یانگوم انتقام می‌گیرد

تابستان گذشته مجموعۀ تلویزیونی پُربیننده ای در ایران پخش شد که از بسیاری جهات خاطرۀ سریال ژاپنی «اوشین» را در دهۀ شصت زنده می‌کرد. این سریال خوش ساخت «جواهری در قصر» نام داشت و محصول کُرۀ جنوبی بود. گذشته از استحکام روایی و پرداختِ حرفه ای، دلیلِ دیگرِ محبوبیتِ «جواهری در قصر» جذبۀ شرقیِ بازیگر اصلی آن «یئونگ آئِه لی» بود که در نقش «یانگوم» شخصیتِ کارآموزی خستگی ناپذیر، باهوش و دوست داشتنی را در کادر درمانیِ یک امپراتور مجسم می‌کرد. نرمخویی و لطافتِ چهرۀ این بازیگر زنِ توانا به اندازه ای به دل تماشاگران ایرانی نشست که این سریال را یانگوم نامیدند.
دلدادگانِ یانگوم به تدریج نسبت به خودِ این بازیگر و جذابیت های جنسی او کنجکاو شدند و عکسهای کم و بیش اروتیکِ خانم لی موضوع شماری از وبلاگها و سوژۀ تعاملاتِ دیجیتالی شد. در ادامۀ این تبِ جمعی، دیگر فیلمهای خانم لی زیر زره بین قرارگرفتند که از آن میان فیلم سینمایی «همدلی با خانم ونگینس» در بازار دی وی دیِ ایران پخش شد.
فیلمی دشوار و خشن که کنجکاویهای جنسی را ناکام می‌گذارد اما در عوض نمونه ای ناآشنا از سینمای شرق آسیا را به مخاطبانِ عام ایرانی می‌شناساند. (عنوان این فیلم در امریکا: خانم ونگینس / در کُرۀ جنوبی: گئوم جا خانم خوش قلب.) یئونگ آئِه لی در این فیلم دیگر زنی مطیع و لطیف نیست، بلکه انتقامجویی بی رحم است که می‌تواند همدلی برانگیز باشد و شاید هم نباشد. چالشِ اصلیِ فیلم نیز در همین پرسش نهفته است.
«همدلی با خانم ونگینس» بخش پایانیِ سه گانۀ نفس گیر و خونینِ کارگردانِ صاحب سبک کره ای پارک چان ووک است. او در قیاس با دو فیلم پیشینِ این تریلوژی یعنی «همدلی با آقای ونگینس» و «پسر سالخورده» از زیاده روی در نمایش مستقیم خشونتِ جسمانی در فیلم اخیر، خودداری می‌کند تا با القایِ آن بر انزجار درونی بیفزاید و از بیزاریِ دیداری بکاهد.
با این همه رویکرد او به زندگی و سینما همچنان بحث انگیز است. بخصوص به این دلیلِ عمده که او در «سه گانۀ ونگینس» جهانی بی ترحم را مجسم می‌سازد که در آن آدمها به رباتهایی بدل می‌شوند تا تخیلاتِ خشونت بار او را عملی سازند. اما این تنها یک روی سکه است. چون او همزمان آن مکانیسمی را نشان می‌دهد که مولدِ نفرت است و انتقامجویی و خشونت را باعث می‌شود. ویژگی کار چان ووک در اینجاست که تخیل او افسارگسیخته تر از تصور تماشاگران است و از همین رو تکان دهنده و برآشوبنده است. اینجاست که احساسات متناقض در تماشاگر شکل می‌گیرد (مانند همدلی با کسی که به شدت دلزده ات می‌کند) و این پرسش که آیا خشونت و قصاص مجاز است؟
پارک چان ووک خود می‌گوید: «زندگیِ بدون نفرت برای مردم تقریباً ناممکن است. هیچ اشکالی ندارد که دربارۀ انتقام گرفتن خیالپردازی کنیم. می‌توان چنین احساسی داشت، اما نباید بر اساس آن عمل کرد.» یئونگ آئِه لی، بازیگر نقش یانگوم وقتی در «همدلی با خانم ونگینس» در جلدِ زنی به نام گئوم جا می‌رود، دیگر به این باید و نبایدها پایبند نیست.
جهانِ این فیلم با جهان «جواهری در قصر» تفاوت ماهوی دارد. گئوم جا به جرم قتل کودکی به زندان می‌افتد اما به تدریج پی می‌بریم که قاتل واقعی مردی است که با گروگان گرفتنِ فرزند او وادارش ساخته تا قتل را به گردن بگیرد. گئوم جا پاسخ این ستم و بی عدالتیِ سنگین را با نقشه ای می‌دهد که در دورانِ حبس سرگرم زمینه چینی برای اجرای آن است. خوش قلبیِ او در حق همبندانِ نیازمند و ضعیف در نهایت از آنان یارانی می‌سازد تا پس از آزادی در اجرای نقشۀ انتقام او را یاری دهند. اما حتی خوش قلبیِ او نیز با قطع اعضای بدن و جنایت درآمیخته است (اهدای کلیه به یک همبند و کشتن تدریجیِ یک تجاوزگر جنسی).
چان ووک داستان خود را در قالب طرحی غیرخطی روایت می‌کند تا راز قتل کم کم گشوده شود. او با گریزهای آزادانه و کُلاژگونه پیشینۀ شخصیت ها و زمینه های داستان را بر حسب نیاز لابلای وقایع جاری می‌گنجاند و در اواخر فیلم سرنخ ها را به هم می‌رساند تا سکانس انتقام شکل بگیرد و موجه جلوه کند. صحنه ای کم و بیش ساکن اما نفس گیر. مردِ قاتلی که گئوم جا را به زندان فرستاده بود، کودکان دیگری را نیز به قتل رسانده و از چنگ عدالت گریخته است. اما گئوم جا او را گرفتار می‌کند و با گردِ هم آوردنِ والدین کودکانِ قربانی و نمایش ویدئویِ قتلِ یکی از کودکان، مجازاتِ قاتل را به دستِ آنان می‌سپارد. این صحنه به دادگاهی می‌ماند که هیئت منصفه، قاضی و مجریِ حکم آن شاکیان اند. با این همه به سختی می‌توان گفت که این مراسم آئین وارِ برای زجرکش کردنِ یک قاتل، ناعادلانه است یا از قصاص و اعدام دفاع می‌کند.
چان ووک رنجی را که قربانیان کشیده اند در برابر رنجی می‌گذارد که جانی متحمل می‌شود و در این راه از نمایشِ پر آب و تابِ خشونت و درد ابایی ندارد. از این منظر دیدگاه اخلاقیِ فیلم چان ووک به «فیلمی ‌کوتاه دربارۀ کشتن» از کیشلوفسکی شبیه است؛ با این تفاوت که آنجا سیستم قضایی قاتل را به قتل می‌رساند (اعدام می‌کند) و اینجا شاکیان یا والیانِ دم. سیستم قضایی فاقد احساس است اما انتقام گیرندگان با وجود کینۀ عمیقی که دارند به دشواری به قاتل زخم وارد می‌کنند.
چان ووک می‌گوید: «در اصل من این پرسش را مطرح می‌کنم که "چه موقع چنین خشونتی توجیه پذیر است؟" هدف من برانگیختنِ این سئوال و تأثیرگذاریِ مستقیم و فیزیکی بر مخاطبان است. نمی‌خواهم که تجربۀ بینندگان از تماشای فیلمهای من در سطح روانی و عقلانی متوقف بماند. می‌خواهم که بطور فیزیکی آن را حس کنند.»
سبک سینمایی چان ووک را گاه با فیلمهای کارتون وارِ «بیل را بکش» از تارانتینو مقایسه کرده اند، حال آنکه در سینمای غرب «قاتلین بالفطره» معادل بهتری برای سه گانۀ «ونگینس» است. در سوی دیگر، کارگردانان ژاپنی همچون تاکشی کیتانو و تتسویا ناکاشیما که در شماری از آثار خود به انتزاع و اغراق در نمایش خشونت رسیده اند، سبک یا موجی خاص را در سینمای آسیای شرقی بنا نهاده اند که مشخصه های مشترکی را با آثار چان ووک به نمایش می‌گذارد. «همدلی با خانم ونگینس» گذشته از دلهره آمیز بودن رگه هایی از کمدی سیاه را نیز در خود دارد و از این حیث بیشتر به هجو اجتماعی-انتقادی گرایش دارد. بازی یئونگ آئِه لی در نقش گئوم جا بسیار قانع کننده است و نشان از توانایی او در ایفای نقش های گوناگون و متضاد دارد.

پانوشت:
Yeong-ae Lee
Sympathy for Mr. Vengeance
(US: Lady Vengeance / S. Korea: Kind-Hearted Ms. Geum-Ja)
Park Chan-wook
Oldboy
Sympathy for Lady Vengeance
نویسنده فرزاد ژورک