اسطوره سازها

دومین جلد از دایره المعارف سازهای ایران، اثر آهنگساز و محقق موسیقی نواحی ایران، محمدرضا درویشی، به سازهای كوبه ای اختصاص دارد كه زمستان گذشته از سوی انتشارات ماهور به بازار موسیقی عرضه شده است.
این كتاب به رغم برخی مسایل حاشیه ای، یكی از جدی تر ین پژوهش های عرصه های موسیقی شناسی، به شكل خاص و تاریخ و مردم شناسی در هیأت عام آن است كه می تواند خود بسترساز پژوهش های جدی تری در این حوزه ها باشد. متن زیر نگاهی دارد به این كتاب كه از نظر شما گرامیان می گذرد.
در فرهنگ های باستانی و كهن، همان گونه كه موسیقی در حوزه اساطیر و نمادها قابل بررسی است، سازها نیز خصلتی این گونه دارند.
در این گونه فرهنگ ها كه ردپای آن را در برخی فرهنگ های امروزین نظیر مشرق زمین و سرزمین های آفریقایی می توان جست وجو كرد، سازها نه فقط ابزار اجرا كه جنبه آیینی- اسطوره ای داشته و اهمیت فراوان دارند. در اغلب نوشته های موسیقایی در این زمینه، اهمیت سازها و شناخت آنها مورد توجه قرار گرفته است. در نوشته های كورت زاكس مسأله جنسیت سازها و ارتباط آن بااسطوره مرد و زن طرح شده است. هورن بوتسل به مطالعات فرهنگی و ارتباط فرهنگی مردمان و نقش سازها در این میان، توجه شایان داشته است. به عنوان مثال «او با پیدا كردن نوع خاصی از نی لبك در شمال غربی برزیل و پولینزی به این نتیجه رسید كه این دو فرهنگ روزگاری با یكدیگر در ارتباط بوده اند.»
ارتباط سازشناسی با زبان شناسی، تاریخ و خویشاوندی فرهنگ ها بر محققان پوشیده نیست. برونو نتل نیز در كتاب مبانی موسیقی شناسی و قومی چنین می گوید:« پژوهش درباره سازها در حقیقت، بیش از حد انتظار اتنوموزیكولوژی جالب است و ضروری است كه هر پژوهنده فرهنگ موسیقایی برای این جنبه از تحقیقات، حتی به قیمت از دست دادن سایر جنبه های زندگی موسیقایی، اهمیت ویژه ای قایل شود. شناخت سازها یكی از كلیدهای اساسی فهم تاریخ موسیقی سنتی فرهنگ های مختلف است. »
با این حال، نوپا بودن پژوهش در موسیقی ایران (در دوران معاصر)، امكان پژوهش های گسترده در این زمینه را محدود ساخته است. نوشته های پراكنده و تاریخی حسن مشحون و روح الله خالقی، حسین علی مداح و امین شهمیری كه در كتاب یا مجله های موسیقی سالیان گذشته چاپ شده است، شاید تنها موارد معدود در این دوره باشد. همچنین دست نوشته های دكتر مسعودیه كه بعد از فوت ایشان چاپ شد. با این توضیحات، اهمیت و اعتبار كتابی نظیر دایره المعارف سازهای ایران، تألیف محمدرضا درویشی بهتر و بیشتر نمایان می شود. كتاب اخیر مجموعه ای است كه به نقل از مولف ده جلد را شامل می شود و تاكنون دو جلد آن به چاپ رسیده است.
جلد اول در سال ۸۰ منتشر شده و اختصاص به سازهای زهی نواحی مختلف ایران داشت. در زمستان گذشته جلد دوم این مجموعه كه به سازهای كوبه ای تعلق دارد، چاپ و منتشر شد. با مقدمه ای كه گذشت و اهمیت سازشناسی و پرداختن به سازها در علم اتنوموزیكولوژی، جامعه بین المللی اتنوموزیكولوژی كه مشهورترین و مهم ترین نهاد رسمی این علم محسوب می شود، در سال ،۲۰۰۲ جایزه كتاب سال خود را به این اثر اختصاص داد، نكته جالب آن كه، این اولین بار است كه اثری مكتوب از یك موسیقیدان ایرانی، به دریافت چنین عنوانی در سطح بین المللی نائل می شود. مؤلف در مقدمه جلد اول، توضیحات مبسوطی پیرامون تاریخ رده بندی سازها و سمبولیسم آنها ارائه می دهد. در جلد دوم در مقدمه به تفكیك هر منطقه، نام مطلعان و موسیقیدانان نواحی كه مورد استناد بوده اند آمده است. رعایت امانت داری و ذكر نام بیش از سیصد نفر، نوعی قدردانی و تشكر از این هنرمندان گمنام است.
جلد دوم در دو بخش مجزا، شامل سازهای كوبه ای پوست صدا و سازهای كوبه ای خود صدا است. رده بندی هر بخش در ابتدا ارائه شده و سپس به تشریح سازهای كوبه ای مناطق مختلف ایران پرداخته شده است. ضمن آن كه در مواردی با نگاهی متفاوت در رده بندی و طبقه بندی سازها مواجهیم. در این مورد مولف چنین می گوید:« از ویژگی های دیگر این كتاب سیستماتیك، نگاه از پایین به بالاست. براین اساس، ابتدا كلیه سازهای هم خانواده مورد شناسایی قرار گرفته و طبقه بندی براساس خصوصیات واقعاً موجود و حتی جدید سازها صورت گرفته است، نه این كه سازهای موجود به زور در قالب رده بندی های شناخته شده قرار گرفته باشند.»
در جلد دوم دایره المعارف سازها با مجموعه ای وسیع از سازهای كوبه ای نواحی مختلف شامل انواع دهل ها، دایره ها، دف ها، نقاره، سنج، هاون، ناقوس، طشت، دمام و همچنین سازهایی بسیار نادر و منحصر به فرد نظیر جوغ (پوست صدایی از جنس سنگ)، درك (دایره ای دو طرفه)، طبل زلزله (پوست صدایی با دو، سه، چهار و شش دهانه) روبه رو می شویم. در این كتاب برای شناخت ساز هر منطقه، پس از نقشه جغرافیایی و مشخصات رده بندی ساز، توضیحاتی در مورد منطقه، ویژگی های ظاهری و ساختاری ساز، تكنیك های اجرایی، موارد دو نوع استفاده ساز و ساختمان و جنس و مواد تشكیل دهنده ساز آمده است.
جدول اندازه ها، نمودارها و تصاویر زوایای مختلف ساز، مجموعه را كامل ساخته است. به هر روی كتاب دایره المعارف سازها، نتیجه زحمات موسیقیدان و پژوهشگری است كه حدود دو دهه از عمر خود را در روستاها و نقاط مختلف ایران به سفر، تحقیق و مطالعه پرداخته است.
با توجه به آن كه درویشی بیش از آن كه پژوهشگر باشد، موسیقیدان و آهنگساز برجسته ای است، نوع نگاه و درك و دریافت او بی تردید متفاوت تر از پژوهندگانی است كه صرفاً با نگاه پژوهشی به بررسی موضوعات این چنین می پردازند و با وجوه علمی و اجرایی موسیقی بیگانه اند. همین نگاه جنبه های متفاوتی را در كتاب نمودار ساخته است.

دكترعباس نوروزی ـ كارشناس ترویج و آموزش كشاورزی

منبع : روزنامه همشهری