انقلاب بزرگ دینی

انقلاب در میان پدیده های اجتماعی سیاسی پیچیده ترین پدیده ای است كه توجه بسیاری از عالمان این رشته را به خود جلب كرده است. انقلاب همانند كلاف درهم تنیده ای است كه پیدا كردن سرنخ آن به منظور درك ماهیتش نیازمند تاملات نظری در كلیت آن پدیده است اینكه انقلاب ها چگونه شكل می گیرند و اساساً از چه علل و عواملی برمی خیزند و در نهایت چه پیامدهایی دارند مهمترین پرسشهایی است كه در این باره مطرح است.
واژه revolution در آغاز از اصطلاحات علم اخترشناسی بوده كه به معنای چرخش دورانی افلاك و بازگشت سیارگان به جای اول به كار می رفته است امروزه این اصطلاح كه بیانگر دگرگونی شدید و ناگهانی است در مورد مسائل گوناگونی مانند انقلاب صنعتی، انقلاب سیاسی، انقلاب اجتماعی، انقلاب فكری و انقلاب سبز به كار می رود.
در مورد انقلاب تعریف واحدی وجود ندارد اما استادشهید مطهری انقلاب را طغیان و عصیان مردم یك ناحیه و یك سرزمین علیه نظام حاكم موجود برای ایجاد نظمی مطلوب می داند. وی در كتاب پیرامون انقلاب اسلامی انقلاب ایران را دارای ماهیتی ایدئولوژیك و مذهبی می داند و معتقد است كه این نظام بر مبنای دین شكل گرفته و سیاست تنها در چارچوب های دینی اعمال می شود و جمهوریت به شكل حكومت و حق مردم و قید اسلامی محتوای دینی آن را نشان می دهد.
ایشان در تبیین ریشه‌های انقلاب به جریان‌هایی در نیمه اول قرن چهاردهم اشاره می‌كنند كه با روح اسلامی در تصادم بوده‌اند: «ریشه این نهضت را در جریان‌های نیم قرن اخیر كشور از نظر تصادم آن جریان‌ها با روح اسلامی این جامعه باید جستجو كرد... آنچه در این نیم قرن در جامعه اسلامی ایران رخ داد عبارت است از:
▪ استبدادی خشن و دشمنی و سلب هر نوع آزادی
▪ نفوذ استعمار نو، یعنی شكل نامرئی و خطرناك استعمار چه از جنبه سیاسی و چه از جنبه اقتصادی و چه از جنبه فرهنگی
▪ دور نگه داشتن دین از سیاست، بلكه بیرون كردن دین از میدان سیاست
▪ كوشش برای بازگرداندن ایران به جاهلیت قبل از اسلام و احیاء شعارهای مجوسی و میراندن شعارهای اصیل اسلامی ...
▪ تقلب و تحریف در میراث گرانقدر فرهنگ اسلامی و صادر كردن شناسنامه جعلی برای این فرهنگ، به نام فرهنگ موهوم ایرانی
▪ تبلیغ و اشاعه ماركسیسم دولتی؛ یعنی جنبه‌های الحادی ماركسیسم منهای جنبه‌های سیاسی و اجتماعی آن
▪ كشتارهای بی‌رحمانه و ارزش قائل نشدن برای خون مسلمانان ایرانی و همچنین زندان‌ها و شكنجه‌های متهمان سیاسی
▪ تبعیض و ازدیاد روز افزون شكاف طبقاتی علی‌رغم اصلاحات ظاهری ادعایی
▪ تسلط عناصر غیر مسلمان بر مسلمانان در دولت و سایر دستگاه‌ها
▪ نقص آشكار قوانین و مقررات اسلامی
▪ مبارزه با ادبیات فارسی اسلامی
▪ بریدن پیوند از كشورهای اسلامی و پیوند با كشورهای غیر اسلامی و احیاناً ضد اسلامی كه اسرائیل نمونه آن است»
پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن سال ????، به عنوان یكی از مهم ترین رویدادهای تاریخ سیاسی معاصر، محل بحث و گفت وگوی اندیشمندان و صاحبنظران ایرانی و خارجی و تقابل و تعامل تئوری های مختلف سیاسی و جامعه شناختی برای تبیین دقیق و همه جانبه آن می باشد
هیچ فرد مطلع تیزبینی از مهم ترین وجه تمایز انقلاب اسلامی با انقلاب های دیگر از جمله انقلاب های فرانسه و شوروی، كه در ریشه مذهبی انقلاب اسلامی نهفته است، قادر به چشم پوشی نیست .
در برهه ای كه اجماع علمی متفكرین اجتماعی، آغاز دوره گذار از موج دوم تمدنی به «عصر اطلاعات» را در جهان توسعه یافته و گسترش «مناسبات عقلانی» را در جهان در حال توسعه نوید می داد و پایان «عصر ایدئولوژی» در «دهكده جهانی» به عنوان رویكرد جدید جهانی اعلام می شد، به ناگاه در جغرافیایی از این كره خاك، به دنبال یك سلسله تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ،انقلابی به وقوع پیوست كه نه تنها ریشه در اعتقادات دینی داشت بلكه محرك و هدف خود را در «دین» جستجو می نمود.
انقلاب اسلامی ایران موجب شد كه دین در مدار توجه افكار عمومی بین المللی قرار گیرد و نخبگان عالم كوشش های علمی جدیدی برای شناخت مذهب و ارزیابی مجدد ابعاد مختلف سیاسی و اجتماعی دین مصروف نمایند، به طوری كه آنتونی گیدنز در كتاب جامعه شناسی خود مبحثی را به انقلاب اسلامی اختصاص داد و در آغاز بحث یادآور شد كه «در جامعه شناسی گذشته، ماركس، دوركهایم و ماكس وبر ادعا می كردند كه در دنیای معاصر دین به طور فزاینده ای به حاشیه می رود و سكولاریزاسیون یك فرایند اجتناب ناپذیر می باشد. از میان این سه جامعه شناس، محتملا تنها وبر به امكان ایفای نقش اسلام به عنوان عامل دگرگونی های مهم سیاسی توجه داشت. و این دقیقا پیش بینی همان رخدادی است كه در دهه ۱۹۸۰ در طی سال های وقوع انقلاب اسلامی در ایران رخ داد .»
ماروین زونیس، رئیس انستیتو خاور نزدیك در دانشگاه شیكاگو نیز درخصوص انقلاب به نكته بسیار مهم و شنیدنی تأكید كرده و می گوید: «پیام انقلاب اسلامی ایران به نظر من قوی ترین و نافذترین جهان بینی سیاسی است كه ما در قرن بیستم از انقلاب روسیه به این طرف با آن مواجه گشته ایم و اگر انقلاب روسیه را دنباله حوادث قرن ?? و متعلق به آن قرن بدانیم می توانیم ادعا كنیم كه در قرن ما، یك انقلاب اتفاق افتاده است و آن هم همین انقلاب اسلامی ایران است. این پیام پرقدرت، زمان طولانی با ما خواهد بود و فرقی نمی كند اگر آیت ا... (امام) خمینی هم در قید حیات نباشد.»
بنابراین پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن سال ????، به عنوان یكی از مهم ترین رویدادهای تاریخ سیاسی معاصر، محل بحث و گفت وگوی اندیشمندان و صاحبنظران ایرانی و خارجی و تقابل و تعامل تئوری های مختلف سیاسی و جامعه شناختی برای تبیین دقیق و همه جانبه آن می باشد.
مشكلات اقتصادی و نارضایتی های اجتماعی، هیچ یك پیدایش بحران و انقلاب اواخر دهه پنجاه را توجیه نمی كنند، انقلاب هنگامی روی داد كه گروه های ناراضی كنش انقلابی خود را در چارچوب گفتمان دینی شكل دادند. بنابراین تشریح فرایندهای تاریخی ای كه به رشد گفتمان دینی به عنوان ایدئولوژی غالب جبهه مخالف و انقلابیون انجامیده است، جنبه مهمی از تشریح عوامل انقلاب اسلامی ایران می باشد.
در شرایطی كه اندیشه های سه گانه تجدد، ماركسیسم و ناسیونالیسم با بن بست ها و تنگناهای نظری و نیز عدم توفیق در عملكرد مواجه بودند، اسلام در شكل جدید خود كه مدعی راه حل های بدیع و اصیل بود، قدم به عرصه رقابت با اندیشه های وارداتی گذاشت و درنهایت توانست به عنوان پیروز این میدان، انقلاب اسلامی ایران را شكل دهد. انقلابی كه اكثر تحلیل گران، به وجهه ایدئولوژیك آن معترف بوده و نقش بنیادین آموزه های اعتقادی و دینی را در تحقق آن غیرقابل انكار می دانند.
ظرف مدت یك قرن اخیر، كمتر حركت اصلاحی و جنبش اجتماعی را می توان سراغ گرفت كه به گونه انقلاب اسلامی با مذهب عجین شده باشد. البته در نهضت های پیشین از قبیل مشروطیت و ملی شدن صنعت نفت، مسلمانان حضور فعالانه داشته و بسیاری از شخصیت های كلیدی این جنبش ها را اساسا روحانیون و اسلام گرایان تشكیل می داده اند. اما هیچكدام از این حركت ها به نام دین و به خاطر اسلام صورت نگرفته است، درحالی كه یكی از بارزترین شاخصه های انقلاب اسلامی را در دین باوری و آرمان خواهی ملت ایران می توان سراغ گرفت.
تا پیش از انقلاب، دیدگاه علمی غالب در زمینه انقلاب این بود كه دستیابی به توسعه كه از اهداف انقلاب های معاصر است با سكولاریزه شدن فرهنگی همراه است. چنانكه هانا آرنت در كتاب انقلاب یكی از ویژگی های مرسوم انقلاب ها را دنیوی بودن آنها می داند این در حالی بود كه انقلابی كه در ایران شكل گرفت در واكنش به سكولاریزه شدن جامعه به وقوع پیوست و خواهان برپایی دولتی بر مبنای دین بود.
تدا اسكاچپول در مقاله ای كه در سال ۱۹۸۲ با عنوان «دولت تحصیلدار و اسلام شیعی در انقلاب ایران» ارائه كرد با توجه به آشكار بودن نقش اراده، آگاهی، رهبری و اندیشه در انقلاب اسلامی، نظریه قبلی خود در تحلیل انقلاب اسلامی را نارسا دانست و افزود: «اگر در دنیا یك انقلاب آگاهانه ساخته شده باشد، آن انقلاب ایران است.»از نگاه وی هنگامی كه در اثر نوسازی شدید یعنی اصلاحات ارضی، مهاجرت گسترده به شهرها، توسعه نظام آموزش و پرورش جدید، موضع گیری منفی شاه نسبت به بازار، مانند مداخله در تجارت و كنترل بازار و نیز كنار نهادن روحانیون از فعالیت های مربوط به تعلیم و تربیت، قضاوت و مانند آن، یاس و از خودبیگانگی اجتماعی پدید آمد و حكومت آسیب پذیر شد، مجموعه ای از عناصر فرهنگی ریشه دار در تاریخ اسلام شیعی و نیز اسطوره بنیادین تشیع یعنی حضرت امام حسین (ع) مراسم مذهبی، شبكه مساجد و روحانیت به گونه ای هوشیارانه انقلاب اسلامی را به وجود آوردند.
سئوالی كه مطرح می شود این است كه این همه مذهب گرائی و دین باوری و خدامحوری چگونه و از كجا در جامعه ایران به وجود آمده و موجد تحولات عظیم گردید؟
برای پاسخ به این سوال باید اشاره كرد كه اسلام سیاسی در ایران محصول دهه ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ است آنگاه كه بسیاری از علما و روحانیون به وضعیت جامعه، رواج غربگرایی ، فساد و ... اعتراض داشتند اعتراض علما به شكل اعتراض به تعلیق قانون اساسی و بعدها تقاضا برای حكومت اسلامی مطرح شد و زمینه رشد نهضت مذهبی را فراهم ساخت. نفوذ فزاینده اقتصادی و سیاسی غرب تحت حكومت اقتدارگرای پهلوی به ویژه در دهه ۱۳۵۰ كه شكاف آشكاری میان دولت و علما با وجود آمد ، منجر به احیای ناسیونالیسم اسلامی شد و از طرفی اسلام انقلابی تندروانه در میان بخش عظیمی از روشنفكران گسترش یافت... ایدئولوژی سیاسی اسلام عبارت بود از تداوم ناسیونالیسم شیعه در قرن نوزدهم كه از عكس العملهای خرده بورژوازی در مقابل توسعه سرمایه داری غرب در ایران نشات می گرفت. ناسیونالیسم نوظهور زمینه را برای تحولات بنیادی جدیدی فراهم نمود كه موجد توجیه مذهبی برای قیام گردید.
اولین نشانه های این جنبش و حركت جدید از حركت پانزده خرداد ۱۳۴۲ نمودار شد، مخالفت صریح آیت الله خمینی به طرح مصونیت اتباع آمریكایی در ایران زمینه اعتراض وسیع مردمی را فراهم ساخت. مذهب پوشش آن و ضدیت بااستبداد عامل وحدت بخش آن بود در نتیجه نقش و اهمیت سنتی مذهب و مراجع شیعه به عنوان یك نیروی اجتماعی نیرومند و مستقل و نیز روشن بینی رهبران مذهبی و پیروان آنها در مورد ماهیت رویدادها و ... شجاعت تاریخی و اخلاقی مراجع مذهبی خاصه امام خمینی رهبری قیام را پیشوایان مذهبی به دست گرفتند.
قیام ۱۵ خرداد اگر چه به لحاظ عملی سركوب شد اما یك نتیجه و دستاورد بزرگ برای فعالان و متفكران اسلامی داشت و سرآغاز تحولی بزرگ به لحاظ فكری در اندیشه سیاسی شیعه گردید و جنبش فكری وسیعی را در جامعه دینی برانگیخت. در همان سالها و پس از قیام ۱۵ خرداد، برخی از علما و روشنفكران مذهبی به بحث درباره مسئله مرجعیت پرداختند كه مجموعه مباحث آن در كتابی به نام بحثی درباره مرجعیت و روحانیت به چاپ رسید و منتشر گردید. محور اساسی این كتاب به انتقاد از روحیه انفعال و خمودگی روحانیان و حوزه ها و مجامع مذهبی اختصاص دارد و بنابراین برای بهبود این وضعیت نقش فعالتری را برای مراجع در زندگی سیاسی و اصلاح حوزه ها پیشنهاد نمودند. همچنین در جلسات بحث ماهانه ای كه با همت عده ای از روحانیان برگزار شد مباحث اساسی دیگری همچون تئوری حاكمیت سیاسی مورد بازبینی و بررسی قرار گرفت.
در واقع علما و متفكران مذهبی به پیرایشگری فرهنگی دست یازیدند و با بازنگری و احیا مفاهیمی مانند ولایت فقیه، شهادت و تقیه كه عناصری فعال در سنت و فرهنگ شیعه هستند فرهنگ مبارزاتی و اعتراضی جدیدی را پایه ریزی كردند كه خود موجد فعالیت فعالان اسلامی گردید. این تلاش ها حكایت از نگاه جدیدی بود كه در حوزه مذهب پیدا شد و درصدد پیوستگی آن با سیاست و ارائه اسلام سیاسی بود.
هیچ فرد مطلع تیزبینی از مهم ترین وجه تمایز انقلاب اسلامی با انقلاب های دیگر از جمله انقلاب های فرانسه و شوروی، كه در ریشه مذهبی انقلاب اسلامی نهفته است، قادر به چشم پوشی نیست. انقلاب های فرانسه و شوروی برمبنای دوری و جدایی و حتی ستیز با دین و صرفا جهت كسب پاره ای امتیازات، مطالبات و حاكمیت ارزش های لیبرال بورژوازی، ضداستبدادی و یا سوسیالیستی به وجود آمد. اما در ایران قوه محركه اصلی انقلاب «مذهب» محسوب می شود.
ایدئولوژی انقلاب اسلامی بر تفسیری انقلابی و سیاسی از اسلام قرار داشت و به همین دلیل میشل فوكو انقلاب ایران را انقلابی بر خلاف جریان مدرنیسم غربی تلقی می كند. انقلاب ایران صرفاً انقلابی سیاسی یا اقتصادی نبود و عمدتاً در فرهنگ و مذهب ریشه داشت.
امام به عنوان طراح و پردازشگر اصلی ایدئولوژی انقلابی مبتنی بر اندیشه سیاسی اسلام و بنیانگذار نظام محسوب می شود. وی با پیوند مبارزه انقلابی به مذهب شیعه توانست توده های مردم را در راستای براندازی نظام بسیج كند.
باید خاطرنشان ساخت كه مذهب و به خصوص تشیع، عامل بسیار مهمی در روند تحول تاریخی این كشور بوده و هست. و در تمام ادوار تاریخی این دیار مبارزانی كه با سلطه حكام داخلی و یا استیلای خارجی جنگیده اند. درصدد بوده اند كه تعلق و بستگی حركت و قیام خود را با آسمان محفوظ نگه دارند و از این طریق بتوانند با نفوذ خود در میان صنوف ملت، كامیابی سیاسی و اجتماعی را از آن خود كنند. نكته مهم اینجاست كه دین از لحاظ تاریخی در این دیار همواره به پرچم معنوی مبارزه برای دفع استیلای بیگانگان بدل شده است. نمونه تاریخی جالب آن سرنوشت حكومت پیشه وری است كه حتی دبیركل حزب منحله توده نیز ناگزیر به اعتراف بدان می باشد. نورالدین كیانوری در خاطرات خود با اشاره به عمق تعلق دینی مردم ایران می نویسد: «مردم آذربایجان به عنوان بخشی از ایران علیرغم تمام مظالم و مفاسدی كه از حكومت پهلوی دیده بودند، چون حكومت پیشه وری از یك طرف وابسته به شوروی بوده و از طرف دیگر به مبانی مذهبی و اعتقادی آنها تباین داشت با عدم حمایت از آن زمینه های سقوط آن را فراهم كردند. بنابراین مهم ترین عامل سقوط آنان، نداشتن مشروعیت مذهبی در میان مردم آذربایجان بود.»
بنابراین در ایران، همواره پیوندهای اجتماعی از طریق مذهب و انجمن های مذهبی شكل گرفته است. این انجمن های ظاهرا غیرسیاسی، افراد جامعه را از طریق ارائه خدمات مذهبی مورد حمایت قرار می داد و در زمانی كه ملت مطالبات مختلف و متنوعی داشت بهترین نهاد برای انتقال این مطالبات به مراكز تصمیم گیری و پیگیری اجرای خواست های توده ها، همین نهادها و انجمن های مذهبی بودند.

منابع و مآخذ:
۱- تفضلی، حسین، جزوه درسی انقلاب اسلامی ایران، دانشكده علوم سیاسی واحد تهران مركز
۲- جمعی از نویسندگان، انقلاب اسلامی ایران ، نهاد مقام معظم رهبری در دانشگاهها
۳- مطهری، استاد شهید مرتضی، پیرامون انقلاب اسلامی، انتشارات صدرا
۴- مقصودی، مجتبی، تحولات سیاسی اقتصادی ایران ۵۷-۱۳۲۰، انتشارات روزنه
۵- روزنامه همشهری، ضمیمه دیپلماتیك، بهمن ۱۳۸۲
منبع:www.ido.ir

منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی