جایگاه مذهب در میان روستاییان

براساس یافته‌های پژوهشی رفتارهای فرهنگی ایرانیان در منطق روستایی كشور در ۸/۹۱درصد روستاهای كشور، مسجد و در ۶/۳۹درصد روستاها، حسینیه و یا تكیه و در ۸/۳۳درصد روستاهای كشور و یا نزدیك آنها، یك زیارتگاه مثل امام‌زاده وجود دارد. تنها در ۵/۶ درصد روستاهای كشور هیچیك از مكان‌‌های مذهبی مانند مسجد، حسینیه یا تكیه وجود ندارد. این یافته‌ها حاكی است فقط در ۱/۳۳درصد روستاهای كشور هر روز نمازجماعت برگزار می‌شود، در حالیكه در ۵/۲۱درصد روستاها در طی سال اصلا نماز جماعت برگزار نمی‌شود. ضمنا در ۱/۳۲درصد روستاها امام جماعت ثابت وجود دارد، در حالیكه در ۹/۶۷درصد روستاها امام جماعت ثابت وجود ندارد. در ۲/۱۹درصد روستاهای كشور در طی سال اصلاً جلسات قرآن، دعا و جشن‌های مذهبی برگزار نمی‌شود، در ۸/۱۷درصد روستاهای كشور در طی سال اصلاً روضه‌ و سخنرانی مذهبی برگزار نمی‌شود و در ۵ درصد روستاهای كشور نیز هیچیك از فعالیت‌های مذكور توسط نهادهای فرهنگی روستا برگزار نمی‌شود.
●انجام فعالیت‌های مذهبی و عوامل موثر بر آن
▪انجام فعالیت‌های مستحبی - مذهبی: اعضای خانواده‌های روستایی، بخشی از اوقات فراغت خود را به انجام اعمال مستحبی مذهبی می‌گذرانند. سه مورد از این اعمال مستحبی مورد پرسش قرار گرفته‌اند كه عبارتند از قرآن و دعا خواندن، شركت در نمازهای جماعت و شركت در مجالس مذهبی مانند سخنرانی‌ها و یا مجالس وعظ و روضه و امثال آن. قرآن و دعاخواندن: در مجموع، ۵/۴۷درصد اعضای خانواده‌های روستایی در بخشی از اوقات فراغت خود قرآن و دعا می‌خوانند. براساس یافته‌های این پژوهش ۱/۱۲درصد روستاییان هر روز اعمال مستحبی را انجام می‌دهند. همچنین تنها ۷/۰درصد اعضای خانواده‌های روستایی گفته‌اند كه در طی روز، بیشترین وقت فراغت خود را در خانه به خواندن قرآن و دعا، اختصاص می‌دهند. شركت در نماز جماعت: در مجموع، ۹/۴۶درصد اعضای خانواده‌های روستایی در نمازهای جماعت شركت می‌كنند و ۵/۵۰درصد آنان در این عمل مستحبی شركت نمی‌كنند. با توجه به اینكه در بسیاری از روستاهای كشور نماز جماعت برگزار نمی‌شود و یا در طی سال یك یا چند بار نماز جماعت برگزار می‌شود، می‌توان علت عمده عدم شركت در نماز جماعت حدود ۵۰درصد از روستاییان را عدم برگزاری این مراسم مذهبی در روستاها دانست. شركت در مجالس مذهبی: در مجموع، ۵/۷۰درصد اعضای خانواده‌های روستایی در مجالس مذهبی كه در روستا یا خانواده‌های روستایی برگزار می‌شود شركت می‌كنند و ۹/۲۶درصد آنان در این مجالس شركت نمی‌كنند كه احتمالا این تعداد در روستاهایی است كه اصلا این مراسم چه در سطح روستا و چه در سطح خانوادگی برگزار نمی‌شود. این پژوهش نشان می‌دهد كه صرفا ۶/۱درصد اعضای خانواده‌های روستایی هر روز در مجالس مذهبی شركت می‌كنند.
همچنین، تنها ۳/۰درصد اعضای خانواده‌های روستایی گفته‌اند كه در طی روز، بیشترین وقت فراغت خود را به شركت در مجالس مذهبی، اختصاص می‌دهند. انجام فعالیت‌های مذهبی در اوقات فراغت مانند قرآن و دعاخواندن، نمازجماعت، جلسات دینی و سخنرانی‌های مذهبی توسط اعضای خانواده با متغیرهای موقعیت اقتصادی -اجتماعی روستا، پایگاه اقتصادی - اجتماعی خانواده و ویژگی‌های فردی اعضای خانواده تقاطع داده شده است كه نتایج آن به تفكیك در جدول یك آمده است. موقعیت اقتصادی - اجتماعی روستا و انجام مستحبات دینی یافته‌های پژوهش حاضر حاكی است هرچه فاصله روستا از شهر كمتر و متقابلا جمعیت در روستا زیادتر است، میزان انجام هر یك از مستحبات دینی مانند نمازجماعت، جلسات دینی و سخنرانی مذهبی و قرآن و دعاخواندن در میان اعضای خانواده بیشتر است. براساس یافته‌ها در مورد پایگاه اقتصادی - اجتماعی خانواده و انجام مستحبات دینی، هرچه پایگاه اقتصادی - اجتماعی خانواده‌های روستایی بالاتر است، میزان انجام هر یك از مستحبات دینی مانند قرآن و دعاخواندن، نمازجماعت، جلسات دینی و سخنرانی مذهبی رفتن توسط اعضای خانواده بیشتر است. به هرحال، ایجاد تغییرات اقتصادی - اجتماعی و فرهنگی و الگوی زندگی در روستاها اگر چه موجب افزایش مصرف كالاها و فعالیت‌های فرهنگی جدید شده، میزان انجام فعالیت‌های دینی در روستا را نیز افزایش داده ست. این نكته حائزاهمیت است، زیرا ممكن است این تصور وجود داشته باشد كه تغییرات جدید باعث گسترش روحیه مادی‌گرایی و متقابلا كاهش گرایش به مذهب و فعالیت‌های مذهبی شده باشد، حال آنكه در روستاها چنین اتفاقی نیفتاده است.
ویژگی‌های فردی اعضای خانواده و انجام مستحبات دینی: متغیرهای سن، جنس، وضع تأهل، تحصیلات، زبان مادری، وضع فعالیت، شغل و محل اشتغال با میزان انجام فعالیت‌های مذهبی مستحبی مانند قرآن و دعاخواندن، نمازجماعت و مجالس دینی و به سخنرانی‌های مذهبی رفتن اعضای خانواده تقاطع داده شده است. همان‌طور كه در جدول ۱ تا ۴ ملاحظه می‌شود میزان انجام هر یك از مستحبات دینی در گروه‌های سنی متفاوت است.
قرآن و دعاخواندن از گروه‌های سنی پایین شروع شده و با بالارفتن سن تا گروه سنی ۱۵ تا ۱۸ سال رو به افزایش می‌رود و سپس رو به كاهش می‌گذارد. به ترتیب گروه‌های سنی ۱۵ تا ۱۸ ساله، ۱۹ تا ۲۵ ساله و ۱۲ تا ۱۴ ساله بیشتر از گروه‌های سنی دیگر، قرآن و دعا می‌خوانند و این احتمالاً ارتباط با سواد دارد. از آنجا كه تحصیل به تدریج در روستاها رواج یافته است، بنابراین هرچه به گروه‌های سنی در سن مدرسه نزدیك‌تر می‌شویم، روستاییان با باسوادشدن، بهتر قادرند قرآن و دعا بخوانند و میانسالان و سالمندان كمتر قادر به قرآن و دعاخوانی هستند، اگرچه معمولاً به‌نظر می‌رسد گرایش به فعالیت‌های مذهبی باید بیشتر در گروه‌های سنی بالاتر باشد. اما این موضوع در مورد رفتن به نمازجماعت و مجالس دینی و سخنرانی مذهبی متفاوت است. رفتن به این مراسم و مجالس دینی با بالارفتن سن، روبه‌افزایش است و هرچه سن افراد بالاتر می‌رود رفتن به این مراسم و مجالس بیشتر می‌شود. به طوری كه گروه‌های سنی ۶۴ ساله و بالاتر و ۴۱ تا ۶۴ ساله، بیشتر و گروه‌های سنی ۷ تا ۱۱ و ۱۲ تا ۱۴ ساله، كمتر از سایر گروه‌های سنی در این مراسم شركت می‌كنند. در مورد قرآن و دعاخوانی و رفتن به مجالس دینی و سخنرانی چندان تفاوتی میان زنان و مردان وجود ندارد، اما در رفتن به نمازجماعت، مردان بیشتر از زنان، این فعالیت دینی را انجام می‌دهند.
مجردین هرگز ازدواج نكرده بیش از متأهلین، قرآن و دعا می‌خوانند، در حالیكه در مورد رفتن به نماز جماعت و شركت در مجالس دینی و سخنرانی مذهبی، این رابطه معكوس است، یعنی متأهلین بیش از مجردین به این مجالس و مراسم می‌روند. همچنین هرچه سطح تحصیلات بالاتر می‌رود قرآن و دعاخوانی بیشتر می‌شود. لیكن رابطه تحصیلات با رفتن به مجالس و مراسم دینی و نمازجماعت كمی متفاوت است و اگرچه هرچه سطح تحصیلات بالاتر می‌رود، مشاركت در این فعالیت‌ها بیشتر می‌شود، لیكن بیسوادان، بیشتر از افرادی كه در مقطع ابتدایی تحصیل می‌كنند و كمتر از سطوح تحصیلی بالاتر در مراسم و مجالس مذهبی و نمازجماعت شركت می‌كنند. دانش‌آموزان بیشتر و خانه‌دارها كمتر از شاغلین و بیكاران، قرآن و دعا می‌خوانند و این همان‌طور كه اشاره شد مربوط است به سواد، لیكن شاغلین بیشتر و دانش‌آموزان و خانه‌دارها كمتر از سایر گروه‌های فعالیت در نماز جماعت شركت می‌كنند، در حالیكه شاغلین و خانه‌‌دارها بیشتر از سایر گروه‌های فعالیت در مجالس دینی و مذهبی شركت می‌كنند.
گروه‌های سنی ۱۵ تا ۱۸ و ۲۶ تا ۴۰ ساله بیشترین و گروه‌های سنی ۴۱ تا ۶۴ ساله و بیشتر از ۶۴ سال، كمترین گروه‌های سنی هستند كه بیشترین اوقات فراغت روزانه خود را به قرآن و دعاخوانی اختصاص می‌دهند. اما در مورد شركت در نماز جماعت و مجالس دینی و سخنرانی، برعكس، با افزایش سن، میزان مشاركت بیشتر می‌شود و گروه‌های سنی بیش از ۶۴ سال و ۴۱ تا ۶۴ ساله بیشترین گروه‌های سنی هستند كه بیشترین اوقات فراغت روزانه خود را به شركت در مراسم و مجالس دینی اختصاص می‌دهند. همچنین، بین مردان و زنان تفاوت چندانی در اختصاص بیشترین وقت روزانه به قرآن و دعاخوانی و نیز شركت در مجالس و مراسم دینی ملاحظه نمی‌شود.
دانش‌آموزان كمتر از سایر گروه‌های فعالیت، بیشترین وقت فراغت روزانه خود را به قرآن و دعاخوانی و شركت در نمازجماعت و مجالس دینی و مذهبی اختصاص می‌دهند. افراد دارای تحصیلات ابتدایی بیش از افراد در سایر مقاطع تحصیلی و افراد بی‌سواد بیش از افراد در سایر مقاطع تحصیلی، بیشترین وقت فراغت روزانه خود را به ترتیب، به قرآن و دعاخوانی و شركت در نمازجماعت و مراسم دینی و مذهبی اختصاص می‌دهند.

هنگامه علیقلی