ابریشم

از جمله مهمترین فعالیت کشاورزان گیلان، پرورش کرم ابریشم و غرس درختهای توت است که سابقاً ، یکی از ثروتهای معتبر این سرزمین به شمار می آمد. این محصول در قرون گذشته، یکی از مهمترین کالاهای صادراتی ایران، از جمله گیلان بود. ابریشم گیلان شهرت جهانی داشت؛ بطوری که بازار ابریشم گیلان به علت رونق فراوان خود تا جنگ جهانی دوم، باعث شد که تجار ابریشم از دورترین نقاط جهان به این مرز و بوم کشانده شوند. بنابراین کشت درخت توت و تربیت کرم ابریشم در ایران بهویژه گیلان، از قیم متداول بوده و در بیشتر خانه ها ابریشم ریسی معمول بوده است.
در مورد این که مردم گیلان با پرورش کرم ابریشم از چه زمانی آشنا شده اند، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما شواهدی وجود دارد که قدمت تاریخی آن را در سواحل دریای خزر، بهدوران پیش از اسلام می رساند «لرد کرزن» انتقال کرم ابریشم را از چین به اروپا در دوره «ژوسیتنین» حدود ۵۵۰ میلادی نوشته است، اما تردیدی نیست که پرورش آن در ایرانب ه زمانهای دورتر می رسد. چرا که ارتباط تاریخی دیرینه میان ایران و چین وجود داشته و علاوه بر آن راههای اصلی تجاری میان شرق و غرب؛ یعنی چین و اروپا و سواحل شرقی دریای مدیترانه که به نام «جاده ابریشم» معروف بوده از ایران می گذشته است.
غیر از این راه اصلی که منشأ بسیاری از نقل و انتقالات کالایی و تجاری و فرهنگی و حتی قومی، میان ایران و چین بوده، سواحل دریای خزر ارتباط ویژه ای با آسیا و چین داشته است. به همین دلیل برخی معتقدند که پرورش کرم ابریشم از طریق چین به مازندران و سپس به گیلان رسیده است. به هر حال آنچه مسلم است پرورش کرم ابریشم در دوره صفویه در گیلان رواجی کامل داشته و در قرن هفدهم میلادی در این سرزمین تولید می شده است چراکه در همین زمان تجاران روسی، انگلیسی، هلندی و فرانسوی، برای خرید ابریشم و پیله به گیلان می آمدند و با هم به رقابت می پرداختند.
در طی قرن هجدهم، به دنبال سقوط سلسله صفویه و بی ثباتی سیاسی ایران و پز از آن با روی کار آمدن سلسله هایی چون: افشاریه، زندیه و قاجاریه، تجارت خارجی تولید ابریشم نیز در گیلان به دلیل درگیریهای ایران در جنگهای مختلف دچار رکود شد و خریداران خارجی نیز به همین دلیل، به بازارهای دیگر روی آوردند. در نیمه اول قرن نوزدهم، پس از یک رونق مجدد به دلیل بروز بیماری «پبرین» Pebrine از سال ۱۸۶۴ تا ۱۸۹۰ میلادی، تولید ابریشم در گیلان به شدت کاهش یافت تا جایی که در سال ۱۸۸۹ میلادی، محصول ابریشم گیلان فقط به ۸۸۵۰۰ کیلوگرم رسید.
مسئله مهم در پرورش کرم ابریشم، تأمین برگ درخت توت برای تغذیه کرمها است.
در دوره پرورش کرمها، چنانچه برگهای مورد نیاز به موقع تأمین نشود، کرمها ضعیف شده و قادر به تولید پیله سالم و درشت نخواهند شد. زمان لازم برای یک دوره پرورش، حدود ۴۰ تا ۴۵ روز است که از اوایل اردیبهشت با سبز شدن برگها آغاز می شود. از آغاز دوره پرورش تا پایان آن، مراقبتهای خاصی لازم است که باید انجام گیرد.
نوغانداران پس از دریافت تخم نوغان، ابتدا آن را در محل گرمی قرار داده و پس از بیرون آمدن تخمها و رشد اولیه، آنها را به محلی که «تلمبار» نامیده می شود، انتقال می دهند. کرمها در طی دوره رشد خود، چهار بار پوست می اندازند و در این مدت، مرتباً باید تغذیه شوند. در گذشته برای بیرون آمدن کرمها از تخم، زنان گیلانی آنها را روی کاغذ چسبانده و کاغذ را روی پوست بدن قرار می دادند تا با استفاده از گرمای بدن زودتر خارج شوند؛ لیکن امروزه آنها را در محلی گرم قرار می دهند و معمولاً برای این کار از وسایل گرم کننده استفاده می شود.
پس از پایان دوره پرورش، پیله ها را بر حسب رنگ، سالم بودن و درشتی از یکدیگر جدا و طبقه بندی می کنند. پیله حاصل را که «کژ» یا «کج» نام دارد، ابتدا کشته و سپس با فرو بردن در آب جوش، تارهای ابریشم را از آن جدا کرده و کلاف می کنند. در حال حاضر نوغانداران، محصول ابریشم را عمدتاً بصورت پیله، بفروش می رسانند. استان گیلان با وجود این که مهمترین تولیدکننده ابریشم در ایران است؛ اما کمترین فعالیت تبدیلی آن را دارد. محصول عمده ابریشم تولید شده در استان، به کارخانه های بافندگی در استانهای خراسان، یزد و اصفهان فرستاده می شود؛ از این رو صنایع وابسته به ابریشم در گیلان، تنها به تبدیل پیله به نخ ابریشم محدود می شود.
● پرورش کرم ابریشم در صومعه سرا
از دیگر محصولات عمده این منطقه، کرم ابریشم است که پرورش آن از قدیم الایام تا به امروزه، رواج داشته است. ابریشم نوعی الیاف مصنوعی است که از پیله نوعی کرم ابریشم بدست می آید. این صنعت در طی قرون متمادی، در مرتبه اول منابع ثروتی ایران به ویژه گیلان محسوب می شد و کلاً، سه ناحیه لاهیجان، گسکر و فومن از نقاط ابریشم خیز آن به شمار می رفته اند. این محصول پربها، همانطور که از متون برخی از کتب تاریخی و جغرافیایی استفاده می شود، سابقاً الکساندر خود زکو، در کتابش آورده است: «پرورش کرم ابریشم در گسکرات در نهایت شکوفایی است و اساسی ترین صنعتی است که ساکنان گیل گسکر به ان می پردازند.»این محصول در گذشته با وجود توتستانها و تلمبارهای فراوان، یکی از درآمدهای مهم و اصلی مردم این منطقه را تشکیل می داده و با وجود تولید انبوه این محصول درآمدزا، مؤسساتی برای خشک کردن آن در این منطقه وجود داشته است.
به زعم گزارشهای هـ.ل رابینو در سال ۱۳۳۱ هـ.ق (۱۲۹۲ هـ.ش) دو مؤسسه برای خشک کردن پیله در عر بان و کسما وجود داشته است.سابقاً اشخاصهایی در کار تجارت پرورش کرم ابریشم بوده اند که از جمله آنها می توان به حاج احمد کسمایی که کارخانه ای در این خصوص در کسما داشته اشاره نمود.به هر حال این محصول در گذشته از رونق بسیار خوبی در این منطقه برخوردار بوده و معاملات بسیاری در این نواحی برای آن صورت می گرفته و پس از خرید و فروش، به رشت منتقل و از آنجا به کشورهایی چون: رویسیه، هند و فرانسه صادر می شده است.
امروزه باوجود توتستانها در این منطقه که از نمونه آنها، از باغ توت طاهرگوراب و کسما را باید نام برد، پرورش کرم ابریشم اهمیت بسزایی پیدا نموده و فوق العاده مورد توجه کشاورزان این سامان قرار گرفته است.
امروزه تعداد کمی کارخانه در گیلان وجود دارند که کار عمده آنها جمع آوری پیله، خشک کردن، انبار کردن و عرضه آنها به بازار است که تعدادی از این کارخانه ها، در محدوده شهرستان صومعه سرا قرار داشته اند. مانند: کارخانه پیله کسما، که احداث آن به وسیله شرکت پیله ور انجام گرفت ولی نصب دستگاه آن که از نوع ژاپنی است در سال ۱۳۶۲ به وسیله شرکت ایران صورت گرفت و کارخانه پیله طاهرگوراب، که دستگاه آن از نوع ژاپنی جدید است.
در حال حاضر، تنها کارخانه ابریشم کشی موجود در گیلان، کارخانه «شرکت صنایع ابریشم گیلان» می باشد. این کارخانه که سرمایه اولیه آن ۵۰۰ میلیون ریال بود، با مشارکت بانک صنعت و معدن (دارای ۵۱ درصد سهام) و بان کشاورزی (با ۴۹ درصد سهام) در اردیبهشت ماه ۱۳۵۵ تأسیس گردید و از سال ۱۳۶۱ به مرحله تولید وارد شد. این کارخانه در روستای «شارم» صومعه سرا و در فاصله ۸ کیلومتری این شهر در داخل زمینی که حدود ۲۰ هکتار وسعت دارد، بنا گردیدهاست. همچنین شرکت سهامی پرورش کرم ابریشم ایران، دارای شعباتی دیگر نیز در محدوده، شهرستان صومعه سرا می باشد.

منبع : سایت سوما