فلسفه وجود غرایز

زندگی در هر مجموعه نظام‏مند، تابعی از هدف‏ها و ابزارهای لازم، برای رسیدن به آن اهداف است. پس از بیان این واقعیت، روشن می‏شود كه زندگی در دنیا و برآوردن نیازهای مختلف جسمی و روحی انسان، چگونگی روابط با دوستان، مقابله با دشمنان و...، نیازمند نیروها و ابزارهای ویژه‏ای است. نیروی شهوت، غضب، خیال، عقل و...، هر كدام در گردش مجموعه زندگی افراد و روابط با دیگران، نقش خاصی را ایفا می‏كنند. با نگاهی همه جانبه به ابعاد وجودی انسان، هدف از آفرینش او و چگونگی زندگی انسان در این دنیا و رابطه آن با جهان آخرت، روشن می‏شود كه وجود همه نیروها و غرایز، ضروری بوده، نمایان‏گر هندسه دقیق و حكیمانه نظام هستی است.
غرایز انسان، به دو دسته تقسیم می‏شود: غرایز متعالی و غرایز حیوانی.
۱) غرایز متعالی (امور فطری انسان)، عبارتند از:
▪ خداجویی،
▪ كمال‏خواهی،
▪ فضیلت‏طلبی،
▪ عشق و پرستش،
▪ علم‏دوستی،
▪ حقیقت‏جویی و... .
این دسته از گرایش‏های ذاتی، جهت دهنده انسان به سمت هدف نهایی آفرینش و شكوفاگر »من حقیقی و عالی« آدمی و معنادهنده و تعالی‏بخش حیات انسانند. بدون این غرایز، انسان، حیوانی بیش نیست و زندگی او، تهی از معنا خواهد شد.۱
۲) غرایز حیوانی (گرایش‏های مادی و حیوانی)، نقش مهمی در حفظ و تداوم حیات بشر و نسل آدمی دارند. به عبارت دیگر، اگر غرایز نیرومندی چون حب ذات، شهوت، خشم و غضب نبودند، از سوی انسان، هیچ تلاشی برای حفظ حیات خود و نسل بشر و دفع خطرات و آسیب‏ها صورت نمی‏گرفت و نتیجه آن، چیزی جز انقراض نسل انسان نبود. بنابراین، اگر نیك بنگریم، وجود این غرایز، یكی از مهم‏ترین مجاری فیض الهی در جهت حفظ حیات انسان و تداوم نسل اوست.
این غرایز، نقش ممتازی در زیباسازی زندگی و دل‏پذیری آن دارند و بدون وجود این غرایز، شور و شوق و عشق و زیبایی، معنا نخواهد داشت. لذت بردن از دیدن منظره‏ای زیبا، بوییدن گل‏های معطر، خلق آثار هنری، روابط صمیمانه خانوادگی، مهر بی‏بدیل همسران، عشق مادر به فرزند و...، غرایزی هستند كه خداوند، در نهاد بشر، به ودیعت نهاده تا انسان، بار مسئولیت خویش را با شور و عشق و همراه با لذت و محبت، به مقصد رساند. در واقع، بدون این غرایز، زندگی، سرد، بی‏روح و تحمل‏ناپذیر خواهد شد.
همچنین وجود غرایز نیرومندی چون شهوت و غضب، از مهم‏ترین ابزارهای امتحان و آزمایش انسان و در نتیجه، نردبان كمال و ترقی او هستند. از طرف دیگر، انسان در میان همه مخلوقات الهی، از ویژگی ممتازی برخوردار است و آن، قابلیت كمال اختیاری است. لازمه تكامل اختیاری، وجود دو راهه‏ها و امكان گزینش راه‏های متفاوت است.
به عبارت دیگر، تكامل اختیاری، زمانی تحقق می‏یابد كه انسان در برابر دو گونه دعوت و گرایش متضاد، قرار گیرد (گرایش‏های متعالی و گرایش‏های پست) و بتواند با میل و اراده خویش، هر یك را برگزیند. بنابراین، كمال انسان، اختیاری است و خوبی و بدی اختیاری، تنها با وجود غرایزی همچون شهوت و غضب - كه دارای دو چهره خوبی و بدی هستند - انجام می‏پذیرد. ظرفیت وجودی ما، ساخته و پرداخته نمی‏شود؛ مگر آن‏كه در كنار عقل و قلب، دارای نیروی شهوت و غضب نیز باشیم تا با جهادی سهمگین در برابر تمایلات نفسانی، شایستگی راه‏یابی به بهشت برین را پیدا كنیم.
بهشت ما، با گذر از این دنیا و دست و پنجه نرم كردن با شهوات و هواهای نفسانی، ساخته می‏شود. ازاین‏رو، به عنوان یك اصل كلیدی، چنین گفته می‏شود: »دنیا، محل اثبات قابلیت‏هاست و آخرت، جایگاه ظهور آنها«. به عبارت دیگر، چنین نیست كه »درجات بهشتی« یا »دركات جهنمی«، از قبل، ساخته شده باشند؛ بلكه باید آنها را بسازیم و ساخته شدن آنها، وابسته به وجود نیروهای شهوت و غضب، در كنار عقل و قلب و وجود قوه اختیار و گزینش و جهاد و خودسازی است.
● نگرش اسلام به غرایز
اسلام، برخلاف مسیحیت، نسبت به غرایز - به ویژه غریزه جنسی - هرگز دیدی منفی و پلیدانگارانه ندارد. اسلام، همه این امور را براساس نظام حكیمانه خلقت، پرفایده و سودمند می‏داند. آن‏چه از نظر اسلام، مردود است، هدف نهایی قرار دادن و لجام‏گسیختگی شهوات، اسارت انسان در برابر آنها و غفلت از بُعد برین وجود آدمی است؛ اما استفاده بهنجار و صحیح از غرایز و سمت‏وسو دادن آن در مسیر رشد و تعالی، مورد تأكید اسلام است.
● كنترل‏پذیری شهوات
شهوات و غرایز انسان، به ویژه غریزه جنسی، به خوبی قابل كنترل هستند. مقصود از كنترل در این‏جا، نه سركوب، بلكه استفاده صحیح و جلوگیری از لجام گسیختگی آنهاست. برخی از امور مؤثر در كنترل شهوات، عبارتند از:
۱) وجود گرایش‏های متعالی؛ این‏گونه گرایش‏ها (مانند فطرت)، از درون، با نابهنجاری و زیاده‏خواهی غریزه جنسی، به مبارزه برخاسته، در صورتی كه به خوبی تقویت شوند، از عهده كنترل و جهت‏دهی غریزه جنسی، برخواهند آمد.
۲) عقل و خرد؛ دانش و خرد، راهنمای باطنی و پیامبر درونی انسان هستند و در جهت‏دهی صحیح به غرایز، رفتارها و ایجاد تعادل در به كارگیری قوای نفس، نقش مؤثری دارند.
۳) هدایت‏های پیامبران؛ تعالیم انبیای الهی، بهترین و مطمئن‏ترین روش استفاده از غرایز و بایدها و نبایدهای مربوط به آنها و ایجاد كننده انگیزه‏ای قوی و نیرومند نسبت به عمل به آن تعالیم و رویارویی با هواهای نفسانی در انسان می‏باشند. از طرف دیگر، سایر تعالیم پیامبران (مانند عبادات)، نقش مؤثری در تقویت بعد معنوی و اراده انسان دارند و بدین‏وسیله، مبارزه با سركشی‏های نفس امّاره، آسان‏تر می‏شود.
۴) قدرت اراده؛ اختیار انسان، یكی از بزرگ‏ترین موهبت‏های الهی است و نقش بسیار نیرومندی، در رهبری كنش‏های آدمی دارد. اراده، به خوبی، قابل تقویت و نیرومندسازی است و با تقویت آن، دشوارترین كارها، سهل و آسان می‏شود.
یك جوان، در عین نیرومندی در غرایز، از اراده و توان مقاومت بسیار بالایی برخوردار است و پاكی نفس و گرایش‏های عمیق معنوی در او، بسیار بالاست. بنابراین، جوانان از زمینه و توان بسیار بالا، در جهت كنترل غرایز، بهره‏مند می‏باشند.
خداوند، در قرآن مجید، از جوانانی چون حضرت یوسف علیه‏السلام و اصحاب كهف، یاد می‏كند كه با اراده سترگ خویش، در برابر طوفان سهمگین غرایز و حوادث، ایستادگی و بزرگ‏ترین افتخارات را در تاریخ بشر، برای خود ثبت كردند. در تاریخ انقلاب اسلامی نیز اراده جوانان با ایمان، زیباترین جلوه‏های تأثیر اراده و ایمان جوانان را به نمایش گذاشته است.
۵) امداد الهی؛ خداوند، همواره دستگیر و مددكار كسانی است كه با جدیت، خواستار پاك زیستن و دوری از گناه هستند؛ »و كسانی كه در راه ما كوشیده‏اند، به یقین، راه‏های خود را بر آنان می‏نمایانیم و در حقیقت، خدا با نیكوكاران است«.۲
قرآن مجید، یكی از علل نجات حضرت یوسف علیه‏السلام از گناه را امداد و عنایت الهی دانسته است. روشن است كه این‏گونه عنایت‏ها، اختصاص به پیامبران ندارد؛ بلكه هر كس به هر اندازه كه در دوری از گناه، جدیت داشته باشد و از خداوند، در این زمینه، كمك بخواهد، مورد عنایت او قرار خواهد گرفت. فلسفه یاری الهی نسبت به حضرت یوسف علیه‏السلام نیز عبادت مخلصانه او بود.۳
● امكان بازگشت
درست است كه بسیاری از انسان‏ها در مواردی، به گناه گراییده، در برابر غرایز و هواهای نفسانی، سر تسلیم فرود می‏آورند، اما خداوند، باب توبه را به روی همه بندگان گشوده و راهی قرار داده است تا همه آدمیان، بتوانند زندگی پاك و پیراسته از آلودگی‏ها را آغاز كنند و آلودگی‏های پیشین را با اشك ندامت و آب مغفرت الهی، بشویند و در جهت كمال و سعادت جاودانی، گام بردارند.

۱. ر.ك: مرتضی مطهری، فطرت.
۲. عنكبوت، آیه ۶۹.
۳. یوسف، آیه ۲۴.

منبع : نشریه الکترونیکی پرسمان