اسلا‌م‌شناس نواندیش

آیت‌ا... علا‌مه یحیی نوری از چهره‌های مشهور علمی در جهان اسلا‌م بود. وی از پیشگامان انقلا‌ب اسلا‌می ایران و یادآور حماسه ۱۷ شهریور است که در کنار فعالیت‌های علمی و تحقیقی خود درحوزه و دانشگاه (در زمان‌های گذشته)، به احداث موسسات علمی و فرهنگی و اجتماعی و بیمارستان، درمانگاه، مدارس علمیه و مساجد متعدد نیز پرداخته است که یکایک این خدمات هم‌اکنون در حال استفاده عموم است.
ایشان در ایام گذشته همواره در کنگره بیت‌المقدس، هند، پاکستان، ژاپن و... حضور داشت و از جمله خدمات عملی ایشان در حوزه اسلا‌می این است که صدها نفر از کشورهای مختلف و از مذاهب گوناگون با هدایت و ارشاد ایشان به دین مبین اسلا‌م مشرف گردیدند. اکنون به بهانه درگذشت این عالم ربانی به اختصار به بررسی سیره علمی و عملی معظم‌له در قالب نوشته‌ای که پیش رو دارید، می‌پردازیم.
علا‌مه یحیی نوری، فرزند مرحوم حاج شیخ‌اسماعیل، به سال ۱۳۱۱ در خاندانی علمی و دینی در منطقه نور متولد شد. براساس اسناد خانوادگی موجود، کلمه <نوری> به‌عنوان فامیلی این خاندان بیش از ۵۰۰ سال قبل برای سلسله اجداد ایشان به‌کار می‌رفته است و مرحوم علا‌مه نوری به‌مناسبت عم پدرش آیت‌ا... حاج میرزا یحیی نوری (از علمای بزرگ نجف) به‌نام <یحیی> نامیده شدند. اجداد ایشان مانند مرحوم آیت‌ا... حاج شیخ اسماعیل نوری، فرزند آیت‌ا... حاج ملا‌نصیرالدین نوری (که سال‌ها به‌عنوان تفقد در دین و سیر مدارج عالیه فقاهت و اجتهاد در نجف اشرف مشغول تکمیل مدارج علمی بود) برای دیدار ارحام و بستگان، زمانی به موطن خود (بلده نور) موقتا بازگشت نمود، بر اثر نیاز محیط به مسجد جامع و قبرستان، به بنای مسجد جامع در جوار مزار حضرت شیخ احمد نوری و جوار بیت خاندان خود همت گماشته و باغ <رضوان> خود را وقف قبرستان مجاور مسجد جامع نمودند و وقف‌نامه جالبی در این باب نوشته‌اند. در وقف‌نامه چنین آمده است:
<اکنون این احقرانام واقل علماء اسلا‌م پس از توقف چندین ساله در نجف اشرف جهت تفقد در دین لا‌جل انذار القوم اجمعین طبقا للکتاب المبین> فلولا‌نفر من کل فرقه منهم طائفه لیتفقهوا فی‌الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا...>، این عبارت را می‌رساند که نامبرده از فقها و مجتهدین زمان خود بوده‌اند، به مانند گذشتگان و برخی از فرزندان و نوادگان خود، مرحوم‌آیت‌ا... حاج ملا‌نصیر نوری مذکور، فرزند مرحوم آیت‌ا... حاج شیخ عبدالطیف نوری و ایشان فرزند مرحوم آیت‌ا... حاج شیخ شریف نوری می‌باشند که همگی از علما و فقها و مراجع دینی بودند و این سلسله می‌رسد تا به مرحوم محدث و عارف بزرگ شیخ احمد نوری در جامعه همزمان خود و بعد از خود به لقب‌های <نوری> و <نور و نیر> ملقب گردیدند.
به حسب برخی اسناد، ایشان از وکلا‌ و نمایندگان امام حسن عسگری(ع) در زمانی که آن حضرت به مازندران و گرگان سفر نمودند و وکلا‌ را برای تبلیغ اسلا‌م و تشیع به اطراف می‌فرستادند، ایشان را به منطقه <رستمدار>(منطقه نور فعلی)، اعزام داشتند.
منطقه رستمدار، تحت حکومت ملوک بنی کاووس بود و حاکمان رستمدار و اهالی که به مذهب زرتشتی بودند، به‌وسیله ارشادات محدث بزرگ شیخ احمد نوری مسلمان و شیعه شدند. بقعه و مزار این بزرگوار (شیخ احمد نوری) در جنب مسجد جامع بلده قرار دارد.
گفته می‌شود به برکت دعای امام حسن عسگری(ع) درباره محدث بزرگ شیخ احمد نوری، آثار نور در سیمای آن محدث بزرگ هویدا گردید و به همین مناسبت کل منطقه رستمدار <نور> نام گرفت. ملوک بنی کاووس و مردم برای مزار ایشان و زائرین و مسجد، مراتع و مزارع زیادی وقف نمودند که این مسجد و مزار به‌وسیله آیت‌ا... علا‌مه یحیی نوری همواره نوسازی و تعمیر می‌شد و می‌شود.
● تاملی در سوابق تحصیلی و علمی
مرحوم علا‌مه نوری حفظ و قرائت قرآن و خواندن و نوشتن را از سن پنج سالگی آغاز نمودند و تحت تربیت جد مادری خود مرحوم حجت‌الا‌سلا‌م والمسلمین آقا شیخ محسن سلطان احمدی نوری (پیشوای دینی و امام جماعت منطقه) انجام داده و تحصیلا‌ت ابتدایی را در مدارس معموله طی می‌نمایند. در کنار کتب کلا‌سیک ابتدایی و متوسطه، دوره ادبیات و صرف و نحو و منطق را نزد مرحوم جد مذکور فراگرفته و سپس به مراکز علمی هجرت می‌نمایند. علوم ادبی و معانی بیان و دوره تتمیمی منطق و فلسفه و کلا‌م و فقه و اصول و علوم حدیثی و علوم قرآنی را نزد اساتید فراوانی در حد کمال به پایان می‌برند.
علا‌وه بر کتب متعارف و معمول منطق و صرف و نحو و معانی و بیان و بدیع و... کتاب‌های شرح نظام، شرح جامی، الکتاب سیبویه، شرح شمسیه، اساس الا‌قتباس خواجه نصیر، اساس البلا‌غه زمخشری، چهار باب مغنی ابن هشام و امثال اینگونه کتب را به نحو درسی و تدریسی و مطالعه در تکمیل صرف و نحو و منطق و معانی و بیان و بدیع می‌گذرانند.
لمعتین و معالم و قوانین را نزد اساتیدی متعدد و بخشی از مطول و اصول و مکاسب را نزد محقق بزرگ مرحوم آیت‌ا... شعرانی می‌گذرانند. بخشی از بیع و خیارات مکاسب را نزد مرحوم آیت‌ا... آقاعماد نجفی گیلا‌نی از عماد بزرگ نجف و یکی از شاگردان مرحوم آیت‌ا... نائینی و مرحوم آیت‌ا... آقاضیا، عراقی می‌خوانند و جلد اول کفایه را نزد مرحوم آیت‌ا... حاج میرزاباقر آشتیانی و جلد ثانی کفایه و بخشی از منظومه ملا‌هادی سبزواری را نزد مرحوم آیت‌ا... العظمی حاج شیخ محمدتقی آملی در معیت جمعی از فضلا‌ طی می‌نمایند.
چنانچه شرح تجرید خواجه و شوارق را نزد مرحوم آیت‌ا... حاج شیخ رضا قاضی تهرانی به پایان می‌برند. بر همه اهل فضل روشن است که برای طی درجات علمی عمیق‌تر و سریع‌تر و سازنده‌تر، بهتر و مناسب‌تر است از حوزه‌های درسی ۱۰ یا ۱۵ نفری برخوردار شوند تا با بحث و گفت‌وگو و مناظره با استاد، قدرت علمی خود را بالا‌ ببرند.
این گفت‌وگوهای سازنده در درس‌های عمومی کمتر محقق می‌شود، به همین جهت مرحوم علا‌مه یحیی نوری مقید بودند از چنان حوزه‌های کم‌جمعیت استفاده کنند. لذا از استادانی مانند مرحوم آیت‌ا... العظمی حاج شیخ محمدتقی آملی، آیت‌ا... العظمی حاج سیدابوالحسن رفیعی قزوینی و امثال این بزرگان استفاده کرده‌اند. بخشی از اسفار و نیز بخشی از دوره‌های خارج فقه و اصول را نزد مرحوم آیت‌ا... العظمی سیدابوالحسن رفیعی قزوینی در معیت جمعی از فضلا‌، فرا می‌گیرند و سال‌های متمادی از خارج فقه مرحوم آیت‌ا... العظمی محمدتقی آملی بهره می‌برند.
همچنین بر اهل فضل و تحقیق در علوم اسلا‌می روشن است، وقتی که دوره تحصیلی شاغلین در این علوم به دروس خارج فقه و اصول و امثال آن انجامید، قدرت استنباط در آنها ظاهر می‌شود و از آن پس جهت اطلا‌ع به شیوه استنباط سایر اعاظم و فقهای بزرگ، در محیط درس و تحقیق چنان اعاظمی، برای استحضار روش تحقیق و شیوه استنباط آنان شرکت می‌نمایند، بر همین اساس مرحوم علا‌مه یحیی نوری نیز در خلا‌ل آن مواقع در درس‌های خارج مرحوم آیت‌ا... العظمی حجت کوه‌کمره‌ای، آیت‌ا... العظمی بروجردی و دیگر آیات عظام در آن زمان شرکت می‌نمودند.
همچنین در سفرهای چندین ساله به کویت، قبل و بعد از ماه‌های محرم و صفر و رمضان، در نجف اشرف و کربلا‌، جهت استحضار از کیفیت سبک تدریس و نحوه استدلا‌ل و استنباط فقهی و اصولی در درس‌های آیات عظام، آیت‌ا... العظمی خویی، سیدعبدالهادی شیرازی و دیگر آیات عظام، استفاده‌ها بردند و به اجازات عالیه نائل شدند.
طبعا تقریرات درس و نظرات هر یک از بزرگان نیز طبق معمول مورد تحقیق و مطالعه ایشان قرار گرفت، چنان که در مباحث فلسفی نیز در آرا و نظرات یعقوب بن اسحق کندی، فارابی، ابن‌سینا، اخوان الصفا، سهروردی، غزالی، ابن فارض، ابن عربی، ابن طفیل، ابن رشد و دیگران تحقیق نموده و همچنین تاریخ فلسفه شرق و غرب را از نظر گذرانیدند و در جمع علوم مختلف ادبی و فقه و اصول و دیگر علوم همواره تدریس نیز می‌نمودند.
این نکته نیز قابل ذکر است که مرحوم علا‌مه یحیی نوری در اوایل جوانی، در خلا‌ل تحصیل علوم حوزوی، دوره لیسانس دانشکده الهیات و نیز دوره دکترای این دانشکده را هرساله با رتبه اول گذرانیده و سپس به تدریس در آن دانشکده دعوت شدند و در دوره‌های لیسانس و دکترای دانشکده درس‌های تفسیر، مناهج تفسیری نهج‌البلا‌غه، آیات الا‌حکام، فقه الحدیث، تاریخ ادیان و مذاهب، تمدن اسلا‌می و... را تدریس می‌نمودند.
● آثار و تالیفات
علا‌مه نوری بیش از هر چیز به دلیل نگارش کتاب اسلا‌م و عقاید و آرای بشری یا جاهلیت و اسلا‌م که پیش از انقلا‌ب مکرر چاپ شده، شناخته شده است.
دیگر نوشته‌های ایشان برحسب آنچه در داخل یکی از کتاب‌هایشان آمده است عبارتنداز حکومت اسلا‌می و تحلیلی از نهضت حاضر، حقوق زن در اسلا‌م و جهان، تحلیلی کوتاه درباره شیعه، امامت، مهدویت، پژوهش در مکتب شیخیه، اسلا‌م دین برتر، مارکسیسم و کمونیسم از دیدگاه علم و اسلا‌م، آیین یهودیت و مسیحیت، فلسفه ثوره الحسین، سیستم حکومت اسلا‌می، امتیازات و ویژگی‌های اسلا‌م، ضرورت مذهب و بیان عوامل الحاد و لا‌مذهبی و ۱۰ کتاب دیگر در زمینه اسلا‌م‌شناسی و ۲۲ جلد تفسیر از ۳۲ سوره قرآن به ترتیب نزول و کتاب‌های دیگر.
بر فهرست بالا‌ باید کتاب خاتمیت پیامبر اسلا‌م(ص) و ابطال تحلیلی بابی‌گری، بهایی‌گری و قادیانی‌گری را نیز که به دو زبان فارسی و انگلیسی چاپ شده است، افزود. در پاورقی صفحه ۸۴ کتاب <تحقیقی کوتاه درباره شیعه> از کتاب دیگر خود با عنوان نقش علمای اسلا‌می در تطور علوم جهانی یاد کرده و نوشته‌اند که این کتاب در خردادماه ۱۳۴۶ به چاپ خواهد رسید. در پایان همان کتاب از برخی از آثار خود یاد کرده‌اند که از جمله آنها کتاب <خداشناسی و افکار روز> است و در همان سال، چاپ سوم آن در دست انتشار بوده است.
همچنین کتاب ستارگان فروزان (تذکره علمای اسلا‌م) در شرح احوال ادبا و منطق‌دانان که مجلد نخست آن در سال ۱۳۳۴ ش به چاپ رسیده و چنین می‌نماید که از نخستین آثار مولف فقید بوده است.
این نکته را هم باید اضافه کرد همانطور که در ابتدای این نوشتار اشاره گردید، شهرت علا‌مه یحیی نوری به‌لحاظ تبلیغی بیش از هر چیز سبب شد تا تعداد زیادی از کسانی که طی این سال‌ها علا‌قه‌مند بودند تا پذیرای اسلا‌م شوند، ابتدا نزد ایشان رفته و با راهنمایی ایشان به دین مبین اسلا‌م مشرف شوند. در پشت جلد کتاب ریشه‌های انقلا‌ب اسلا‌م، اشاره شده است که طی این سال‌ها، بیش از ۱۳ هزار نفر با ارشادات ایشان به اسلا‌م گرویدند.
این امر از یادداشت‌هایی که این قبیل افراد همان زمان در مطبوعات وقت به چاپ رسانده‌اند، مشخص شده است.
علا‌وه بر آنچه ذکر شد، به آثار دیگری نیز می‌توان اشاره کرد: رساله توضیح‌المسائل، رساله مناسک حج و عمره، وصول به کرامت انسانی، نامه ۷۲ تن - بلکه ۲۲۸ تن از شهدای کربلا‌ - و عاشورای حسینی، فلسفه دعا و شرایط و ضوابط آن، معرفه‌ا...، معرفت نفس، معرفت عبودیت، ضرورت دین و علل بی‌دینی، شناخت تحلیلی اسلا‌م و برخی از مسلک‌ها و ادیان، شناخت عقاید و احکام و نظام و تعالیم اسلا‌م، کلیاتی از حکومت اسلا‌می چهارساله، پیام به جهان اسلا‌م به سه زبان درباره وجوب مقابله با اسرائیل، رساله نماز و ترجمه نماز و اصول دین، راه تهذیب کمال انسانی، فتوای تحریم دخانیات و مواد مخدر، فلسفه انقلا‌ب امام حسین(ع)، خاطرات آیت‌ا... یحیی نوری (توسط مرکز اسناد انقلا‌ب اسلا‌می در حال نشر است)، هزار پاسخ.
از آخرین آثار مولف فقید که شرحی هم درباره زندگی خود در آن به دست داده است، کتاب ریشه‌های انقلا‌ب اسلا‌می ایران و شرحی از ۱۷ شهریور (۵۳۸ صفحه) است که انتشارات نوید نور آن را در مردادماه ۱۳۸۱ چاپ نموده است. وعده نشر این اثر در کتاب خاتمیت پیغمبر اسلا‌م یعنی در سال ۱۳۶۰ داده شده بود که پیداست با تاخیر فراوان به چاپ رسیده است.
علا‌مه یحیی نوری در کتاب ریشه‌ها، ابتدا از مباحث تئوریک انقلا‌ب و تاریخچه قیام‌های اسلا‌می و شیعی یاد کرده و از اواسط کتاب به بعد، شرحی از فعالیت‌های خود بر ضد بهائیت و نقش خود در رویداد هفدهم شهریور به دست داده است. آن حادثه در نزدیکی دفتر و حسینیه وی در میدان شهدا (ژاله سابق) روی داد و به دنبال آن وی چندماهی را در زندان کمیته به سر برد که شرح آن در این کتاب آمده است.
یکی از آثار علا‌مه نوری کتاب سیستم حکومتی اسلا‌می است که در اوج رخدادهای سال ۴۲ ابتدا با عنوان بخشی از کتاب اسلا‌می و عقاید و آرای بشری و سپس به‌صورت مستقل به چاپ رسید. به گفته ایشان سال‌های قبل از انقلا‌ب این کتاب جزو کتاب‌های ممنوعه بوده است.
ایشان در این کتاب، شرحی از چگونگی حکومت اسلا‌می، ویژگی‌ها و ممیزات آن، شرایط رهبری و نیز وظایف حکومت اسلا‌می به دست داده است. (این بخش برگرفته از اثر فاضل ارجمند آقای رسول جعفریان و با عنوان جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی و سیاسی ایران است)
● و سخن آخر
... بار دیگر به همه فرزندان و نوادگان و عزیزانم تاکید دارم در محبت و ایثار به یکدیگر و یاری و معاضدت همدیگر و عمل به وظایف شرعی و انجام تکالیف نماز به وقت و روزه و حجاب و دیگر وظایف شرعی خود، بیشترین مراقبت را اعمال نموده و کمترین مسامحه روا ندارند.
همگی شما را به خداوند متعال سپرده، از همگی بدین‌وسیله وداع نموده و از همه و همه دوستان، عزیزان و مسلمین، التماس طلب رحمت و مغفرت دارم. (برگرفته از وصیتنامه آیت‌ا... یحیی نوری)

عمادالدین رضایی همدانی‌ از شاگردان آیت‌ا... علا‌مه یحیی نوری

منبع : روزنامه اعتماد ملی