درآمدی بر آسیب‌شناسی رفتار کاربران نرم‌افزارهای انحصاری

توسعه و گسترش استفاده از نرم‌افزار آزاد و بازمتن چرا مهم است؟ فقط به این دلیل که به رعایت حقوق کاربر اهمیت می‌دهد یا به آزادیهای فردی‌اش احترام می‌گذارد؟ یا بخاطر برتریهای فنی و اقتصادی‌اش به نرم‌افزارهای انحصاری که بحث بر سر آن فراوان بوده و هست؟ یا به این خاطر که به ملل و دول امکان استقلال بیشتری در توسعه نرم‌افزارها با توجه به شرایط محلی و ملی می‌دهد؟ و یا به هزار دلیل ریز و درشت دیگر؟
این همه لزوم توسعه نرم‌افزارهایی را موکد می‌کند که دیدی تازه نسبت به امتیازات صاحب ثبت نرم‌افزار و کاربران آن دارد. اما نوشته پیش رو از هیچکدام از این مناظر به آن موضوع نمی‌پردازد. چه که این موارد هر یک بارها توضیح داده شده‌اند، اگر نه به فارسی ولی به تناوب. که به فارسی هم نوشته‌هایی اینجا و آنجا می‌توان یافت. پاره‌ای از این دیدگاه‌ها هنوز جای بحث‌اند. از جمله نگاه و مقایسه فنی بین نرم‌افزار آزاد و انحصاری که طیفی از قیاس بنیانی بین دو گونه توسعه این دو نوع نرم‌افزار تا مقایسه تک به تک و مورد به مورد از این دو دسته را شامل می‌شود. اینجا از نگاه آسیب‌شناسی رفتار کاربران به موضوع نرم‌افزار آزاد و بازمتن در مقابل نرم‌افزار انحصاری می‌پردازیم. روشن است که این نوشته نظریه علمی یا تحلیل دقیقی از موضوع نیست. بلکه بیشتر به درآمدی بر یک فرضیه می‌ماند .
پس از ارائه سیستم‌عاملهای مجهز به رابط گرافیکی و بویژه بعد از به بازار آمدن نسخه ۹۵ سری Windows شرکت مایکروسافت ناگهان جهشی در آمار کاربران رایانه پدید می‌آید که با ارائه نسخه ۹۸ از همان سری شدت می‌گیرد و در دنیا فراگیر می‌شود. سیل کاربران تازه‌کار که حالا با سیستم‌عامل ارزان‌تر و PCهای کم‌بهاتر از Mac امکان راه‌یابی به این دنیای نو را دارند به سوی تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان روان می‌شوند تا سهم خود بخرند. از آن سوی شرکتها هم طبق رسم معمول دنیای مدرن سعی در ساده‌سازی هر چیز دارند تا به تقلید از الگوی پاپ عده بیشتری مشتری شوند. همچنان که باز کردن در قوطی نوشابه دیگر به دربازکن نیاز ندارد و خوردن خوراک از مدل متنتن اروپایی به شکل فست‌فود آمریکایی درمی‌آید کاربر نوآموز رایانه نیز باید بتواند آنچه می‌خواهد به ساده‌ترین شکل ممکن از رایانه روبرویش بازگیرد.
اگر کاربر هم همانقدر که تولیدکننده کالا حساب کرده ساده و سطحی بخواهد کار چندان مشکل نخواهد بود . از آنجا که این ساده‌خواهی و سطحی‌بینی سالهاست که آموزش داده می‌شود و ارزش فرض می‌گردد کاربر خواسته‌ای بیش از پیش‌بینی عرضه‌کننده نخواهد داشت. در نتیجه اهمیت شکل و رو یا سهولت استفاده بر قابلیتهای فنی دیگر چیره می‌شود و نرم‌افزار حاصل بیشتر محصولی زیباست با معیارهای تلقین شده تا ابزاری کارا.
نرم‌افزارهای انحصاری هر چند وقت یکبار با نسخه‌های جدید به بازار معرفی می‌شوند. پیچیده در بسته‌های شکیل و همراه تبلیغات غلیظ.. اما تقریباً همه آنها حافظه بیشتری اشغال می‌کنند، توان بالاتری از سیستم طلب می‌کنند و البته کپی‌برداری غیرمجاز از آنها سخت‌تر و سخت‌تر می‌شود. افزودن امکانات فنی بهینه شده پشت تمام اینها قرار گرفته و گویا کاربران هم شرطی شده‌اند که ارتقاء سیستم برای استفاده از نرم‌افزارهای جدید اجتناب‌ناپذیر است. انگار این امکان که عرضه سخت‌افزارهای جدید موجود در بازار، جواب نرم‌افزارهای سقیل تازه به بازار آمده را می‌دهد جای این پرسش را تنگ کرده که آیا این نرم‌افزارها از لحاظ فنی امکان پیشرفت برای صرف توان کمتر از سیستم را ندارند؟ یا این راه آگاهانه بسته شده است؟
به این ترتیب موضوع پیچیده‌ای چون رایانه ساده می‌شود و در چرخه تولید و مصرف می‌افتد. تا اینجای کار مشکلی نیست و می‌توان چشم از تل زباله‌های الکترونیک برداشت و بر تبلیغات جدیدترین مدل لپ‌تاپ یا دوربین دیجیتال دوخت . ولی همیشه نمی‌توان مشکلات را به همین سادگی فراموش کرد .
در یک روز خوب تابستانی ناگهان پیغامی برروی صفحه نمایشگر رایانه‌های هزاران کاربر ظاهر می‌شود و شصت ثانیه شمارش برای خاموش کردن رایانه یا راه‌اندازی مجدد آن را می‌آغاز[۱] کاربران ناوارد که انتظار چنین پیغامی را نداشته‌اند یا برای بار اول توخالی‌اش می‌پندارند، بهت زده در مقابل نمایشگر می‌نشینند بدون اینکه برای اطمینان هم که شده پرونده‌هایی را که تغییر داده‌اند ذخیره کنند. برخی هم آنقدر هول می‌شوند که بیشتر از هشداری که معکوس می‌شمارد به سیستم خود یا پرونده‌های مهمشان صدمه می‌زنند. نتیجه خسارتی است که در دنیای سرمایه با پول حساب می‌شود و در انتها جوان هوشمندی که به دیگران یک دقیقه باارزش برای آگاهی از ضعف سیستمشان فرصت داده – که می‌توانست ندهد – مواخذه می‌گردد.
اشتباه نکنید. مقصود تایید کار چنین افرادی نیست. گر چه سابقه نشان می‌دهد در بسیاری از موارد تا کسی پیدا نشود و بدین شیوه خسارت بزرگی ببار نیارود، شرکتهای معظم آستینی برای اصلاح بسیاری از ایرادهابالا نمی‌زنند. هدف از یادآوری این حکایت آشنا به گوش، توجه دادن به ناکارآزمودگی کاربران است. نویسنده کاربران زیادی را می‌شناسد که رایانه یکی از ابزارهای اصلی کارشان است و در روز ساعتها با آن سر و کار دارند اما از نصب یک آنتی ویروس یا تنظیم Email client در رایانه خود عاجزند. آموزش این امور به آنان کار ساده‌ای نیست و گاه عملی که چندین بار فرا گرفته‌اند بعد از مدتی فراموش می‌کنند.
در نگاه اول این نقیصه برای چنان کاربرانی عجیب می‌نماید اما اگر دقت کنید که آنان برای راه‌اندازی رایانه فقط دکمه Power را می‌شناسند و نه از فرایند boot چیزی می‌دانند و نه می‌توانند تشخیص دهند که مثلا سیستم از کجا به بارگذاری سیستم‌عامل شروع کرده و از همه بدتر آنچه از نصب نرم‌افزارهای جدید می‌دانند فقط چند بار کلیک کردن روی <Next یا OK است، موضوع دیگر چندان عجیب نیست.
اگر شما از یک سیستم‌عامل محصول شرکت مایکروسافت استفاده کنید با اجرای نرم‌افزارهایی چون انواع آنتی‌ویروس و فایروال و همچنین دریافت و نصب وصله‌های ریز و درشت امنیتی صادر شده توسط کمپانی برای سیستم‌عاملتان – البته اگر هنوز پشتیبانی از سیستم‌عامل مورد استفاده شما ادامه داشته باشد – می‌توانید رایانه‌ای ایمن داشته باشید. ولی سوال اینجاست که کاربر ساده‌خواه سطحی‌پذیر این نرم‌افزارها چطور می‌تواند مفاهیم پیچیده امنیتی مسطور در پس ماجرا را درک کند؟ و اگر چنین کرد چگونه خواهد توانست تمام وصله‌های مهم و مورد نیاز خود را یافته و نصب نماید؟ و اگر همه این کارها را انجام داد آیا همان کاربر ساده و سطحی است؟ و اگر نیست آیا از خود نمی‌پرسد که چرا سیستمی که باید این همه برای ایمن کردنش زحمت کشید اینقدر خرج دارد؟
بیراهه نرویم. مخلص کلام این است که انتظار عمل به دستورات فنی و گاه پیچیده عرضه‌کنندگان نرم‌افزار از طرف کاربرانی که همان عرضه‌کنندگان آنها را ساده‌خواه و سطحی‌پسند خواسته و تربیت کرده‌اند، انتظاری نابجاست. حال در این میان نقش نرم‌افزار آزاد و بازمتن چیست؟ آیا کار با چنین نرم‌افزارهایی به حل مشکلات اشاره شده کمکی می‌کند؟
پاسخ به این پرسشها نیازمند روشن شدن نکته‌ای است. بسیاری از منتقدان نرم‌افزارهای آزاد و بازمتن و بخصوص سیستم‌عامل لینوکس معتقدند که دلیل اندک بودن نقصهای امنیتی یا به عبارت دیگر آشکار نشدن این ایرادات در لینوکس آن است که به عکس سیستم‌عاملهای بسته‌بندی شده مایکروسافت، زیاد مورد استفاده قرار نگرفته‌اند. بعید است منتقدان اطلاع نداشته باشند که لینوکس سیستم‌عامل سرورهای فراوانی در سطح دنیاست که از نظر امنیت بسیار هم زیر فشار هستند اما بازدهی‌شان از سرورهای ویندوز بهتر است.[۲][۳] پس اشاره آنها به استفاده لینوکس توسط کاربران در مصارف موسوم به رومیزی است. همانطور که اشاره شد حتی با همین سیستم‌عاملهای انحصاری مایکروسافت هم به شرط نصب وصله‌ها و استفاده از نرم‌افزارهای مناسب امکان در اختیار داشتن یک رایانه امن شخصی وجود دارد ولی اشکال از نوع آموزش یا تربیت کاربران است که رایانه‌های در اختیارشان را ناامن و آسیب‌پذیر می‌سازد. عجیب نیست اگر کاربر لینوکس هم به علت رعایت نکردن مسایل ساده امنیتی دچار مشکل شود و این ایراد و نقیصه کاربر است نه نرم‌افزار.
اینجاست که اهمیت نرم‌افزار آزاد و بازمتن آشکار می‌شود. به عکس نرم‌افزار انحصاری که با ظاهر زیبا و ابزار تبلیغات وسیع کاربری را جذب می‌کند که پول بدهد و نرم‌افزاری آماده بلع و هضم بگیرد، نرم‌افزار آزاد کاربری می‌خواهد که در توسعه، رفع‌نقص و استفاده از نرم‌افزار مشارکت کند. در میان نرم‌افزارهای آزاد و بازمتن آن نرم‌افزارهایی دوام می‌آورند که کاربران فعال بیشتری دارند. کاربرانی که ایرادات نرم‌افزار را گزارش می‌دهند، برای این نقیصه‌ها راه‌حل ارائه می‌کنند، امکانات مفیدی که به‌نظرشان می‌رسد پیشنهاد می‌نمایند و اگر بتوانند توسعه می‌دهند، یا حداقل توسعه‌دهنگان دیگر را تشویق به توسعه بیشتر نرم‌افزار و کاربران دیگر را ترغیب به استفاده از آن می‌کنند. مقایسه چنین کاربران فعالی با چنان مصرف‌کنندگان منفعلی که نرم‌افزارهای انحصاری پرورش می‌دهند بعد دیگری از صدمه نرم‌افزارهای انحصاری و افاده نرم‌افزارهای آزاد و بازمتن را آشکار می‌کند.
اینکه نرم‌افزار آزاد جامعه‌ای از کاربران فعال را پرورش داده و به خود می‌خواند به اعتقاد نویسنده کم‌ارزش‌تر از توانایی‌های فنی یا صرفه‌های اقتصادی آن نیست. و این بخش مهمی از همان چیزی است که فلسفه نرم‌افزار آزاد یا فرهنگ لینوکس می‌توان نامید. فرهنگی که در آن هر که حضور فعالتری دارد بیشتر می‌آموزد و منتفع می‌شود نه لزوما هر که پول بیشتری خرج می‌کند. نکته جالب اینجاست که این مدل جمع‌گرا، فرد را وادار به مستحیل شدن در جمع نمی‌کند بلکه اصولا انگیزه فرد در رجوع به جمع، پاسخ به نیاز خاص خویش است.
چنین کاربرانی به‌ناچار اطلاعات زیادی درباره نرم‌افزارهایی که بکار می‌برند دارند و همین مطلع بودن، آنها را در برابر مشکلات گوناگون از جمله مسائل امنیتی بسیار تواناتر از کاربران نرم‌افزارهای انحصاری می‌سازد. در شماره‌های آینده به تاریخچه توسعه نمونه‌هایی از نرم‌افزارهای آزاد و بازمتن هم خواهیم پرداخت.

http://en.wikipedia.org/wiki/Blaster_worm [۱] http://uptime.netcraft.com/up/today/requested.html [۲]
http://www.eweek.com/article۲/۰,۴۱۴۹,۱۲۳۸۶۷۲,۰۰.asp [۳

منبع : نشریه لینوکس ایران