب که در رسیدن به هدف عزاداری، از را‌ه‌ها و وسایل متفاوت استفاده می‌شود، عده‌ای مراسم سینه‌زنی به پا می‌دارند، گروهی مراسم زنجیرزنی بر پا می‌کند، افرادی دیگر مراسم نوحه‌خوانی و مرثیه‌سرایی ایجاد می‌کنند و ... اما همه آنها در جهت نائل آمدن به آن هدف مشترک که همان زنده گشتن پیام عاشورا - رهبری جامعه مسلمین که باید به دست صالحان باشد - است. در اینجا، وسایل متعددی، در جهت رهنمون شدن به هدف ثابت در نظر گرفته شده است.
تذکر مهم این است که نباید این وسایل متعدد - مراسم سینه‌زنی، زنجیرزنی، نوحه‌خوانی و ... - به عنوان هدف لحاظ شوند و از آن هدف اصلی باز بمانیم، که اگر این اتفاق نابهنجار، بیفتد انحرافی کمرشکن در واقعه عاشورا رخ خواهد داد. توجه به هدف و وسیله در مورد قیام عاشورا و فلسفه عزاداری نکته‌ای پرمغز است که متولیان دین، که به ارشاد مومنین در مجالس می‌پردازند باید مورد توجه قرار دهند تا عزاداری مومنین معنا پیدا نماید و حتی اگر کسی که مسلمان نیست و به طور مثال، به عنوان توریست درایام محرم به ایران سفر می‌کند و با این مجالس و عزاداریها و حال و هوای مسلمین که عزادار هستند، روبه‌رو می‌شوند جوابی شایسته به آنها داده شود که این ماجرا و داستان از چه قرار است.
مطلب آخر اینکه، پاسخ به این پرسش‌ بنیادین است که نهضت امام خمینی(ره) چه تاثیری از قیام کربلا داشت؟ در جواب به این سوال مهم، به طور مختصر باید گفت که، هنوز چند ماهی از نهضت امام خمینی(ره) نگذشته بود که محرم ۱۳۸۳ ه-.ق برابر با خرداد ۱۳۴۲ ه-.ق فرا رسید. به طور عام شروع نهضت امام را از اواسط سال ۱۳۴۱ه-.ق و درجریان مخالفت مراجع با لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی می‌دانند. بعد از پیروزی نهضت در لغو لایحه، مبارزه روحانیت در مراحل بعد شامل تحریم رفراندوم اصول ششگانه انقلاب سفید در ششم بهمن ۱۳۴۱ و همچنین تحریم عید نوروز ۱۳۴۲ تداوم یافت.
تشدید این رویا و رویی‌ها باعث شد که رژیم در صدد سرکوب مرکز و ثقل اصلی نهضت یعنی حوزه علمیه قم برآید. برای این منظور در روز دوم فروردین ۱۳۴۲ برابر با مراسم‌های عزاداری سالروز شهادت امام صادق(ع) به مدرسه فیضه قم حمله کرده و تعدادی از طلاب و سوگواران مجلس عزاداری را به شهادت رسانده و زخمی نمود.
از این رو امام خمینی(ره) به عنوان رهبری نهضت درصدد برآمد که برای مقابله با نظام از مجالس عزاداری و پرشکوه ماه محرم برای افشاگری علیه هیئت حاکمه و بسیج توده‌های مومنین مذهبی و سوگواران مجالس عزاداری محرم بهره جوید. دراین ایام، نیز امام خمینی(ره) توجه به این امر داشت که رهبر جامعه مسلمین، نباید فردی فاسد باشد بلکه در رهبری جامعه مسلمین، نیاز به فردی مصلح و صالح است که این هدف انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) برگرفته از هدف قیام امام حسین(ع) در زمان خود بوده است که نباید رهبری جامعه مسلمین به دست حاکمان جور افتد و هر زمان که این اتفاق ناشایسته رخ دهد اسلام و لوازم آن و همچنین فرهنگ، اقتصاد، سیاست و اندیشه جامعه رو به انحطاط کشیده می‌‌شود و به همین جهت است که در زمان غیبت امام عصر(ع)، باید فردی شایسته و صالح، رهبری جامعه مسلمین را برعهده گیرد.

سکینه نعمتی

منبع : روزنامه رسالت