بازار کتاب‌های جنگ‌زده

سفر به سرزمینی تاریخی و مذهبی عراق، در کنار همه لذت‌های معنوی و آسمانی‌اش یک تجربه دردناک از تماشای سرنوشت ملتی بزرگ است که در چنبره فزون‌خواهی طاغوت‌های درونی و برونی همچنان دستخوش حوادثی ناخوشایند و تامل برانگیز است. ملتی که سال‌ها در تاریکی دیکتاتوری فرهنگی، نحیف و آسیب‌پذیر نگه داشته شده، امروز مورد تهاجم گسترده فرهنگی مهاجمان خود است و هر بار که به عراق می‌روی، می‌توانی این تهاجم دهشت‌بار را در پوشش و پویش فرهنگ عراق بوضوح دریابی. آنچه پیش‌روست گزارش فرهنگی سفر به عراق و درباره فرهنگ، کتاب و تاثیرگذاران نظام فرهنگی آن ملت مظلوم و دیر پاست که ماحصل مشاهده و گفتگوهای چند با شهروندان عراقی در کربلا، بغداد و نجف است. همچنین در ادامه، بخشی از یک گزارش درباره ویرانی کتابخانه‌های این کشور است که خبرگزاری کتاب آن را ترجمه و منتشر کرده است.
چندین دهه حکومت دیکتاتوری صدام تکریتی را بیش از هر چیزی باید به قرون وسطای فرهنگی در عراق تعبیر کرد. رفتار گروهی و فرهنگی این جامعه و سطح سواد عامه مردم (بویژه در شهرهای مقدس)‌ نشان‌دهنده عبور از عصری سرشار از محرومیت‌های علمی، آگاهی و اطلاع‌رسانی است.
اولین چیزی که در عراق به چشم هر زائری می‌خورد و ذهن او را مشغول می‌کند این است که هر ویرانه و خانه خرابی نیز از داشتن یک گیرنده قوی دریافت امواج ماهواره بی‌بهره نیست و در هر سفری می‌بینی که سر و وضع و رفتار مردم تغییرات محسوسی نسبت به گذشته دارد.
در این میان همچنان بازار خرافات، تمثال‌های گاه موهن منتسب به ائمه و رفتارهای بی‌منطق در میان جامعه آن سامان همچنان داغ و روزافزون است. توجه مردم به آگاهی ناب دینی به جریانی رایج در میان عراقی‌های پس از صدام تبدیل شده است.
در جای جای نجف، کوفه، کربلا و بغداد بساط کتابفروشی‌های دینی پهن است و در آن کتاب‌های متفکران جهان شیعه در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به فروش می‌رسد. گرچه در این میان و عمدتا به خاطر مصائب وسائل جنگ، کتاب جدیدی یا نوشته نمی‌شود یا به چشم نمی‌‌خورد، اما کتاب‌های منتشر شده و در حال فروش که عمدتا در چاپخانه‌های بیروت یا مصر به زیور طبع آراسته شده‌اند، حال و هوای اوایل انقلاب خودمان را دارد.
● حوزه نجف و سلیقه‌های متنوع فرهنگی
هر روزه ساخت و ساز مدارس علمیه جدید در نجف اشرف گسترش می‌یابد و به همین دلیل انتظار می‌رود بزودی مبلغان آگاه دینی، وارد حوزه‌های اجتماعی شیعیان شوند. از باب قبله هرم حضرت امیر‌المومنین ع‌ که خارج می‌شوی، تابلوهای جدید مدارس علمیه را یکی‌یکی می‌شماری و تا رسیدن به انتهای خیابان چند کتابفروشی را که بساط کرده‌اند، نظاره می‌کنی. چند طلبه وارسته همیشه دور این کتاب‌ها به چشم می‌خورند. کمی که دقت می‌کنی متوجه می‌شوی این طلبه‌ها در حال خرید یا مطالعه چند نویسنده نام آشنای ایرانی هستند. بازار کتاب‌های شهید مطهری و دکتر شریعتی در این حوالی پرطرفدار است؛ همچنین مقالات و نوشته‌هایی که بویی از اسلام انقلابی دارند، نوشته‌های سید قطب، سید محمد‌باقر و سیدمحمد‌صادق صدر...
● جو حاکم بر فعالیت‌های فرهنگی
نهادهای فعال در عرصه فعالیت‌های فرهنگی عراق اشغالی عمدتا وابسته به ۳ دسته سیاسی و مذهبی هستند. اول مراجع عظام تعلیم و تولیت آستانه ائمه. دوم احزاب و دسته‌های سیاسی که از سبقه فعالیت‌های فرهنگی به سود اهداف سیاسی بهره می‌برند. سوم گروه‌هایی که توسط اشغالگران یا سازمان‌های بین‌المللی حمایت می‌شوند.
این موضوع را می‌توان در هر بروشور یا تابلو و تبلیغاتی که از مرز عراق تا عتبات می‌بینی و مطالعه می‌کنی بوضوح مشاهده کنی. این فضای منبعث از التهابات اجتماعی به هر گونه تحرک فرهنگی صورت سیاسی و امنیتی بخشیده و بسیاری از فعالان را که تحت پوشش گروه‌های فوق به ارائه طرح و برنامه و آثار می‌پردازند را در زمره این چرخه قرار داده است.
● مخاطبان فعالیت‌ها
در سال‌های اشغال عراق، وضعیت آموزش و پرورش این کشور اوضاع بدی را طی می‌کند. بسیاری از خانواده‌های بی‌سرپرست و کودکان در سن دانش‌آموزی نان‌آور مادر و اطرافیان خود هستند.
بیشتر بودجه کشور عراق برای حفظ امنیت جانی و فیزیکی هزینه می‌شود و بسادگی می‌توان تشخیص داد بازار موضوعات فرهنگی تنها کشمکشی برای تبلیغات است. انبوه نوجوانان شاغل به‌کار و متکدیان و آسیب‌دیدگان اجتماعی و سیاسی که هر روز به تعداد آنها افزوده می‌شود، نوید‌بخش روزهای خوبی در عرصه آینده فرهنگی عراق نیست.
● آتش به جان کتاب‌ها
عراق پس از ۲۰ سال حکومت صدام که شاهد آسیب فراوانی به فرهنگ خود بود، پس از یورش نیروهای آمریکایی و غربی نیز از این آسیب‌ها در امان نماند و کتاب در این کشور بهره‌ای جز آتش و دستبرد نبرد. به آتش کشیدن کتاب‌ها در کتابخانه ملی عراق و یکی از بزرگ‌ترین کتاب‌سوزی‌های بزرگ جهان، از ارمغان‌های این یورش بود که بیش از ۳۰۰ هزار جلد کتاب را خاکستر کرد.
کتابخانه ملی عراق پس از گذشت ۸۰ سال از گشایش، ۶۰۰ هزار نسخه کتاب را در قفسه‌های خود جایگزین کرده بود؛ اما با شروع جنگ آمریکا و عراق، بخش اعظم این منابع از طریق آتش و دستبرد از میان رفت و در حال حاضر تمام مواد کتابخانه‌ای این کتابخانه به ۳۰۰ هزار نیز نمی‌رسد. ساختمان کنونی کتابخانه ملی عراق در سال ۱۹۷۶ با ظرفیت نگهداری یک میلیون جلد کتاب گشایش یافت. این ساختمان دارای ۴ هزار و ۱۴۰مترمربع فضا و تعداد ۱۱۱ صندلی مطالعه بود. از همان ابتدا این ساختمان پاسخگوی شمار بسیار مراجعان نبود و از فقدان وسایل و تجهیزات جدید رنج می‌برد.
کتابفروشی‌های دینی در نجف، کوفه کربلا و بغداد به عرضه کتاب‌های متفکران جهان شیعه می‌پردازندکتابخانه ملی عراق در سال ۱۹۲۴، ۳۹ هزار جلد کتاب داشت. این مجموعه سال ۱۹۹۳ به ۴۲۰ هزار جلد کتاب و ۴۰ هزار پیایند نشریه افزایش یافت. مجموعه آرشیو ملی عراق در این سال دارای ۵ میلیون مدرک در ۴۰ هزار فایل سازماندهی شده بود. بر اساس آمار ارائه شده در سال ۱۹۹۸، این کتابخانه بالغ بر ۵۷۵ هزار کتاب، ۱۲۰ عنوان نشریه ادواری، ۱۵ هزار و ۲۸۰ پایان‌نامه تحصیلی، ۵ هزار و ۲۸۹ ماده دیداری و شنیداری، ۴ هزار و ۲۰۵ نقشه و دیگر منابع بوده است.
ساختمان کتابخانه ملی عراق در جریان حمله نظامی آمریکا به عراق، یک‌بار در ۱۴ آوریل ۲۰۰۳ و بار دیگر یک هفته پس از آن دچار آتش‌سوزی عمدی و ساختمان آن دچار آسیب جدی شد. پس از آتش‌سوزی‌ها، از تعداد مواد موجود در کتابخانه اطلاعی در دست نیست. نشریات ادواری کتابخانه ۴۱۲ هزار نسخه اعلام شده که معلوم نیست این تعداد مربوط به‌عنوان‌های نشریات ادواری یا تعداد نسخه‌های نشریات ادواری در کتابخانه است.
مدیر بخش نسخ خطی، مجموعه کتابخانه را ۲‌میلیون جلد کتاب عنوان کرده است، ولی کارشناسی که پس از اشغال عراق از این کتابخانه بازدید کرد، تعداد کتاب‌ها را از روی طول قفسه‌های کتابخانه حدود ۲۰۰ هزار جلد تخمین زده است.
پس از نخستین آتش‌سوزی، کتابداران و تعدادی داوطلب، مجموعه کتابخانه را به یک مسجد شیعی در شهرک صدر (در غرب بغداد) و به اداره جهانگردی منتقل کردند. در حال حاضر، مجموعه کتابخانه به طور غیرمتمرکز در ۳ مکان کتابخانه ملی، مسجد و اداره جهانگردی عراق نگهداری می‌شود.
مجموعه نسخ خطی کتابخانه ملی عراق آسیب ندیده و وضعیت خوبی دارد و مورد دستبرد نیز واقع نشده است. در سال‌های اخیر با افزوده شدن برخی مجموعه‌های کوچک که از نقاط مختلف عراق جمع‌آوری و به مرکز سپرده شده‌اند، مرکز نسخ خطی به مجموعه‌ای قابل توجه تبدیل شده است که حدود ۴۷ هزار جلد کتاب دارد. دلیل این مساله انتقال بموقع مجموعه نسخه‌های خطی پیش از آغاز جنگ به محلی امن بود. پناهگاه مزبور از نظر میزان درجه حرارت و رطوبت وضعیت خوبی دارد.
کتابخانه ملی عراق به‌صورت کتابخانه‌ای واسپاری درآمده و به مرکزی ملی و بین‌المللی برای مبادله کتاب و دیگر مواد کتابخانه‌ای تبدیل شده است. قانون واسپاری در مورد کتابخانه ملی عراق نیز اجرا می‌شود و بر اساس این قانون که در سال ۱۹۷۰ به چاپ رسید، از سال ۱۹۹۹، ۵ نسخه از هر مدرکی که چاپ یا ویرایش می‌شود، به کتابخانه ملی سپرده می‌شود.
در حال حاضر رئیس کتابخانه عراق، سعد اسکندر است که پس از آتش‌سوزی این کتابخانه در سال ۲۰۰۳ بارها به کتابخانه‌های مهم دنیا از جمله کتابخانه کنگره آمریکا به منظور کسب تجربه برای بازسازی کتابخانه ملی عراق سفر کرده است.

محمد‌صادق دهناوی

منبع : روزنامه جام‌جم