کودک و مکیدن انگشت و راهبردهای مقابله با انگشت مکیدن کودکان

بعضی از بچه‌ها پس از تولد و برخی دیگر، در رحم مادر انگشت می‌مکند. بسیاری از بچه‌ها، قبل از آنکه مکیدن انگشت مسئله‌ساز شود، آن را ترک می‌کنند. اما برای میلیون‌ها نفر دیگر این عادت تا دوران کودکی و گاه بعد از آن ادامه پیدا می‌کند که می‌تواند به آنها آسیب برساند. مکیدن ادامه‌دار انگشت، به دندان‌ها و حالت ظاهری آنها و سخن گفتن لطمه می‌زند.
عادت مکیدن انگشت یا شست در سنین مختلف، آثار و نتایج روانی متفاوتی دارد. نیازی به این نیست که پدر و مادر برای نوزاد و یا کودک نوپایشان ناراحت و نگران باشند. اما کودک پنج‌ساله‌ای که همچنان با جدیت انگشت می‌مکد، می‌تواند به دلایلی چند، اسباب نگرانی شود. عادت مکیدن انگشت می‌تواند روی کلام، دندان‌ها و رشد عاطفی کودک تأثیر نامطلوب بگذارد.
عادت مکیدن انگشت هر چه طولانی‌تر باشد، غلبه بر آن دشوارتر می‌شود. علتش این است که مکیدن انگشت از شدت استرس می‌کاهد و بسیاری از بچه‌ها برای رسیدن به آرامش، انگشت می‌مکند. این بدان معنا نیست که کودک، فاقد احساس امنیت خاطر است و بدین معنا هم نیست که تقصیری به گردن پدر و مادر اوست. باید عوامل استرس را از چشم‌انداز کودک شناسائی کنیم. حوادث طبیعی مانند متولد شدن کودک جدید در خانواده و یا رفتن به یک مدرسه جدید، می‌تواند بر شدت مکیدن انگشت بیافزاید. بدون تردید هر چه سن بالاتر می‌رود، استرس‌ها بیشتر می‌شوند و وابستگی به مکیدن انگشت نیز افزایش می‌یابد. به‌نظر می‌رسد، مکیدن انگشت در دخترها شایع‌تر از پسرهاست.
مکیدن انگشت اغلب زمانی شروع می‌شود که کودک از کودک دیگری که انگشت می‌مکد تقلید می‌کند. از آنجائی‌که بسیاری از بچه‌های پیش‌دبستانی انگشت می‌مکند تقلید می‌کند. از آنجائی‌که بسیاری از بچه‌ها به مهدکودک و کودکستان فرستاده می‌شوند، به سادگی می‌توان متوجه شد که چگونه سایر بچه‌ها ممکن است از بچه‌های دیگر تقلید کنند.
بچه‌ها معمولاً وقتی کودک جدید به جمع خانواده اضافه می‌شود، شروع به مکیدن انگشت می‌کنند. ممکن است بسیاری از بچه‌های بزرگ‌تر هم تحریک شوند چنین کاری بکنند، علتش این است که می‌خواهند به همان اندازه که به نوزاد توجه می‌شود، به آنها نیز توجه گردد. بچه‌ها حتی ممکن است زبان‌، لب‌ها، پتو و یا وسایل دیگر را بمکند. اگر فرزند شما پستانک می‌مکد بهتر این است که پستانک را به‌تدریج از او بگیرید. مراقب باشید که از مصرف بیش از اندازه پستانک، خودداری نمائید.
وقتی بچه‌ها رشد می‌کنند، فعالیت جسمانی آنها بیشتر می‌شود و به استقلال بیشتری می‌رسند. کودک معمولاً در این شرایط با کمی دخالت پدر و مادر از مکیدن انگشت صرف‌نظر می‌کند. اما بعضی از بچه‌ها به مکیدن انگشت ادامه می‌دهند و گاه پدر و مادر بی‌آنکه بدانند کدام عامل جسمانی یا احساسی در مکیدن انگشت دخالت دارد سعی می‌کنند آن را متوقف سازند. این اقدام سبب ادامه‌دار شدن مکیدن انگشت می‌شود.
در این زمان ممکن است پدر و مادر به‌وسیله کلام تند با کودک برخورد کنند و حتی در مقام مجازات او برآیند که این نیز در نهایت، با ایجاد اضطراب و ناراحتی جسمانی بر ابعاد مشکل می‌افزاید. ناراحت کردن و توهین به او می‌تواند لطمه شدیدی به او بزند.
کودکانی که پیوسته تحت‌فشار هستند تا از مکیدن انگشت خودداری کنند، خودشان را تدریجاً آدم‌های بدی ارزیابی می‌کنند که چیز جالبی برای عرضه ندارند. این بچه‌ها به‌تدریج ممکن است مشوش، خشمگین و یا پرخاشگر گردند. واکنش‌های منفی اطرافیان کودک، تولید استرس و احساس نابسندگی در کودک می‌کند و این حالت نه تنها مکیدن انگشت را کم نمی‌کند که بر میزان آن می‌افزاید. یکی دیگر از دلایلی که توصیه می‌کنیم، عادت مکیدن انگشت در فرزندانتان را قبل از رفتن او به مدرسه برطرف کنید، این است که وقتی کودک در مدرسه در فشار قرار می‌گیرد تا این عادت را ترک کند، عادات دیگری را جایگزین آن می‌کند و اغلب این عادات جدید در کنار عادت قدیم قرار می‌گیرند. بسیاری از کودکانی که سعی می‌کنند در مدرسه انگشت نمکند ناخن، لباس، مو، مداد و اشیاء دیگر را می‌جوند، در نتیجه در کنار عادت قبلی، عادت دومی به نام جویدن شروع می‌شود. همچنین بعضی از کودکانی که سعی می‌کنند سر کلاس انگشت نمکند، احساس بی‌قراری می‌کنند و گاه عصبانی می‌شوند، به‌طوری‌که خشمشان سبب بروز رفتارهای ناخوشایند می‌گردد.
به‌طور کلی مکیدن انگشت می‌تواند روی عزت‌نفس بچه‌ها اثر بگذارد؛ عملکرد درستی آنها را در مدرسه خراب کند؛ بر روابط اجتماعی‌شان اثر بد بگذارد؛ به رشد دندان‌ها و نیز توانائی صحبت روشن و واضح آنها لطمه بزند. افزون بر این، بسیاری از بچه‌ها به هنگام مکیدن انگشت، انگاره‌های رفتاری به‌خصوصی را ایجاد می‌کنند که به‌تدریج بخشی از عادات مکیدن انگشت می‌شود؛ این عادت‌ها عبارتند از: پیچاندن مو، دست در شلوار کردن، مالیدن گوش و نوازش کردن و در آغوش کشیدن اشیاء، خیس کردن رختخواب؛ همچنین ناراحتی‌های عمومی در زمینه سلامتی مثل: زرد زخم، کرمک، کج‌شدن انگشت‌ها، زگیل و مسائل دیگر. به هر حال اغلب ناراحتی‌های ناشی از مکیدن انگشت، پس از ترک این عادت از بین می‌رود.
با توجه به نظرات موجود، زمان مناسب مداخله در انگشت مکیدن کودک زمانی است که او به ۵ سالگی می‌رسد. اما باید در نظر داشت که تمام انسان‌ها وقتی با یک مرحله گذرا و تحولی در زندگی‌شان مواجه می‌شوند دچار استرس می‌گردند بدین ترتیب بچه‌هائی‌ که انگشت می‌مکند در این مواقع بر شدت مکیدن خود می‌افزایند. بنابراین نباید در این زمان اقدام به ترک عادت کنیم، زیرا این امر بر استرس موجود می‌افزاید و تلاش ما تنها موجب ایجاد استرس و اضطراب بیشتر شده و بر شدت عادت موجود می‌افزاید، در نتیجه بهتر است که ترک عادت مکیدن انگشت را به تعویق بیاندازیم. زمان نامناسب برای مداخله در مکیدن انگشت عبارتند از: تغییرات عمده در خانواده، جدائی یا طلاق والدین، تولد خواهر یا برادر جدید، اسباب‌کشی به منزل جدید یا رفتن به مدرسه دیگر، تغییر برنامه‌های پدر و مادر یا تغییر شرایط، مسافرت با اتومبیل، رفتن به مرخصی و تعطیلات سالانه، اختلالات خواب.
● راهبردهای مقابله با انگشت مکیدن
▪ اگر شرایط استرس‌زا در محیط کودک وجود دارد، آن شرایط برطرف شود.
▪ برای کودکان خردسال، توجه او را به یک محرک قوی جلب کنیم.
▪ جایگزین کردن یک رفتار جدید، مثل بازی با خمیر و یا تسبیح دست گرفتن، نقاشی، رنگ‌آمیزی، پازل درست کردن و سایر فعالیت‌هائی از این قبیل. در این حالت هدف این است که دست کودک مشغول یک فعالیت باشد و رفتاری را انجام دهد که مانع رفتن دست به طرف دهان بشود؛ لازم به ذکر است که جهت جلوگیری از وابسته شدن فرد به یک فعالیت خاص باید تنوع ایجاد گردد.
▪ لاک زدن و انجام مانیکور برای دختران
▪ استفاده از روش دادن نشانه‌های کلامی و تصویری: برای مثال انداختن حلقه به انگشت به کودک بگوئید اگر انگشت بمکی، انگشتت بزرگ می‌شود و حلقه، دیگر از دستت بیرون نمی‌آید. اگر علامت دادن به‌صورت کلامی باشد می‌توان به کودک گفت: ”هرگاه دیدم که انگشت می‌مکی یک ضربه به میز می‌زنم که متوجه بشی.“ اگر بخواهیم از نشانه‌های تصویری استفاده کنیم می‌توانیم از نشانه‌های تصویری استفاده کنیم، می‌توانیم از یک تصویر مثلاً یک شست دفرمه شد استفاده کنیم.
▪ در استفاده از این روش چند نکته اساسی را باید در نظر داشت؛ هر چقدر نشانه‌ها به موضوع نزدیک‌تر باشند اثربخشی آن بیشتر خواهد بود؛ در نشانه‌ها تنوع داشته باشید؛ از اسم فرد برای نشانه‌ها استفاده نکنیم، و نشانه مورد استفاده فقط برای شما و کودک معنا داشته باشد و دیگران متوجه نشوند که به عزت‌نفس کودک آسیب نرسد.
▪ انزجار درمانی، مثلاً استفاده از لاک تلخ‌مزه با دستکش دست‌کردن. در این روش هر چقدر محرک قوی‌تر باشد، اثر بازدارندگی آن بیشتر خواهد بود.
▪ استفاده از روش تقویت ژتونی یا پته‌ای، بدین منظور جدولی تهیه می‌شود که باید بسیار دقیق باشد و براساس شدت، نوع و میزان بروز رفتار تنظیم شود. به این‌صورت که رفتار انگشت مکیدن چند بار در روز، هر بار چند دقیقه طول می‌کشد و فاصله زمانی بروز رفتار، چند دقیقه یا ساعت است. در ابتدا یک‌هفته فقط مشاهده رفتار می‌شود تا داده‌های خط پایه مشخص شود و بعد برنامه طرح شود. با توجه به شرایط کودک، جدول تنظیم می‌شود. در آغاز از یک برنامه فاصله‌ای ثابت استفاده می‌کنیم، به این‌صورت که برنامه ارائه تقویت براساس فاصله زمانی ثابت است. سپس برنامه ارائه تقویت را به سمت برنامه نسبی متغیر که وابستگی به تقویت‌ها را کم می‌کند سوق می‌دهیم به این‌صورت که به نسبی متغیری از عدم بروز رفتار، تقویت ارائه می‌کنیم. در ابتدا از تقویت‌های ملموس و عینی استفاده می‌کنیم ولی چون فاصله آنها نزدیک است باید پاداش‌ها متناسب و کوچک باشد. برای مثال بچه‌ای که ۲ ساعت فاصله انگشت مکیدن داشت و در برنامه تنظیم شده که این فاصله به ۴ ساعت فاصله بین دفعات انگشت مکیدن افزایش یابد، و کودک موفق شود که ۴ ساعت انگشت نمکد، به کودک می‌گوئیم چون تو ۴ ساعت انگشت نمکیدی می‌توانی این بستنی را مک بزنی، یا ظرفی را از آب‌میوه و یا نوشیدنی‌های مورد علاقه کودک پر کنید و همراه نی در اختیار او قرار بدهید تا آن را مک بزند. بعد دوباره برایش ساعت می‌گیریم و به او می‌گوئیم: ”تا ۴ ساعت دیگه انگشت نمکیدی و تحمل کردی می‌توانی مک بزنی“. این‌کار موجب به‌وجود آمدن هویت موفق در کودک می‌شود، زیرا می‌بیند که توانسته خودش را کنترل کند و رفتارش از شکل غیرارادی به ارادی تبدیل شده است. دوباره برایش زمان می‌گیریم و به او می‌گوئیم: ”اگه تا ۴ ساعت دیگه تحمل کردی می‌توانی یک مک بزنی و بعد می‌رویم پارک“. در آن‌موقع دیگه ازش انتظار ندارم که مک نزد چون ۴ ساعت تحمل کرده. باهاش قرارداد می‌بندیم مثلاً برنامه از ساعت ۱۲ شروع می‌شه تا ۴ بعدازظهر. بین این ساعات یک ساعت آزادش می‌گذاریم ولی از اول باهاش قرار می‌گذاریم که تو آن یک‌ساعت آزادی، اگر پرسید می‌توانم مک بزنم می‌گوئیم میل با خودته. بعد که روی ۴ ساعت عادت کرد و موفق شد یک ستاره می‌گیرد و هر ۳ ستاره یک جایزه می‌گیرد.
▪ شکل‌دهی زمانی: در این مورد زمان را کنترل می‌کنیم. مثلاً کودکی که موقع خواب ۳۰ دقیقه مک می‌زند ابتدا ۵ دقیقه دستش را کنترل می‌کنیم. بعد که ۲۵ دقیقه عادت کرد زمان را ۲۰ دقیقه تعیین می‌کنیم یعنی هر مرحله را که با موفقیت گذراند ۵ دقیقه کم می‌کنیم.
▪ نکته: گذر از هر مرحله باید زمانی انجام شود که فرد در مورد آن مرحله مشکلی نداشته باشد. تقسیم‌بندی زمان با توجه به شرایط کودک فرق می‌کند و به ظرفیت تحمل ناکامی فرد، بستگی دارد که با آزمایش و خطا می‌توانیم آن را تنظیم کنیم.
▪ کسب آرامش تدریجی با تمرکز بر دست‌ها، آرواره‌ها و دهان.
▪ خود‌آگاهی را به کودک بیاموزید؛ از مقایسه استفاده کنید با استفاده از آینه کودک را به آگاهی از وضعیت ظاهری‌اش تشویق کنید ـ فهرستی از زمان‌ها و مکان‌هائی که متوجه ناخن‌جویدن کودک می‌شوید، تهیه کنید.
▪ موقعیت را عوض کنید ـ یک مشغولیت جدید برای کودک مهیا کنید مثلاً یک شیء مثل توپ کوچک پلاستیکی در اختیارش بگذارید تا به‌جای مک زدن یا ناخن جویدن با آن بازی کند. موقعیت‌هائی را که با این عادت در ارتباط هستند را عوض کنید و یا از آنها دوری کنید مثلاً اگر موقع تماشای تلویزیون اینکار را انجام می‌دهد تنها زمانی می‌تواند تلویزیون تماشا کند که دست‌هایش مشغول کاری باشند و به‌تدریج با ترک عادت فرصت بیشتری برای تماشای تلویزیون به او بدهید.
▪ استفاده از سایر روش‌های تغییر رفتار مثل خاموشی ـ تقویت رفتار مغایر ـ محروم کردن از تقویت مثبت ـ جریمه کردن ـ جبران.
سه چهار روز نخست مک نزدن انگشت، بر کودک بسیار سخت می‌گذرد اما این مدت نقش حیاتی ایفا می‌کند. ممکن است کودک در سه چهار روز اول، ناراحت و رنجش‌پذیر باشد. توجه داشته باشید که در این مدت، فرزند شما، خودش را با کاهش اندروفین تطبیق می‌دهد. اما اگر برنامه ادامه یابد، بعد از سه چهار روز، حال کودک به‌تدریج بهتر می‌شود. پس از مدت مذکور، شرایط شیمیائی بدن، خودش را با شرایط جدید تطبیق می‌دهد و کودک می‌تواند به راحتی بیشتری، نمکیدن انگشت کنار بیاید. از این زمان به بعد، هر روزی که کودک آن را با موفقیت پشت‌سر بگذارد، بر عزت‌نفس و اطمینان خاطرش اضافه می‌شود. معمولاً بعد از یک‌هفته نمکیدن، میل به مکیدن به حداقل می‌رسد و یا به کلی از میان می‌رود.

لیلا فهیمی
کارشناس ارشد روان‌شناسی

منبع : ماهنامه کودک